Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 68]

De klok en het sleutelmandje
Het risicoloze ritme van het leven op stand
door Ileen Montijn

‘Je wist altijd waar je aan toe was, hè?’
[nanja z., † 1923]

Weten waar je aan toe bent is een algemeen-menselijke behoefte, maar de gegoede burgerij maakte er aan het begin van deze eeuw, naar onze begrippen, wel erg veel werk van. Geen onderdeel van het dagelijks leven, van omgangsvormen tot linnenkast, van maaltijden tot ondergoed en schoonmaak, dat niet aan strikte regels onderworpen was. Wat moest gebeuren, wanneer, hoe en door wie, lag in een goed geregelde huishouding allemaal vast. De landkaart van het leven vertoonde geen verontrustende witte plekken - zoals op de wereldkaart geen stukje meer was waarvan niet een regering zei: dat is van ons. Daar heerst onze orde.

In Wenen werkte Sigmund Freud aan het in kaart brengen van de laatste witte plekken op de kaart van de menselijke ziel. In de traditie van Freud zelf zou men achteraf geneigd zijn om de intense regelzucht van de bourgeoisie, deze behoefte om alles te ordenen en te beheersen, toe te schrijven aan onzekerheid. Angst, misschien zelfs seksuele angst zou zulk verkrampt gedrag kunnen verklaren.

Maar wij hoeven niet zo diep te graven. Rust en regelmaat waren een eeuw geleden schaarser dan in onze tijd. De armen - de grote meerderheid - konden er enkel van dromen. Hun leven hing van risico's aan elkaar. Veel mannen waren dagloners en wisten niet of ze morgen weer werk zouden hebben. Er was grote seizoenswerkloosheid, en als iemand werkloos was, ziek werd of een ongeluk kreeg, kreeg hij geen uitkering. Wie zijn huur niet betaalde, kon zo uit zijn huis worden gezet. Geld lenen ‘bij de Jood’, binnen blijven omdat je geen schoenen had, de winterjas naar het pandjeshuis, de meeste Nederlanders overkwamen die dingen wel eens - en rustig was hun leven dus niet te noemen.

Ook de hogere standen liepen meer risico's dan wij nu, maar zij konden veel geruster zijn dan het volk. Dat lag in de eerste plaats aan hun geld. Geld betekende veiligheid, betekende dat je niet hoefde te draven, maar je waardig kon bewegen - zonodig draafden anderen wel voor je. Rust en regelmaat waren de uiterlijke tekenen van hun welvaren.

Een nauwkeurige dagindeling hoorde daarbij. Iedereen had die, van de heer des huizes tot het tweede meisje, en niet te vergeten de baby. Zo'n dagindeling was soms op papier vastgelegd, in de vorm van werklijsten voor het huispersoneel, of zelfs voor de huisvrouw. Ook voedingsschema's voor zuigelingen, waslijsten, en menulijsten die wisselden per maand of seizoen waren vaste attributen van het leven op stand. Maar het belangrijkste was het tijdschema dat stilzwijgend werd gehanteerd, dat de indeling van dagen, weken, maanden en jaren dicteerde.

Alles heeft zijn uur en ieder ding onder den hemel zijn tijd, zoals Prediker schreef. Behalve deftig en rustgevend, was het ook uit religieus oogpunt goed om de klok te respecteren. God zelf, die de wereld had gemaakt compleet met dagen en nachten, met werk- en zondagen, en niet te vergeten met seizoenen, was immers een Man van de klok. En waren het niet Zijn klokken die het leven van talloze mensen, vooral op het platteland, dicteerden: acht uur - ontbijten - twaalf uur - middageten - zes uur - eten?

Het respect voor de tijd uitte zich op symbolische wijze in respect voor de grote klok in huis. Hij puncteerde het leven met zijn statige tik. Ieder deftig huis had zo'n klok, en verrassend vaak treedt hij op in de literatuur; meestal is het een staand horloge in de hal, het voorhuis of de gang. Soms is het een Westminster, dan weer een hallklok of scheepjesklok. Hoofdpersonen van meisjesboeken liggen 's nachts te luisteren naar zijn getik. Of hij slaat precies zes uur als zij, ondamesachtig buiten adem, door de meid worden binnengelaten: nog net op tijd voor het eten!

[p. 69]

Het pronkstuk uit het voorhuis was de klok, de groote staande klok, die de overgrootmoeder als een erfstuk uit haar familie mee ten huwelijk had gebracht en die nog steeds, met juiste regelmaat, den tijd aangaf. Die klok was de trots van alle familieleden. Ze beschouwden haar niet als een dood voorwerp - ze was als een lid der familie, dat vele geslachten overleefd en lief en leed met hen gedeeld had.

De klok die hier beschreven wordt overschaduwt de handeling van een meisjesboek, dat dan ook de titel draagt De oude klok van Sonnehof (1918).

Natuurlijk waren er méér klokken in huis. In verschillende kamers stond op de schoorsteenmantel een pendule, al begon dat een beetje démodé te raken. De klok op de schoorsteenmantel (liefst met een spiegel erboven) was in de negentiende eeuw doorgesijpeld naar de kleine burgerij, en daardoor gedevalueerd. De architect Berlage verbood in 1898 zelfs ronduit aan zijn opdrachtgever Henny, een spiegel-en-klok op zijn schoorsteenmantel te plaatsen. Een halve eeuw later peinst een klein meisje in een roman van Amy Groskamp-ten Have: Een klok op de schoorsteen is burgerlijk, had Pappie gezegd...

Wat weer wel kon was een Friese hangklok (‘Een heerlijk bezit,’ meent de hoofdredactrice van het damesblad De Vrouw en haar Huis in 1932). Bovenop hoorde een klokkenkleedje ter bescherming tegen stof en vuil. Antieke klokkenkleedjes waren geborduurd met bijbeltaferelen aan de einden.

Minder stijlvol was een koekoeksklok. In Armoede van Ina Boudier-Bakker (1909) is Lena, de maintenée van Bernard Terlaet met wie hij tot schrik van zijn familie trouwt, zeer gehecht aan haar oude koekoek. Bernard is gelukkig tolerant en geeft haar toestemming om hem in de huiskamer te hangen, wat haar ‘iederen dag een stil plezier’ is.

In de beste huizen was het functioneren van de uurwerken toevertrouwd aan een bijzonder personage: de klokkenmaker. Hij heette mijnheer Pabst, mijnheer Trimbos of mijnheer Knierim, hij kleedde zich voor de gelegenheid soms in jacquet en droeg vaak een baardje - maar hoe dan ook, hij kwam elke week om de klokken op te winden en na te zien.

De kinderen keken met ontzag toe als hij voorzichtig de glazen stolpen optilde en het opwindwerk deed. Hij had een gouden vestzakhorloge waaraan hij zonodig de klokken gelijkzette. Agnies Pauw van Wieldrecht hoopte als klein meisje altijd dat de klok vóór zou blijken te lopen: dan moesten de wijzers bijna twaalf uren vooruitgezet worden, waarbij alle hele en halve uren achter elkaar de tijd moesten krijgen om te slaan. Dat duurde erg lang.

De komst van de klokkenmaker was één van de tientallen, nee, honderden rituelen die de maat van het dagelijks leven tikten, en die het huis eigenlijk zelf tot een betrouwbaar uurwerk maakten.

Iedere ochtend daalde Mevrouw zelf, een mandje aan haar arm, af naar de appelkelder om na te zien of het fruit nog niet ging rotten. Geen appel mocht aan de andere raken, ze moesten regelmatig worden gekeerd en elke dag gecontroleerd. Appels met bruine vlekjes gingen in het mandje mee naar boven om te worden opgegeten.

Dat de huisvrouw die taak zelf vervulde kan geen toeval zijn. Het was verantwoordelijk werk, en licht bovendien, maar vooral was de toegang tot de kelder niet iedereen zomaar toegestaan. Net als de provisiekast en alle andere kasten zat hij als regel op slot, want het gevaar van diefstal was voortdurend aanwezig. De huisvrouw hoedde alle sleutels in het sleutelmandje dat haar onafscheidelijke attribuut was, en alleen onder haar toezicht gingen deuren en laden open.

Het ‘uitgeven’ van levensmiddelen, linnen- en tafelgoed en andere benodigdheden was een van de voornaamste taken van de degelijke huisvrouw. Ouderwets-zuinig was het om basisbehoeften wekelijks uit te geven: de keukenmeid moest dan zien uit te komen met haar voorraad boter, meel en suiker.

De pasgetrouwde Joop van Dil-ter Heul, toonbeeld van zorgeloos-onhandig huisvrouwschap (en ik-figuur in het gelijknamige boek uit 1923) is natuurlijk op een dag haar sleutelmandje kwijt. Zij merkt het als de meid Aatje - haar vijfde meid in zeven maanden - om de kalfsnier vraagt die in de provisiekast ligt. Die moet vandaag met de luns wel op. Joop heeft de avond tevoren nog de ingrediënten voor een kalfsnier uit haar hoofd geleerd met het oog op het uitgeven ervan. Zou Aatje soms zelf het mandje zoek hebben gemaakt?

Als het ding eindelijk terecht is, weet Joop nog niet wat de goede sleutel is, en probeert, onder Aatjes verachtende blik, zenuwachtig de ene na de andere op de provisiekast. Tot overmaat van ramp merkt zij twee uur later dat zij na het uitgeven de

[p. 70]

sleutel op de deur heeft laten zitten, zodat de meid in die tijd ‘van de provisie heeft kunnen roven’, zoals zij haar lezers ironisch toevertrouwt. Wekt het nog verbazing dat de jonge mevrouw Van Dil veertig bladzijden later inderdaad door haar personeel blijkt te worden bestolen?

De ochtend en de middag waren in een goed geordend huis van elkaar te onderscheiden door details die even klein als betekenisvol waren. Werd er 's ochtends gebeld, dan kon de meid gerust opendoen in haar bonte boezelaar: dan kwamen de leveranciers aan de deur, en het gevaar dat er een bezoeker van betekenis op de stoep zou staan was te verwaarlozen. Daarom ook kon mevrouw zelf in de ochtenduren ‘onzichtbaar’ blijven in een huisjapon of saut-de-lit; pas na het middaguur hoefde zij op visite te rekenen. De meid droeg dan (als er geen bellemeisje was) een witte schort en muts, de goede matten werden neergelegd of de linnen overlopers van het kostbare Deventer gehaald, en mevrouw, gekleed en gekapt nu, ‘wachtte af’.

Tot ver in de twintigste eeuw zijn auteurs van etiquetteboeken blijven wijzen op het belang van het verschil tussen ochtend-, middag- en avondkleding. 's Ochtends eenvoudig, 's middags ‘gekleed’ en 's avonds afhankelijk van de gelegenheid; gepastheid was het devies. En 's ochtends een versleten zijden blouse dragen was wel zeer ongepast.

Ook de wisseling der seizoenen had aan het begin van de twintigste eeuw veel meer invloed op het leven dan aan het eind. Verwarming en verlichting waren gebrekkiger, de voedselvoorziening afhankelijker van het weer: hierdoor alleen al ademde het leven in elk jaargetijde een andere sfeer.

In de winter moest het vuur in de kolenkachels regelmatig worden onderhouden. Hoe hard ze brandden was afhankelijk van het weer, maar wanneer de kachel ‘stond’, was onderworpen aan een ijzeren regelmaat. Op zijn vroegst in oktober werd de kachel van zolder gehaald; op de vijftiende van die maand, of op de derde dinsdag, de dag van de Zuidlaardermarkt. Er waren ook huizen waar vóór 1 november geen kachel verscheen.

[p. 71]

Was het voordien koud, had je pech gehad en trok je maar een extra wolletje aan (een hemd, wel te verstaan, geen trui).

Net als het begin kon ook het eind van het stookseizoen variëren per streek of huishouden - maar lag het wel vast. Op zijn laatst voor de grote voorjaarsschoonmaak, in april of mei, moest de kachel uit de kamer.

De grote schoonmaak, één of twee keer per jaar (na afloop van het stookseizoen en voor het begin ervan) was het ingrijpendste van alle seizoensrituelen. Hij was overigens niet voorbehouden aan de hogere standen, maar werd in alle lagen van de bevolking in ere gehouden, en is op het platteland tot in onze tijd blijven bestaan.

Vaak werd extra hulp van een werkster of dagmeid ingeroepen of speciale apparatuur - zoals een stofzuiger - gehuurd. En dan ontsnapte van de hoogste zolderbalken tot de keldervloer geen stuk van het huis aan de operatie. Kasten werden leeggehaald, gordijnen en spreien gewassen, kleden opgenomen, plafonds door stucadoors afgestoken en gewit, kleren uitgeklopt, boeken uitgeslagen, trappen en luiken geverfd. Net als de schepping behoorde het werk in zes dagen te zijn voltooid, maar het duurde ook wel eens langer.

‘O Tag voll Nacht und Graus,’ zong de vader van Annie Salomons (1885-1980) bij de eerste voortekenen. Die waren, dat moeder Salomons met de ‘grote meid’ - de eerste van de twee meiden - de vitragegordijnen begon af te nemen. Voorlopig zou er van gezelligheid geen sprake zijn, wist iedereen. Nu heersten verf en kalk, water en zeep. In de kamers kwamen reservegordijnen, en moeder liep rond met hoofdpijn en een lijdend gezicht.

De kinderen genoten van de holle akoestiek in de leeggeruimde kamers; zij jubelden ‘Der Frühling naht mit Brausen’ en waanden zich concertzangeressen. Indrukwekkend vonden zij ook het schoonmaken van de grote zinken badkuip met koperen rand, en de zinken waterkachel. Die werden geschuurd met vitriool tot zij blonken als zilver, wat dan aan iedereen werd vertoond. Twee weken lang mochten de kinderen niet in het bad.

Als mannen niet ontheemd of ongelukkig waren (zoals de vader van Annie Schmidt in Zeeland, die zijn kinderen ten einde raad tracteerde op een busreisje naar de stad, samen met de notaris wiens kantoor ook ‘gedaan’ werd) zochten zij het in spot en ironie.

Binnenshuische revolutie,/ Vaatdoekzwabberdweilsucces;/ Mattenkloppers provoceren/Een stofwisselingsproces. (...) Elke Vrouw berijdt haar stokpaard,/ ah een heks haar bezemsteel./ Nergens meer een veilig plekje/ Wat niet weg raakt, raakt er zoek,/ Vader, die noodzaak'lijk kwaad is,/ zit voor oud vuil in een hoek, dichtte de onuitputtelijk-melige Clinge Doorenbos. Twee, drie generaties later schrijft H.J.A. Hofland een nostalgische column ‘Schoonmaak’, waarin hij de inspanningen van zijn moeder, destijds, in verband brengt met Napoleon, Clausewitz en de strijd tegen het Kwaad. En hij peinst: ‘Het was een wraakoefening (...) haar jaarlijks afscheid van het gekneuter om de kerstboom en het geestelijk bederf van de oliebollen.’

Dat kan zo zijn, maar het was ook een niet onredelijke poging om rook en kolenstof van de kachel die de hele winter had gebrand, kwijt te raken. Alles werd viezer, vroeger. Behalve stof vormde ook vocht een grotere bedreiging, zodat rotting en ongedierte meer kans maakten dan in moderne huizen. Dat moet bedacht worden alvorens de grote schoonmaak af te doen als zinloos ritueel of dwangneurose.

Maar het is waar: er blijft iets in de grote schoonmaak, in de overgave waarmee huisvrouwen zich stortten in de bezigheden van het seizoen, wat een eeuw later onbegrijpelijk is geworden. Het zomerse jam-maken, de inmaak, het omstandig verwisselen van de zomer- en wintergarderobe. Luchten, het wollen goed in kranten verpakken met stukken kamfer. Het was voorzorg tegen concrete gevaren - maar er zat iets ritueels in. Goed voorbereid te zijn op de wisselvalligheden der jaargetijden gaf veel werk, maar het was ook goed in een hogere zin. Als het vermogen om vooruit te zien de mensen onderscheidde van de dieren, dan moest wie dat het beste kon, toch ook tot een hogere mensensoort behoren dan de sloebers zonder appelkelder en zomergarderobe.

In menige familie-van-stand bracht na het voorjaar ook de zomer een ingrijpende operatie: de verhuizing naar een buitenverblijf. De traditie van de zomer op het land was wijd verbreid. Wie niet ergens buiten een ‘familiehuis’ bezat waar grootouders of andere verwanten nog woonden, en waar het gezin (of moeder met de kinderen, of alleen de kinderen) in de zomer vertoefde(n), huurde voor de zomermaanden een huis aan zee of in de bossen. Deftige Amsterdammers hadden

[p. 72]

al sinds eeuwen buitenhuizen aan de Amstel, de Vecht of in het Gooi; bescheiden zomerhuisjes in de duinen of de bossen raakten na de Eerste Wereldoorlog in de mode.

Zo holde menig strikt opgevoed jongedametje en -heertje uit de grote stad 's zomers op blote voeten door de weilanden, of hielp bij de bessenpluk, buiten bij grootmoeder. Mijn oudoom dominee Th. Hoek kon tot op hoge leeftijd plat-Vriezenveens spreken omdat hij in zijn jeugd alle zomers bij de familie van zijn moeder daar had doorgebracht. En Top Naeff logeerde zomer aan zomer bij haar grootmoeder in Lochem, waar zij naar eigen zeggen elke straatsteen kende.

Vaders kwamen voor zover hun werkzaamheden dat toestonden, en bivakkeerden de rest van de tijd in de stad. Hoe vervelend dat was, wordt verwoord in een satirisch geschrift uit 1860, Model-menschen:

(De model-echtgenoot...) ‘vindt het goed dat zijn vrouw en het overige gezin iederen zomer naar buiten gaan, terwijl hij te huis blijft met één mes en één vork en één lepel, op een matten stoel zit, in een bed zonder gordijnen slaapt, en het voor de bediening met een huisbewaarster en de schoonmaakster moet doen.’

Hier wordt gezinspeeld op het feit dat grote huizen in de stad, waarvan de bewoners elders waren, bijna of helemaal werden ‘gesloten’. Het ging daarbij niet om het omdraaien van de sleutel, maar vooral om het achterblijven van personeel. Als er nog een dienstbode of huishoudster was, kon er tussendoor iemand terecht om iets te bezorgen, of een lid van de familie kon er een nachtje slapen. Als het huis echt gesloten was, was dat niet mogelijk.

De oude mijnheer Terlaet in het eerder genoemde boek Armoede verhuist elk jaar eind mei, begin juni naar zijn buitenhuis Hoger-Heyden, waar het grootste deel van de familie dan vertoeft. Terlaets dochter, Ammy De Brière, komt ook naar Hoger-Heyden en neemt haar zoontje mee; haar man, advocaat, blijft achter in Amsterdam maar neemt zijn intrek in een pension, want hun huis aan het Vondelpark wordt gesloten. Alleen maakt de mondaine De Brière stiekem afspraakjes met een meisje in het verlaten huis; bijna alle huizen in de straat zijn dicht, zodat zij onbespied zijn. Helaas belt, als er eens 's avonds licht brandt, een oplettende politieagent aan om te zien of er onraad is.

Het afsluiten van een huis was een procedure die leek op een voorjaarsschoonmaak. Kasten en kamers moesten tevoren een beurt krijgen, kelder en provisiekast worden nagelopen, wollen kleding en bontjassen verzorgd. Er gingen hoezen over de gestoffeerde meubels, kleden werden opgerold met kamfer ertussen, kussens en kleine kleedjes in krantenpapier verpakt (opnieuw met kamfer), kostbaarheden opgeborgen. Leveranciers moesten worden gewaarschuwd, de politie, en als men aangesloten was, ook de telefoondienst. Het wekt weinig verbazing dat vóór thuiskomst van de familie iemand, liefst een personeelslid, alvast kwartier ging maken.

Die terugkomst na de zomer moest dan uiterlijk begin september plaatsvinden: op de eerste dinsdag van september begonnen de scholen weer en nam het leven dus zijn vertrouwde loop. Net zoals de werkdag van de bovenlaag aan het begin van deze eeuw korter was, was haar zomer ook langer, tot ruim drie maanden toe.

Zo verliep het jaar in zijn bezadigde ritme, alles gebeurde op zijn tijd en haast was uit den boze. Wie holde, had iets verkeerd gedaan of was iemands mindere. In een onderhoudend stukje over Louis Couperus schrijft Annie Salomons, die hem als meisje eens heeft opgezocht, dat de schrijver altijd slenterde door de straten van Den Haag, alsof hij met zijn tijd geen raad wist. Een beetje plagerig voegt zij daaraan toe: ‘Ik denk dat hij het burgerlijk vond, gejacht te doen.’

[p. 73]

constant
zonder titel
Geboren in 1921; illustreert Hollands Maandblad sinds nummer 569, april 1995