Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 27]

Geld voor de beeldende kunst
door D. Kraaijpoel

Uitvoerende kunsten subsidiëren, dat is nog wel te overzien. Dat musici, acteurs, dansers hun inkomen gedeeltelijk uit de staatskas krijgen is heel gewoon en zelfs sterk aan te raden. In sommige landen gebeurt dat niet, en dan wordt de toegang tot concerten en theatervoorstellingen alleen nog betaalbaar voor rijke mensen. Het is dus eigenlijk het publiek, dat wordt gesubsidiëerd. Weliswaar een klein publiek. Aan het entreekaartje van de cultuurliefhebber wordt meebetaald door de massa des volks. Dat is niet rechtvaardig, maar het moet toch maar zo blijven.

Gans anders is het gesteld met de beeldende kunst. We staan hier voor een schare kleine winkeliers, waarvan een deel op de grens van faillissement zit. Staatssecretaris Nuis heeft verklaard dat er teveel beeldende kunstenaars zijn en wil de academies halveren. Er zijn er op het ogenblik naar schatting achtduizend in Nederland, amateurs niet meegeteld. Ook ontwerpers vallen hier niet onder.

Achtduizend, op de vijftien miljoen inwoners, is dat veel? In de zeventiende eeuw, zo heeft Bob Haak becijferd, waren er in ons land vierduizend schilders op een bevolking van tussen de een en twee miljoen zielen; beeldhouwers, goudsmeden en andere nijveraars nog niet eens meegerekend. Er zijn naar schatting vijf miljoen schilderijen geproduceerd; die zijn grotendeels door ‘de geschiedenis’ weggeselecteerd of bij toeval verloren gegaan, maar in alle musea ter wereld zijn nog flink wat Nederlandse meesters te zien.

Ook wanneer je aanneemt dat de meeste mensen tegenwoordig genoeg hebben aan posters en tv, maken de achtduizend kunstenaars van nu een nogal povere indruk. Waarom kan het Nederlandse volk niet door aankoop zorgen dat die te eten hebben? Het antwoord is: die kunstenaars zijn niet goed genoeg. Het potentieel aan kunstkopers is waarschijnlijk veel groter dan wij denken, maar ze kunnen niets vinden wat hun aanstaat.

Het is nu eenmaal zo, dat zowel in de zeventiende eeuw als nu 95% van de kunst niet wordt gekocht door collectioneurs, maar door mensen die iets aan de muur of in de tuin willen hebben. Aan beleggen denken deze kopers nauwelijks, de bekendheid van de kunstenaar is voor hen van secondair belang. Ze kijken of het kunstwerk hun bevalt.

Het tegenwoordige publiek is aanzienlijk toleranter dan vijftig jaar geleden. Een voorkeur voor een bepaalde stijl is nauwelijks aan te wijzen. Je ziet het bij de artotheken en andere uitleencentra: abstractie, collage, constructie of anderszins modernistische producten lopen net zo goed als impressionismen of realismen. Vroeger hoorde je nog wel eens de klacht dat de moderne kunst te ver van het volk afstond. Dat is geen probleem meer.

Wat niet loopt is het soort neo-dada dat een uitgebreide verklaring behoeft: het bekende installatiewerkstuk met dode honden, een hoop zand met condooms, achter van het plafond neerhangend landbouwplastic. In het museum is zulke kunst voor een keer wel aardig, maar de privé koper valt er niet op. Voor hem moet het ingenium aan de buitenkant van het werk zichtbaar zijn. En vooral moet er een zekere vaardigheid te bewonderen vallen; het ding moet er niet uitzien alsof de koper zelf of zijn kleine zusje het gemaakt of bedacht zou kunnen hebben.

Dat zijn redelijke eisen, maar de gemiddelde Nederlandse afgestudeerde kunstenaar kan daar niet aan voldoen, want het kunstonderwijs heeft zich de laatste dertig jaar nagenoeg uitsluitend gericht op de topmarkt en het subsidie-circuit.

Daar ver boven ons zijn collectioneurs en musea die geïnteresseerd zijn in de persoon van de kunstenaar, zijn ideeën, zijn uitstraling, zijn plaats in de kunstgeschiedenis, zijn aandeel in de internationale competitie. Hier bij ons beneden, in de lagere marktsegmenten, is alleen aandacht voor het werkstuk dat zijn informatie in zichzelf draagt. Ik wil niet beweren dat alle kunst geschikt

[p. 28]

is voor de privéwoning, maar als je je brood ermee verdienen wilt (en dat willen de meeste kunstenaars), dan moet je iets proberen te maken dat van twee of drie meter afstand bekeken in de loop der jaren niet verveelt.

Op de top is per definitie weinig plaats, op deze speldenknop passen in Nederland hooguit vijftig engelen. De kunststudent die daarop mikt, is praktisch kansloos. En in de lagere regionen kan hij niet terecht, want hij heeft niets geleerd wat daar noodzakelijk is. De gevolgen van de monocultuur krijgen de beleidsmakers nu op hun boterham. Het modernisme hebben ze gepropageerd, maar de esthetiek van het modernisme hebben ze weggelaten. Kunst mocht vooral niet mooi of plezierig zijn, en mocht vooral niet in de huiskamer, dat was de grootst denkbare schande. Ze vergaten dat de werken van Picasso en Mondriaan jarenlang boven een bankstel hebben gehangen, voor ze in een museum terechtkwamen. Het gevolg van dit beleid is dat de ateliers en galeries tjokvol producten zitten die niemand kopen wil.

De Nederlandse overheid heeft hier iets op bedacht. Tussen de topmarkt (ongeveer f 50.000.- tot een ton per vierkante meter schilderij) en de huiskamermarkt (tussen de twee en zes mille) heeft zij een soort voorgeborchte geschapen: de individuele subsidie. Kunstenaar stuurt dia's aan commissie. Commissie adviseert het Fonds voor Beeldende Kunst en Vormgeving over het al of niet toekennen van een stipendium of beurs. Hierbij valt het aloude crm-wvc-ocw-begrip vernieuwend. De kunst moet verder gebracht worden. Op grond van de dia's kan de commissie tot de conclusie komen dat een kunstenaar vernieuwend bezig is. Dan krijgt hij geld. Hij hoeft daar geen werk voor in te leveren, hij krijgt dat geld omdat zijn dia's, zijn verhaal erbij, eventueel zijn uiterlijk, de belofte geven dat hij de kunst verder zal ontwikkelen. De overheid investeert in zijn persoon.

Het werk van de uitgeselecteerde kunstenaars zien wij op tentoonstellingen die door het Fonds zijn georganiseerd: in hoofdzaak modernisme en postmodernisme: neo-expressionisme, foto's, installaties, video- en computerwerk. En hoe staat het met de kwaliteit? Doorsnee. Vijf procent goed, twintig of dertig procent niet onaardig, wellicht veelbelovend, nou ja, ‘heeft wel iets’; maar de rest tsja, wat moeten we daarmee? De percentages vallen wat hoger of lager uit, al naar gelang het humeur van de beschouwer. Als je een willekeurige groep, bijvoorbeeld alle kunstenaars uit Maastricht, of de jaarlijkse abituriënten van de kunstacademies, bij elkaar zou zetten, krijg je ongeveer dezelfde verhouding. Zo was het in de Beeldende Kunstenaars Regeling, zo is het overal, zo is het in alle tijden geweest. Van de oude meesters hebben we een geflatteerd beeld, want al het croûte is na één generatie weggegooid.

Als iemand een keer subsidie heeft gehad, is er goede kans dat hij het bij een volgende ronde weer krijgt. Zo onstaat er een speciaal type, de subsidiekunstenaar. Er zijn er ongeveer 1500 van. Zij voelen niet zelden een zekere minachting voor de niet-gesubsidieerde, dus niet-vernieuwende collega's, die op de lagere regionen van de markt zijn aangewezen.

Een basisstipendium is iets in de orde van f 25.000,- voor twee jaar, een werkbeurs kan wel f 40.000.- bedragen. De situatie van de subsidiekunstenaar lijkt op het eerste gezicht redelijk rooskleurig. Maar hoe lang gaat dit door? Niet zijn hele leven. Op een fataal moment besluit de commissie dat hij genoeg heeft gehad. Een ander wil ook wel eens wat. Nu breekt het uur der waarheid aan. Het subsidiecircuit is bedoeld als broedplaats voor het topcircuit. Na een aantal jaren moet de kunstenaar doorstromen naar de musea en de rijke collectioneurs. Maar de statistieken wijzen uit dat het daar bomvol zit. Eén of twee candidaten per jaar zullen doorstromen, namelijk wanneer er aan de top iemand plaats maakt door te sterven, of door bevorderd te worden naar de nog hogere hemel van het internationale galeriewezen (meer dan een ton per vierkante meter).

Waar blijft de rest van de subsidiekunstenaars? Een paar kunnen misschien bij het kunstonderwijs terecht, maar daar wordt momenteel vanwege de bezuiniging eerder ontslagen dan benoemd. Een paar zakken af naar de gewone markt, maar daar zijn ze doorgaans niet goed voor toegerust, dus ze zullen het daar wel niet redden. Ik vermoed dat de meesten ophouden en wat anders gaan doen. Ze kwamen bij de beeldende kunst in de hoop als staatskunstenaar erkend te worden. Nu dat niet het geval blijkt, hangen ze hun penseel aan de wilgen. Zo is het te verklaren dat het totale aantal van achtduizend kunstenaars de laatste tien jaar gelijk is gebleven.

[p. 29]

Van de academies komen er elk jaar honderd bij, maar er vallen er net zo veel af.

De individuele subsidie, dat voelt u wel, heeft niet mijn sympathie. Het geld dat aan dit limbo wordt besteed is weggegooid. Als het Koninkrijk de beeldende kunst wil steunen (en dat is een loffelijk streven), kan het dat beter op een andere manier doen.

1. Mecenaat. De wereldlijke overheid heeft in alle tijden kunst aangekocht of besteld, en doet dat nog steeds. De musea krijgen, hetzij direct, hetzij via de provincie, Rijksgeld om kunst aan te kopen. Dat bedrag mag van mij wel hoger, en je zou de beperkende bepaling kunnen maken dat er voor een bepaald percentage werken van Nederlandse levende, althans niet te lang dode, kunstenaars aangekocht moeten worden.

Overheidsaankopen hoeven uiteraard niet beperkt te blijven tot musea. Gemeente- en provinciehuizen, allerlei andere openbare gebouwen, bruggen, straten, parken en pleinen komen in aanmerking om verfraaid te worden.

[p. 30]

In Nederland heb je de percentageregeling: bij een nieuw gebouw mag bovenop de bouwsom een bedrag van 1 of 1,5% daarvan aan beeldende kunst besteed worden. Mooi toch? Aan de huidige praktijk kleeft echter een bezwaar: de kunstenaars moeten door overheidscommissies worden goedgekeurd. Het begunstigde groepje wordt traag vernieuwd en vormt een praktisch gesloten circuit. Vandaar dat er een herkenbare percentagekunst bestaat: de bekende dukdalven, blokken en kachelpijpen die onze openbare ruimten sieren. Het wordt op den duur wat vervelend. Je zou die goedkeuring af kunnen schaffen, en de scholen, ziekenhuizen etc. zelf uit laten zoeken aan wie ze de opdracht willen geven. Dan kunnen ze wel heel slechte kunstenaars nemen, zult u zeggen. Dat is zo, maar je krijgt meer afwisseling, en wat we nu hebben is ook niet zo best.

In elk geval moeten we terug naar het eenvoudige principe: voor wat hoort wat. Krijgt de kunstenaar overheidsgeld, dan moet er een transactie plaatsvinden: de overheid koopt iets, of geeft een opdracht. En dan natuurlijk geen gezeur met Rijswijkse commissies. Het Rijk verdeelt een pot mecenaatsgeld tussen de lagere overheden en zichzelf. Aan wat voor kunst dat wordt besteed moeten de plaatselijke autoriteiten maar uitmaken.

2. Publiekssubsidie. Evenals bij de podiumkunsten is het mogelijk om de kunstkoper een handje te helpen met zogenoemde marktverruimende maatregelen. Dat gebeurt mondjesmaat in de vorm van de rentesubsidieregeling, waarbij de staat renteloze leningen verstrekt aan klanten van een galerie die een kunstwerk niet in één keer kunnen betalen. Daarnaast heb je de Provinciale Korting, dat wil zeggen de provincie neemt een percentage van het aankoopbedrag voor haar rekening, gemeenlijk zo'n 10 of 15%.

De overheid is nogal zuinig met haar marktverruiming. Dat blijkt uit het feit dat lang niet alle galeries voor rentesubsidie in aanmerking komen. De galerie moet ‘een eigen visie’ hebben en haar tentoonstellingen moeten van ‘voldoende kwaliteit’ getuigen, aldus de tekst van het Mondriaan Fonds. En door wie moet die kwaliteit uitgemaakt worden? Alweer door een landelijke commissie.

Je kunt op dit gebied leerzame scènes meemaken. Zo is daar galerie Wiek XX te Groningen, die jarenlang gebruik mocht maken van de rentesubsidieregeling, maar in 1995 te horen kreeg dat zij ervan uitgesloten werd wegens onvoldoende kwaliteit. ‘De galerie,’ meende de commissie, ‘levert geen overtuigende bijdrage aan het kunstklimaat in Nederland’. Wat de commissie werkelijk bedoelde, stond niet in het verslag: de kunstenaars in die galerie behoren niet tot de nomenclatura der 1500 gesubsidieerden.

Aldus adviseerde de commissie en aldus besloot het Mondriaanfonds namens de staatssecretaris. De galerie liet het er niet bij zitten en ging naar de rechter. En zie, die vond zowel de samenstelling als het oordeel van de commissie dubieus, en schorste het besluit. De staatssecretaris moest ook nog de proceskosten van de galerie vergoeden, van onze belastingcenten.

Hier ligt een mooi actieterrein, want voor alle subsidies is de bewindsman verantwoordelijk. Ik voorzie een eindeloze reeks processen van kunstenaars en galeriehouders die zich benadeeld voelen. Terecht, want als de Fondsen zich op kwaliteit beroepen, moeten ze daarvoor maar eens harde argumenten op tafel leggen. Die hebben ze niet.

De ambtenaren van ocw mompelen al jaren dat ze de marktverruimende maatregelen maar liever helemaal af willen schaffen. Juist wat het meeste nut heeft willen ze kwijt. De individuele subsidie daarentegen willen ze met alle macht in stand houden. Waarom zijn ze daar zo gek op? Hier ontmoeten wij een bij uitstek Nederlands idealisme. De ambtenaren willen de vinger aan de pols kunnen houden van de vernieuwing, de Culturele Revolutie waar ze nog steeds mee bezig zijn. Allemaal denkers uit de jaren zestig, nog niet aan hun pensioen toe. Hun kunsthistorisch beeld van de Permanente Vooruitgang, uit de encyclopedie gejat, bepaalt nog steeds het beleid, en daarom moet dat beleid centraal geregeld worden. Stel u voor dat lagere overheden zonder toezicht iets aankochten of begunstigden! Van deze gedachte krijgen ze in Rijswijk de kriebels.

Dit is allemaal allang bekend. Wat lees ik bijvoorbeeld in het verslag van een tweedekamerdebat van 19 november 1986? De heer Nuis (D66) breekt de staf over ‘de eigenaardige opvatting, dat er een voor intimi vrij gemakkelijk herkenbare ontwikkeling van de kunst zou bestaan, alsof de kunstenaar werkt op de thans openliggende pagina van een overzichtelijk ingedeeld kunstgeschiedenisboek en niet meetelt als hij ernaast schildert of in de knel komt als die pagina wordt omgeslagen terwijl zijn werk nog niet

[p. 31]

af is.(...) Voorzitter! Ik verzet mij met klem tegen de kunstopvatting die daaruit blijkt. De ontwikkeling van de kunst is niet een tweedimensionale golf, maar, als ik dan toch een beeld moet gebruiken, een driedimensionale zee.’

Prima betoog, nog steeds actueel. Hier is dezelfde Nuis aan het woord, die tien jaar later door de rechter gesommeerd moest worden om een galerie te subsidiëren wier kunstenaars volgens de wormstekige ocw-inzichten te weinig innoverend zijn. Maar u dient te bedenken dat bewindslieden betrekkelijk machteloos zijn te-

[p. 32]

gen hun ambtenaren en dat de adviseurs achter een scherm van ondoorzichtige terminologie hun eigen gang gaan.

Het huidige beleid gaat uit van de gedachte dat er bevoegde, door of vanwege de staatssecretaris benoemde beoordelaars zouden kunnen bestaan die op grond van hun kunstkennerschap voor het hele land kunnen uitmaken wat subsidiabel is en wat niet. Van die gedachte moeten we af. Rijkscommissies zullen nodig zijn voor Rijksaankopen of -opdrachten, maar niet als controle-orgaan voor alle andere artistieke activiteiten. Laat ik op mijn beurt eens een paar adviezen geven:

a.	Schaf de individuele subsidies af.
b.	Ga zelf, als hogere of lagere overheid, transacties aan, dat wil zeggen koop werken of verleen opdrachten.
c.	Subsidieer alle andere transacties, mits die openbaar zijn of anderszins controleerbaar.

Deze restrictie zal ik u uitleggen. Kunstenaars verkopen graag rechtstreeks vanuit de beslotenheid van hun atelier. Spreekt vanzelf nietwaar: geen galeriehouder of andere bemiddelaar die zijn portie eist. De koper maakt vervolgens aanspraak op subsidie. Maar ja, hoe weten wij belastingbetalers of die transactie in werkelijkheid heeft plaatsgevonden? Of would-be koper en would-be verkoper hier niet een schetsje voor twee heren opvoeren, met het doel om later samen in het café de in de wacht gesleepte Provinciale Korting tevreden lachend op te drinken? De wereld is slecht. Kunstenaars zijn niet corrupter dan andere beroepsgroepen, maar ook niet minder corrupt.

Daarom: alleen openbare verkoop zal subsidiabel zijn, dat wil zeggen: gekoppeld aan een tentoonstelling in een galerie, museum, cultureel centrum of door kunstenaars zelf geschapen expositiegelegenheid. De verkoop van beeldende kunst zal gestimuleerd worden. Bovendien is een tentoonstelling voor iedereen toegankelijk. Ook wie niet koopt kan toch naar kunst kijken. Culturele nevenwerking, wat wil je meer. Maar er moet wel iets verkoopbaars aangeboden worden, en zolang de academies niet inzien dat kunst in de huiskamer thuishoort, blijft het kwakkelen.

De selectie wordt in dit advies verricht door de klant, zonder voorselectie door de overheid. Laat niemand verwachten dat op deze manier de gemiddelde kwaliteit van het geëxposeerde of verkochte kunstwerk omhoog gaat. De eeuwige procentuele verhoudingen zullen ook hier onaantastbaar blijken. Maar wel zouden we verlost raken van de centraal geleide kwaliteitscontrole volgens ocw-normen. Dat schenkt grotere diversiteit, dus meer kijkplezier. De eclectische situatie waarin de kunst zich bevindt, willen we graag met eigen ogen zien. Voor de kunstenaars is het ook gunstig: er komen wat meer verschillende opvattingen aan bod.

En de haalbaarheid van dit voorstel? Praktisch nihil. Het kunstbeleid is even onbeïnvloedbaar als de plannen voor de Betuwelijn (alhoewel veel goedkoper). U weet net zo goed als Nuis en ik dat deze gedachten bij het ministerie nooit ingang zullen vinden. Maar nu en dan moet er eens iemand komen die erover fantaseert hoe overheidsgeld beter besteed zou kunnen worden.