Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 7]

Van debacle tot Nabokoviaans
door Hans Ree

Het spiegelt en het Drostet dat het een aard heeft in de recensies van Chaos en rumoer van Joost Zwagerman. Het boek wordt beschreven als een spel van verbeelding en werkelijkheid (Johan Diepstraten), met Nabokoviaanse trekjes (Rob Schouten), waarin met alle pionnen gemanoeuvreerd wordt (Hans Warren). Ik mocht het niet lezen van de redactie van Hollands Maandblad, maar uit de kritieken valt makkelijk een korte inhoud samen te stellen.

Otto Vallei, schrijver zonder succes,



heeft een writer's block. Om wat te doen te hebben wordt hij presentator van het culturele radioprogramma Chaos en rumoer. Het bevalt slecht, hij besluit om van de nood een deugd te maken door dan maar over het radioprogramma te schrijven, maar iemand anders is hem voor. De gehate Ed Waterland, een schrijver die wel succes heeft, patserig alter ego van Vallei. Vallei merkt dat hij een figuur is geworden in een boek van Waterland, die aan het eind toch zelf weer aan de verbeelding van Vallei lijkt te zijn ontsproten.

Het ontgaat geen criticus dat Joost Zwagerman in het echte leven een tijdje voor het radioprogramma Ophef en Vertier heeft gewerkt. Ook hem beviel het niet goed, om verschillende redenen. Een daarvan wordt gesuggereerd in een interview dat Onno Blom van Trouw met hem had: ‘Voor Ophef en Vertier diende ik het hele culturele spectrum te bestrijken. Ik moest...’, Zwagerman slikt hoorbaar, ‘ik moest ook naar toneelvoorstellingen en ballet.’

Behalve Zwagerman zelf treden ook de uitgevers Sontrop en Ros en de schrijvers Van Dis en Bernlef in dit boek op. Algehele overeenstemming heerst er toch niet onder de speurders, want waar Hans Warren Margriet de Moor meent te zien, ziet Arjan Peters Connie Palmen.

Ik las zes kritieken, die ik in positieve marsrichting zal doornemen, van totale verwerping tot toppen van lof.

Arjan Peters (de Volkskrant) kan niets goeds ontdekken. De satire bijt niet, vindt hij. De zweepslagen die Zwagerman denkt uit te delen, pakken uit als speldenprikken van iemand die als het erop aankomt alles en iedereen te vriend wil houden, en het boek had beter de gemoedelijke titel Scherts ende Luim kunnen dragen. Peters ziet minimale voorvallen in tientallen pagina's uitgemolken. ‘Het grote probleem van zijn schrijverschap komt in een schel licht: hij heeft de tijdsverschijnseltjes dringend nodig, bij gebrek aan een eigen dwingende thematiek.’ Joost Zwagerman gaat volgens Peters onderuit en het boek is een debacle.

Ook Jaap Goedegebuure (HP/de Tijd) heeft er geen goed woord voor over, maar bij hem is de walging voor het genre van de literaire sleutelroman zo groot, dat hij aan de individuele eigenschappen van het boek nauwelijks toekomt. ‘Een roman schrijven over het literaire milieu, dat is zoiets als met een sterrenkijker naar een molshoop turen.’ Ringwormen en geleedpotigen lopen daar rond. Een miezerige aanblik bieden de letterkundigen die zich verzamelen rond wat de criticus, met een verrassend beeld, de literaire dorpspomp noemt. Het gespiegel van Zwagerman maakt geen indruk op Goedegebuure, die als goed geleerde weet dat Novalis al in 1801 spiegelde. Zwagerman koekeloert volgens hem door een sterrenkijker die maar geen caleidoscoop wil worden.

Moet een sterrenkijker dat dan willen? ‘Sterrenkijker, hou je bij je leest’, dacht ik, aangestoken door de gedurfde beeldspraak van Goedegebuures proza. Maar uit zijn recensie is duidelijk dat hij het een ernstige fout van de sterrenkijker vindt dat die geen caleidoscoop wil worden.

Hans Goedkoop (NRC Handelsblad) is de zielzorger onder de Nederlandse critici. Of hij nu Reve, Grunberg of Zwagerman onder handen heeft, hij kijkt dwars door het boek heen recht in

[p. 8]

de ziel van de schrijver en ziet daar een gapende leegte.

Goedkoop had wel plezier in Chaos en rumoer. Hij verkneukelde zich bij de satirische beschrijving van de redactie van het radioprogramma. Hij looft de scherpte van de portretten van de literatoren. Waar Arjan Peters slechts eindeloze traagheid zag, spreekt Goedkoop van een scène die zich met duizelingwekkende snelheid verplaatst. Hij noemt Zwagerman een technisch hoogbegaafd auteur.

Het negatieve eindoordeel dat hij niettemin moet vellen, doet Goedkoop zelf de meeste pijn. Hij schrijft, door smart bijkans verstikt: ‘Wat hier tussen de regels wordt verteld is iets dat eigenlijk zo pijnlijk is dat zelfs de lange aanloop van een stuk als dit niet lang genoeg is om het zonder slikken op te schrijven.’

Hij bedoelt dat Zwagerman, die de oorlog niet heeft meegemaakt en ook niet de papgekookte bloemkool van een rechtgeaard calvinistisch milieu, eigenlijk geen onderwerp heeft. Het virtuoze spel van Zwagerman blijft steriel.

Dat komt enigszins overeen met het ‘gebrek aan een eigen dwingende thematiek’ dat gesignaleerd werd door Peters, een luchthartiger criticus van wie je niet de indruk hebt dat hij er in snikken en slikken bij uitbarstte.

Hans Warren (Dagblad Flevoland) vertelt wat over zijn eigen ervaringen voor de radio, geeft uitvoerig de inhoud van het boek weer, en komt pas in de laatste honderd woorden tot een oordeel. Een schouderklopje, (‘verrukkelijk gespot’) maar geen uitzinnig enthousiasme. ‘Toch is het niet de beste roman uit het oeuvre van Zwagerman geworden.’ ‘Uiteindelijk gaat dit boek echter - anders dan zijn andere boeken - niet over het leven maar over de literatuur.’ En net als Peters haalt Warren met instemming een van de romanfiguren van Zwagerman aan, die in het boek zelf uitlegt dat je de lezers daarmee beter niet kan vervelen.

Maar nu genoeg gemiezerd, Johan Diepstraten is in De Stem vrijwel volledig positief. Hij ziet een fraai begin van een vrolijke satire. Karakteristieken die misschien wat voorspelbaar mogen zijn, maar toch prachtige portretten opleveren. Twee verhaallijnen die op zichzelf al genoeg voor een roman zouden zijn. Even lijkt het mis te gaan: ‘Halverwege lijkt Chaos en Rumoer een middelmatige roman te zijn’. Zou het net zo gaan als bij Goedkoop en Warren, een kontje omhoog voor een des te effectievere duw omlaag? Nee. Diepstraten gaat verder: ‘maar dan komt de verrassende ommekeer.’ Waar anderen leeg spel zagen, ziet Diepstraten een zeer geslaagde literaire truc en een ingewikkelde maar glasheldere constructie die leidt tot een wervelend slothoofdstuk. Zijn eindoordeel is: ‘Het is een gedurfde onderneming die goed uitpakt.’

Rob Schouten (Trouw) begint met de opmerking dat je van goeden huize moet komen om van het afgelikte thema van het writer's block iets origineels te maken. O jee, zou Zwagerman van goeden huize komen? Weest gerust. Schouten las een hilarische roman met speels-Nabokoviaanse trekjes, waarin Zwagerman zich een lichtvoetig virtuoos toont. Een sleutelroman die op het eerste gezicht lijkt te vervallen in satirische gemeenplaatsen, tot je beseft dat hiermee juist het genre van de sleutelroman op de hak wordt genomen. Schouten heeft het over een ‘immanente inhoud’ en een ‘immanente roman’, wat geloof ik betekent dat er over het schrijven wordt geschreven, maar wij hoeven ons daar niet door te laten afschrikken, want ‘het literaire navelstaren is hier tot een vrolijkmakende klucht geworden. En Zwagerman zelf lijkt er juist helemaal geen last van te hebben: van zo'n writer's block.’ Eind goed al goed. Heel duidelijk is het uit deze kritieken dat het immanente niet ieders kopje thee is. Alle zes critici stonden aanvankelijk wantrouwend tegen ‘schrijven over schrijven’. Maar hun eindoordeel loopt ver uiteen. Twee vinden het boek volstrekt waardeloos, twee hebben de hoogste lof en twee zitten daar zo'n beetje tussenin. Al met al is de schaal mooi in evenwicht.