Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 46]

Brabantse modder
door Martin van Amerongen

Dit stuk gaat niet over het gelijk of ongelijk in een literaire ruzie, maar over de intellectuele onherbergzaamheid van de provincie.

Het betreft A.M.H. Roothaert, schepper van de trilogie rond Dr. Vlimmen, benevens een aantal andere boeken waarover ik aanmerkelijk minder te spreken ben. Het betreft verder de gemeente Tilburg, een stad die tot voor kort als de fietsenstalling van het nabijgelegen 's-Hertogenbosch bekend stond, maar inmiddels op gezag van het weekblad HP/De Tijd is uitgeroepen tot het zinderend hart van zuidelijk Nederland.

Ik geloof het graag. Maar ik aarzel.

Een paar keer heb ik vanaf de mij ter beschikking staande tribunes wat onvriendelijke dingen over Roothaert gezegd. Dat concentreerde zich op zijn vooroorlogse thrillers, met name het boek Camera loopt! (1936), dat een uitzonderlijk antisemitisch karakter heeft. De betreffende joden heten Leipi Seligman en Momon Blumenduft. Zij bewegen zich ‘met die oneindige, vanzelfsprekende brutaliteit’ van hun ras, zij dragen ‘vette, luizige kaftans’ en ruiken naar ‘knoflook, ongeluchte slaapkamers en warme voeten’. Sommige van dit soort typeringen zijn de meespelenden in de mond gelegd, andere stammen van de verteller zelf, zodat hij zich niet (zoals W.F. Hermans, tijdens het proces tegen zijn Ik heb altijd gelijk) achter de rug van zijn romanfiguren kan verschuilen. Vervolgens verscheen, overigens jaren later, een bijdrage in het Tilburgse blad sic, geschreven door de docent Nederlands Frans Walch, die de kleinzoon van Roothaerts tweede vrouw bleek te zijn. In dit stuk werd Walchs aangetrouwde opa krachtig tegen deze ‘zware en volkomen uit de lucht gegrepen beschuldigingen’ in bescherming genomen. Waarna ik, in een stukje in NRC Handelsblad, de zaak nog eens dunnetjes overdeed... Waarna Walch, in een ingezonden stuk in diezelfde NRC... Waarna verleden jaar Walchs Roothaertbiografie verscheen... Waarop ik door het blad Brabant Cultureel, een uitgave van het Noordbrabants Genootschap, werd gevraagd dit boek te recenseren, een kritiek die in oktober 1996 onder de kop ‘Een tamelijk dom boek’ werd gepubliceerd. Tamelijk dom omdat de antisemitische uitlatingen rond Leipi Seligman en Momon Blumenduft ‘de tijdgeest’ in de schoenen werden geschoven, tamelijk slecht omdat Walch, ondanks zijn betrekking van docent Nederlands, nauwelijks het Nederlands bleek te beheersen. Ik vond het boek bovendien tamelijk dom, omdat ik niets zie in de door Roothaert geschapen tegenstelling tussen ‘de enkelingen van het soort Blumenduft’ die het allemaal verpesten voor ‘een geestelijk groot volk als dat van Israël’. Walch zegt dat Roothaert hiermee ‘elk spoor van antisemitisme in zijn boek volledig ontkracht’. In werkelijkheid is de gewraakte zin het bewijs van Roothaerts klassieke, archetypisch antisemitische vooroordelen.

Bovendien bleek Roothaerts biograaf tamelijk laf. Hij reageerde in het novembernummer van Brabant Cultureel en schreef, zich verwerend, dat mijn kritiek op het gehanteerde steenkolennederlands geen hout sneed, omdat ik mij van een ongecorrigeerde proef had bediend. Dat was waar, daarvan was ik op de hoogte, ik had zelfs braafjes opgemerkt te hopen dat het manuscript vóór verschijning in de genadiglijke handen van een bekwame redacteur zou belanden. De definitieve versie van de biografie bleek inderdaad behoorlijk ontluisd te zijn. Maar dat dankt de lezer niet aan Walch, maar aan de redactrice van Walchs uitgeverij, die, door mij op een bijeenkomst gevraagd naar haar ervaringen met de tekst, spontaan begon te hyperventileren. Onaardig van mij om dit hier op te schrijven, even onaardig (en onelegant) als Walchs suggestie dat hij het zelf is geweest die de ‘taal - en stijlfouten en andere onzorgvuldigheden’ uit het manuscript heeft gewied.

Laat ik echter ook eens iets aardigs over Roothaerts biograaf zeggen. Een tweede boek waarop ik nogal wat aan te merken had was Roothaerts oorlogsroman De vlam in de pan (1941), waaruit zoveel bewondering ‘voor den prachtigen solda-

[p. 47]

tengeest van den vijand’ sprak, dat het departement van Volksvoorlichting en Kunsten er een speciale oplage van liet drukken. Dertigduizend stuks; elke Nederlandse, naar het Oostfront uitgezonden, ss'er kreeg een exemplaar in zijn randsel mee. Natuurlijk was ik benieuwd of Walch ook dit boek van zijn aangetrouwde opa goed zou praten. Nee, dat doet hij niet. Na ‘zorgvuldige lezing’ heeft hij waarachtig ‘een nare nasmaak, die niet weg te spoelen is’ in de mond, terwijl zijns inziens het tijdstip van publicatie ‘uitermate tactloos’ genoemd moet worden. Het is kritiek op kousevoeten: op het tijdstip van publicatie van De vlam in de pan waren de trotse bezitters van deze speciale editie al druk bezig Leipi Seligman en Momon Blumenduft de gaskamers in te ranselen.

Werkelijk, ik schrijf dit allemaal niet om mijn gelijk te halen, want dat heb ik al méér dan genoeg gekregen. Ook is het niet mijn bedoeling om Walch nogmaals met zijn gezicht in de Brabantse modder te drukken, want ook dat is al genoeg gedaan, tot in de kolommen van zijn eigen Brabants Dagblad toe. De ratio van mijn kanttekeningen is niet de Roothaert-biografie noch mijn kritiek op de Roothaert-biografie, maar de kritiek op mijn kritiek op de Roothaert-biografie. Het boek was nog niet eens op de markt, toen het voornoemde Brabants Dagblad berichtte dat een deel van de commissie Literatuur van het Brabants Genootschap, verantwoordelijk voor het blad Brabant Cultureel, uit onvrede met mijn recensie was afgetreden. Afgetreden. Om een recensie. Wij praten niet over de gemeente Kampen, maar over het swingende, zich in snel tempo emanciperende Tilburg.

De argumentatie deed denken aan de donkerste dagen van het Brabantia Nostra. De redactie had de Brabantse cultuur verloochend door het manuscript in handen van een niet-Brabander te geven. Redactionele onafhankelijkheid? Hoe bedoelt u? Het was de (eveneens afgetreden) voorzitter van de commissie Literatuur al lang een doorn in het oog dat de leden ‘te weinig zeggenschap’ over de ‘inhoudelijke richting’ van het tijdschrift hadden gekregen.

Vroeger, een generatie geleden, stond zo'n blad onder toezicht van een censor, zo'n sigarenrokende pater met het rode potlood onder zijn pij. Thans, op de drempel van het nieuwe millennium, censureren de Brabantse cultuurdragers (als zij hun zin krijgen) hun bladen liever zelf.

Al met al ben ik waarschijnlijk de enige niet-Brabander die Walchs Roothaert-biografie niet één, maar twéé keer heeft gelezen, een keer als drukproef, een keer in definitieve vorm. Bij eerste lezing heb ik waarachtig over de bloedstollende passage heengekeken, waarmee het boek wordt besloten.

Ik haast mij dit verzuim goed te maken. De jonge Frans (16), die af en toe bij ‘Oom Ton’ logeerde, werd door hem in ‘het frivole Antwerpen’ geïntroduceerd. Een onvergetelijke ervaring, geloof dat maar. De muzikanten zetten ‘een langzame, zwoel klinkende melodie’ in. Daar verscheen plotseling ‘een vrouwspersoon’. Met ‘generend rood’ op de wangen zag de jonge Frans hoe zij zich ‘vlak voor mijn ogen op geraffineerde wijze volledig van haar kleding ontdeed, niet om daarna bevallig van het toneel te verdwijnen, maar haar publiek eerst nog te verwennen met op een eenvoudig meubel uitgevoerde obscene bewegingen’. Een touchante anekdote, bedoeld om Roothaerts openheid van geest te illustreren, terwijl Walch, in zijn naiveteit, blijkbaar niet weet dat het bezoek aan een stripteasetent in werkelijkheid tamelijk kleinburgerlijk is.

Maar Frans Walch heeft niet zo'n gevoel voor de biografische hoofdzaken en bijzaken. En familieliefde maakt blind. Schrijf nooit een biografie over je vader, je neef, je ex of je aangetrouwde opa, want daar rust Gods zegen niet op. Zouden die afgetreden Brabantse bemoeiallen inmiddels met het schaamrood op de kaken in de gelederen van de commissie Literatuur zijn teruggekeerd? De eerste antisemitische brief, geschreven door een lokale zonderling (‘Gij zijt verontwaardigd genoeg om een Jood ter zijn, maar dat is geen argument.’), heb ik trouwens inmiddels al in de bus gekregen.