Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 3]

Twee westerse expansies
door Bastiaan Bommeljé

Als er iets kan worden gezegd over het buitenlands beleid van Nederland, dan zou dat misschien zijn dat het wereldvreemd is. Dat is geen schande - integendeel, misschien is het juist wel aardig, en wellicht is het een geo-strategische keuze waarvan de portee mij ontgaat. Het is echter ook mogelijk dat internationale zaken ons gewoon nauwelijks interesseren, omdat we genoeg hebben aan onszelf.

Nog niet zo lang geleden had Nederland twee ministers van buitenlandse zaken (in 1952 stationeerde Romme zijn geloofsgenoot Joseph Luns naast minister Beyen). Vanwege het vele buitenland dat een klein land nu eenmaal heeft, werd toen gezegd. Deze even grappige als ongemakkelijke ménage à deux zou tot 1956 duren, maar heeft niet kunnen voorkomen dat de belangstelling in ons land voor internationale verhoudingen gering is, en zich voornamelijk beperkt tot saaie mannen in saaie pakken die nooit iets interessants te zeggen hebben.

Geen wonder dat de recente uitbreidingsplannen van de Europese Unie, die werden bezegeld tijdens en vlak na de Amsterdamse Top, veel minder belangstelling wekten dan het hoogst nerveuze, infantiele en laakbare optreden van de hoofdstedelijke autoriteiten jegens een paar demonstranten.

Toen enkele weken later de navo ook in een vloek en een zucht besliste dat een handvol Oost-Europese landen liefdevol in de armen zou worden gesloten, leek alles te passen in de onvermijdelijke loop der dingen: het Westen neigde zich broederlijk oostwaarts, en zo was het goed. Zelfs Frits Bolkestein, die aanvankelijk nog wat had gemopperd, liet zich niet meer horen, toen hij zag dat geen kiezer zich ook maar tot de schijn interesse liet verleiden.

Europa is een zwart gat waar Nederland het liefst niet in kijkt. Serviele lippendienst aan de mythe van de eenheid is er genoeg, en de regering glimt van trots dat de criteria voor de Euro worden gehaald, maar een plebisciet over de regeringsplannen inzake de toekomst van het continent kan er bij ons (als een der weinige naties in Europa) niet van af, en evenmin maakt iemand zich erg druk over dat belachelijke Europarlement dat machteloos belangrijk zit te doen.

Er was kortom geen massale run op de krantenkiosken toen de uitbreidingsplannen van eu en navo aan de orde waren. Wel klonk er heel even iets van een opgetogen stemming op het ministerie van buitenlandse zaken. ‘Wat mij betreft hadden er wel vijf Oost-Europese landen mogen toetreden tot de navo,’ zou Hans van Mierlo volgens sommige waarnemers hebben gezegd. (Hoewel nadere beschouwing leert dat Nederland zich in werkelijkheid pas op een heel laat moment aansloot bij degenen die ook Slovenië en Roemenië toegang tot de navo wilden verlenen.)

Zeker is dat de vreugde over de uitbreiding van de Westerse Alliantie met Polen, Tjechië en Hongarije, en over de aanbeveling van de Europese Unie om Tsjechië, Slovenië, Hongarije, Polen, Estland en Cyprus tot kandidaatlid te maken (maar Litouwen, Letland, Roemenië, Bulgarije, Slowakije en Turkije voorlopig af te wijzen) kwam op het verkeerde moment en om de verkeerde redenen.

In Nederland heeft bij mijn weten niemand opgemerkt dat deze twee daden van westerse expansie weliswaar bijna gelijktijdig hun beslag kregen en ogenschijnlijk overeenkomsten vertonen, doch van een fundamenteel andere orde zijn, uit geheel andere oorzaken voortkomen, en volstrekt andere consequenties zullen hebben.

Dat is overigens de huidige minister van bz Hans van Mierlo, noch zijn voorgangers rechtstreeks aan te rekenen. Jammer is wel dat Van Mierlo (hij stelde zich zojuist kandidaat voor een nieuwe parlementaire termijn - en daarmee voor een verlenging van zijn ministerschap) soms bijna dezelfde zelfoverschatting tentoonspreidt als bijvoorbeeld Van den Broek dat deed. (De minzame glimlach waarmee de laatste in 1991 naar het uiteenvallend Joegoslavië reisde om orde op zaken te gaan stellen, zou men iedere avond in slow-motion op de televisie dienen te herhalen als medicijn tegen hubris.) Een Britse diplomaat mompelde nog niet zo lang geleden over de huidige minister,

[p. 4]

nadat die dertig minuten lang met brede armgebaren de toestand in de wereld had uitgelegd aan nogal verbijsterde journalisten: ‘He is quite talkative.’ Dat was niet complimenteus bedoeld.

Overigens past deze overschatting van de Nederlandse positie in een traditie. In 1939 (de wereldoorlog is al begonnen) meende een Nederlands kamerlid over de internationale situatie: ‘De ware waarden van de mensheid worden door ons beheerd, niet door de belligerenten.’ En minister-president De Geer zei in dezelfde tijd: ‘Nederland is een lichttoren in een duistere wereld.’

Maar ministers zijn gelukkig slechts passanten in het Nederlands beleid dat vanouds berust op de pijlers die Johan de Witt al drie eeuwen geleden formuleerde: ‘Rust, vrede en commercie.’ In feite zijn we kooplieden die verdwaald zijn in de politiek. De altijd in één adem genoemde dominees zijn een invented tradition uit de jaren zeventig, toen ethische bemoeizucht vrij plotseling mode werd. De mythe van de ‘typisch Nederlandse’ dominee-met-het-geheven-vingertje kan hoogstens verwijzen naar een handvol rare ideeën uit de vorige eeuw van onder meer Thorbecke en Van Vollenhoven die zonder veel weerklank repten van de ‘zedelijkheid’ en de ‘moraliteit’ die Nederland diende uit te dragen in de internationale arena. Dat was gemakkelijk praten in een periode dat afzijdigheid ons land buiten alle ontwikkelingen hield. (Al eerder had Pieter de la Court zelfs serieus voorgesteld een gracht te graven bij Utrecht om van Holland een eiland te maken naar analogie van Engeland.)

Nederland heeft zo achtereenvolgens uitgeblonken in neutralistische handelspolitiek, onhandige rechtschapenheid, slaafse volgzaamheid jegens Amerika, hoogdravend moralisme, en een vrijwel permanent onbegrip van het machtsspel der grote mogendheden - kortom in een cocktail van gewinzucht, goede bedoelingen en sukkeligheid die zich het best laat omschrijven als wereldvreemdheid.

- Dat was al zo toen Johan de Witt in de zeventiende eeuw gewoon niet kon geloven dat Engeland en Frankrijk er op uit waren de Republiek te vernietigen, en zijn vertrouwen op de redelijkheid in internationale betrekkingen Nederland bijna fataal werd.

- Dat was zo toen in mei 1940 niemand in Den Haag kon geloven dat Duitsland zou aanvallen, ondanks de vele waarschuwingen van de militairattaché in Berlijn, generaal-majoor G.J. Sas.

- Dat was zo tijdens de dekolonisatie, toen Nederland nog tijdens de onderhandelingen van Linggadjati gewoon niet kon geloven dat de Indonesische nationalisten niets voelden voor een ‘superstaat’ die de buitenlandse betrekkingen, de defensie en de financiën voor het moederland en de kolonie zou moeten gaan verzorgen (nog tot in de jaren zestig meenden sommigen op het ministerie van bz dat de Indonesiërs in hun hart de koningin als hun staatshoofd zagen).

- Dat was zo tijdens de politionele acties, toen Nederland gewoon niet kon geloven dat de vs Nederland als een baksteen zouden laten vallen en de nationalisten zouden steunen.

- Dat was zo tijdens de dertien jaren Nieuw-Guinea politiek tussen 1949 en 1962, toen Nederland gewoon niet kon geloven dat ons land een uitzichtloze blunder maakte waarvoor de rest van de wereld ons pijnlijk op de vingers zou tikken. (De voormannen van de Nederlandse politiek in deze jaren - Romme, Oud, Drees, Luns - aarzelden echter niet hun buitenlandse beleid te vergelijken met dat van Engeland en Churchill oog in oog met Hitler tijdens 1940.)

- Dat was zo in 1951 toen Nederland bij de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (egks) al meteen een halfzachte ideologie van ‘politieke eenwording’ omarmde, hoewel deze constructie van Europese eenwording voortkwam uit het feit dat Frankrijk de Duitse ijzererts desperaat nodig had.

- Dat was zo in de aanloop naar het Verdrag van Maastricht in 1991, toen geen enkele beleidsmaker kon geloven dat de opgetrokken wenkbrauwen bij de verdragspartners duidden op resolute afwijzing van de ambitieuze Nederlandse plannen tot vergaande eenwording waaraan zo lang in euforie was gewerkt.

- Dat was zo tijdens de pogingen vaderlandse staatslieden zoals Lubbers en Brokx aan hoge internationale posities te helpen, en Nederland - hoewel de tekenen aan de wand er alom waren - eenvoudigweg niet kon geloven dat de bloem der natie zou worden afgewezen.

- Dat was zo tijdens de crisis in Joegoslavië toen Nederland zich bij Srebrenica in de luren liet leggen door zowel de Serviërs als door de eigen navo-bondgenoten, omdat men simpelweg niet kon geloven dat de anderen niet volgens de afgesproken regels zouden spelen.

- Dat blijkt ook nu bij de uitbreiding in oostelijke richting van zowel de Europese Unie als van de navo, en Nederland gewoon niet kan geloven dat ons werelddeel ten oosten van Lobith anders is.

[p. 5]

Het enthousiasme waarmee de Nederlandse regering en parlement de uitbreiding van de Europese Gemeenschap en van de navo begroetten, is beslist ongepast. Beide beslissingen zijn gehaast genomen, en ze zijn geheel ten onrechte met elkaar verstrengeld geraakt, alsof het hier één proces van een reddend beschavingsoffensief richting Oosten betreft.

Uitbreiding van de navo is qualitate qua anders dan die van de eu. De navo is een samenwerkingsorganisatie onder een duidelijke hegemoniale leiding: de Verenigde Staten zijn de baas, en daarmee uit. Wie hier nog aan twijfelde, kon de werkelijke verhoudingen zien toen Frankrijk met zijn vergeefse pretenties van wereldmacht en hang naar zeggenschap over de zuidelijke verdediging van de alliantie als een klein kind door een zelfverzekerde Clinton in de hoek werd gezet.

De nato is ook de kern van de Europese veiligheid, want het is het mechanisme waardoor de vs actief verbonden blijft aan ons werelddeel - dat was de organisatie al tijdens de Koude Oorlog, en dat blijft de organisatie ook na de Koude Oorlog (zie Joegoslavië).

In deze situatie komt na de uitbreiding met drie Oost-Europese staten geen wezenlijke verandering. Rusland mag wat mopperen, maar voor de navo zelf maakt het weinig uit of de vs de baas zijn over 16 of over 19 bondgenoten. Het enige probleem zou kunnen zijn dat de alliantie opschuift richting Balkan, maar waarschijnlijk is de macht en de rijkdom van Amerika genoeg om conflicten tussen bijvoorbeeld Hongarije en Roemenië te smoren in goedgekozen woorden, financiële beloningen en onomwonden chantage - net als bij de conflicten tussen navo-partners Griekenland en Turkije gebeurt.

Daarbij is uitbreiding voor de navo niets ongewoons: voorheen was de uitbreiding met landen zoals West-Duitsland, Turkije en Spanje ingegeven door strategische overwegingen. Dat geldt ook voor de huidige uitbreiding: in feite is na de containment nu de roll-back fase in de verhouding met Rusland aangebroken, zonder dat de beslissingsstructuur van de alliantie wezenlijk verandert.

En bovendien werd de uitbreiding van de navo altijd al door Amerika gedicteerd: in 1949 werd Italië (als voormalig lid van de verslagen Asmogendheden) door de vs binnen de alliantie gehaald tegen de expliciete wens van Engeland en de andere Noordelijke leden. In 1955 werd de toetreding van West-Duitsland door de vs doorgedrukt tegen de hartgrondige wens van Frankrijk. Ook nu weer kwam de uitbreiding geheel onder Amerikaanse leiding tot stand: de eerste stap werd genomen op de navo-top van januari 1994 waar president Clinton eenvoudigweg dicteerde dat de beslissing tot uitbreiding werd genomen.

De uitbreiding van de Europese Unie is een ander verhaal. Binnen de eu zijn de gezagsverhoudingen en de besluitvormingsprocedures onduidelijk; ja zelfs misschien wel onduidelijker dan ooit. De grote worsteling om een nieuwe stemverhouding in de Raad van Ministers te verzinnen, en om van unanieme naar meerderheidsbesluiten te geraken, is in volle gang.

Indien dar voornemen gerealiseerd wordt, zou dat pas echt betekenen dat landen een fors deel van hun autonomie kunnen kwijtraken aan de nauwelijks gecontroleerde moloch in Brussel, en dat wisselende coalities van grote en kleine landen de gang van zaken behoorlijk ongewis kunnen maken. Hierover zal dus niet op korte termijn overeenstemming worden bereikt. Zeker omdat het perspectief van uitbreiding tot vijfentwintig lidstaten - alle nieuwe leden zijn armer dan de armste huidige leden - en de angst van de Duitse deelstaten voor meerderheidsbeslissingen hoogstwaarschijnlijk zullen leiden tot voortdurende impasses over deze kwestie.

Waar de Europese Unie zich momenteel in heeft gestort, is een innerlijk tegenstrijdig proces: verdieping van de eenheid der bestaande leden en een proces van verbreding met nieuwe leden. Men hoeft geen organisatiedeskundige te zijn om te zien dat bij gelijktijdige verdieping en verbreding krachten vrijkomen die niet bepaald als duurzaam cement gaan dienen.

Het onderliggende probleem is dat de eu een veel minder duidelijke doelrationaliteit heeft dan de navo. In feite drijft de Unie op het geloof in de eigen mythe dat eenheid goed en onafwendbaar is voor ‘Europa’. Die mythe werd gebruikt om het na de oorlog voor Frankrijk en de Benelux dragelijk te maken dat zij economisch niet zonder Duitsland konden (Frankrijk vanwege de Duitse ijzererts en de Benelux vanwege het achterland). Toen de economische samenwerking eenmaal was geslaagd, werd deze mythe echter gaandeweg en sluipenderwijs tot een hoofddoel, een heilig dogma, niet in de laatste plaats om het bureaucratisch apparaat, het Brusselse ‘Europa’ van een raison d'être te voorzien.

[p. 6]

De Europese Commissie presenteerde op 16 juli jl. haar ‘Agenda 2000’, een schets van de toekomst van de Unie. Het is een stuk van 1200 pagina's, waarin veel wordt gezegd en nog veel meer onduidelijk blijft. De Europese Comissie meent wel nu al te weten dat het Verdrag van Amsterdam niet geschikt is voor een Unie die in Oost-Europese richting wil uitbreiden, en dat er dus snel een nieuw verdrag moet komen.

Die keuze van de landen die nu worden uitgenodigd mee te doen, is gebaseerd op een economische en politieke analyse van de in totaal tien voornamelijk Midden- en Oost-Europese kandidaten, opgesteld onder verantwoordelijkheid van Hans van den Broek. Hij beroept zich op ‘objectieve criteria’, maar in ieder geval is duidelijk dat de commissie over de inrichting en interne bekostiging van een Unie met in de toekomst misschien vijfentwintig leden geen enkel idee heeft.

In werkelijkheid gaan de huidige lidstaten van de Unie momenteel voorwaarts in het complete duister. Zij zijn het volstrekt niet eens over institutionele hervormingen, noch over vele andere wezenlijke zaken. Zo moeten in 1999 (unanieme) besluiten worden genomen over de structuurfondsen om een einde te maken aan de praktijk dat ook de rijke landen - zoals Nederland - geld ontvangen uit deze pot voor achtergebleven gebieden. Dat belooft een aardig gekrakeel te worden. Net als de nakende Euro tot vrolijke taferelen zal leiden, nu de Duitse deelstaten bijna smeken om uitstel (‘met een jaar of vijf,’ opperde de minister-president van Saksen onlangs), maar de regeringen van Duitsland en Frankrijk hun lot aan deze munt hebben verbonden. Hoe zou het Italië trouwens vergaan als het onverhoopt niet mee mag doen - zou het steenrijke noorden van het land dan werkloos blijven toekijken hoe het tot tweederangs regio wordt gedegradeerd? (Hoe zou het Europa trouwens vergaan als Italië onverhoopt wel mee mag doen met de Euro?)

Thans wordt de Europese Unie vooral verlamd door Franse verstarring en door Duitse inactiviteit. Men zit met het politieke hoofd in een economische strop, en met de economische voeten in de politieke valkuil. Duidelijk is echter dat het zwaartepunt van de Unie met iedere uitbreiding oostwaarts meer en meer bij Duitsland zal komen te liggen. Alle ambities tot hegemonie van het krachteloze Frankrijk, en alle tegenstribbelingen van het argwanende Engeland ten spijt. Het lijkt misschien of Europa vanaf de oprichting van de egks en daarna de eeg doelbewust naar supranationale eenwording streeft, maar zulks is in de tijd vóór het Verdrag van Maastricht uit 1991 nooit officieel vastgelegd, en zelfs de retoriek over ‘het voortgaande proces van eenwording’ is veel recenter dan menigeen zich realiseert. Zo is het begrip supranationaliteit in Nederland ontstaan in het perspectief van de navo. Het gold de beschermende paraplu van de vs en was een uiting van adhesie aan de bevrijder en beschermer, en niet van een verlangen naar een volledig verenigd Europa. In die context werd zelfs in het uiterst pro-Europese Nederland het woord ‘federatief’ veel vaker gehoord.

Nederland heeft zich altijd vastgeklampt aan de voorstelling dat uit economische integratie min of meer vanzelf uiteindelijk harmonieuze politieke consequenties zouden voortvloeien. Maar wie en wat ‘Europa’ is, werd tijdens de oprichtingsjaren en tijdens de Koude Oorlog nooit openlijk gezegd. Het warrige geflirt met de Oost-Europese landen - en nota bene Cyprus, een brandhaard met Joegoslavische ingredienten - maakt duidelijk dat men het ook na de val van de muur niet weet.

De stappen die men nu neemt tot uitbreiding van de Unie zijn dan ook niet weloverwogen, maar voortgekomen uit een wijze van beslissingen nemen die alles weg heeft van een school haringen die een zelfgesponnen fuik binnenzwemt - vluchten kan niet meer, alleen naar voren.

Maar misschien is er nog een sprankje hoop. Staatssecretaris Patijn zei in Vrij Nederland van 28 juni dat het ‘kabinetsbeleid’ is om ‘uiterst selectief’ te zijn met wat men via Europa wil regelen - dus met ‘supranationale besluitvorming’. Dat is heel andere taal dan in Nederland doorgaans wordt gehoord (en in flagrante tegenspraak met de doelstellingen van de Verdragen van Maastricht en Amsterdam). Maar het is nooit te laat om Europa te redden van de eenwording.