Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 25]

Ondertussen in de papierwinkel
door Thomas Verbogt

De toedracht van een moord is eenvoudiger dan de aanleiding daartoe. Die aanleiding ben ik zelf, in den beginne, om het zo maar eens te zeggen, maar over die aanleiding valt nauwelijks iets te melden of te vragen. Dat laatste zou ik ook niet toestaan, het lukt me zelfs niet eens meer, ja, wel om die vragen te beluisteren, maar niet om ze te beantwoorden.

Ik moet de aanleiding tot overzichtelijke proporties terugbrengen. Dat eis ik van mezelf om het makkelijker te maken. Die aanleiding is niet eens een vraag, het zijn maar een paar woorden, maar die woorden kunnen niet worden uitgesproken zonder dat er een kleine vraag aan voorafgaat. Die vraag luidt: ‘Mag ik uw nummertje even zien?’

Mijn nummertje.

Dat heb ik.

‘Goed zo,’ zegt de man. Het is aan hem te zien dat hij het prettig vindt mij te prijzen. Hij lijkt op Dertick. Natte lippen, brillenglazen die op het zonlicht reageren, platgelijmd haar, dikke bleekroze kop.

‘Zegt u het maar,’ zegt de man.

Ik ben blij dat hij dit zegt en niet vraagt: ‘Kan ik u helpen?’, want behalve dat ik die vraag haat omdat het een vraag is, ga ik tegenwoordig ook ongeremd opsommen waarmee ik geholpen kan worden en dat is veel, heel veel. Vroeger dacht ik het alleen maar, maar die tijd is voorbij.

Thuis heb ik geoefend op wat ik ga zeggen, want ik wil dat in één keer goed doen. Ik schrijf toneelstukken en één daarvan is in Frankrijk door een Frans gezelschap op het repertoire genomen. Van dat gezelschap heb ik een honorarium ontvangen. Nu heb ik een brief van de Franse belastingdienst gekregen waarin mij gevraagd wordt of ik de Nederlandse belastingdienst wil verzoeken de Franse belastingdienst te laten weten dat ik over dat honorarium in Nederland belasting heb betaald. Is dat niet het geval dan moet ik alsnog aan de Franse belastingdienst een bedrag betalen. Terwijl ik dit zeg, heb ik mijn ogen gesloten gehouden en in mijn eigen tere duisternis gestaard. Nu open ik ze weer.

Derrick kijkt me verbijsterd aan.

Ik ben nog niet klaar, want ik zeg dat ik over mijn Franse honorarium inderdaad in Nederland belasting heb betaald en dat Derrick dat zelf maar even allemaal moet uitzoeken, want ik betaal wat ik moet betalen en voer verder geen administratie, daar heb ik geen tijd voor en geen zin in, bovendien is een beetje administratie al snel een stofnest en geen lust voor het oog.

‘Ja toch,’ zeg ik, want ik zie dat de ander tijdens mijn laatste woorden zijn wenkbrauwen hoog heeft opgetrokken, wat zijn gezicht ontzettend belachelijk maakt (alsof hij zich tot het uiterste moet inspannen om het nog een paar momenten bij elkaar te houden, voordat het voorgoed uiteenvalt). Ik ben vandaag echter niet in de stemming om te lachen. Dat ben ik steeds minder. Ik moet ook niet te lang naar dat gezicht kijken, anders gebeurt het toch en dan raak ik de draad kwijt. En voor een loket de draad kwijtraken maakt je positie beklagenswaardig.

Ik wil zo klaar als een klontje zijn en spreid mijn armen: ‘Alles war u wilt weten,

[p. 26]

wat Frankrijk wil weten, alles ligt dus hier, alles bevindt zich in dit gebouw, uw gebouw, mijn gebouw. Een zekerheid die troostend is.’ Dat compliment voeg ik er maar aan toe om alles mooier te maken dan het is. Daar heb ik voortdurend krachtige behoefte aan. In de straat waar ik woon, is het zomer geworden. Dat wist ik niet, maar ik kreeg een brief van de gemeente waarin dat stond, van het wijkbestuur om precies te zijn. En er zat ook een formulier bij die brief waarop ik kon invullen of ik door de gemeente verstrekte bloembakken voor de ramen wilde, hooguit twee, waarbij ik kon kiezen uit a. gevulde en b. door u zelf te vullen bloembakken, respectievelijk voor tien en vijftien gulden. Ik doe dat (a.), want een zomer lijkt me wel wat en daarbij houd ik van schoonheid. Daarom wil ik het gebouw waarin ik me bevind, ook troostend vinden.

Ik sta nog steeds met mijn armen gespreid: ‘In wezen is mijn aanwezigheid hier volstrekt overbodig. De kwestie die ik hier aansnijd en waarover u alles met een, twee of drie drukken op een toets te weten kunt komen, wordt binnen deze muren gekoesterd. Mag ik u een prachtige dag wensen?’

Ik wil mij omdraaien, maar zie de hand van Derrick die zich langzaam losmaakt van het blad van het loket en onbestemd in de ruimte blijft zweven. In bepaalde omstandigheden is dat gebaar niet zonder zin.

‘U zegt...’ En dan herhaalt hij wat ik heb gezegd. Hij heeft goed geluisterd. Zijn herhaling van mijn woorden is alleen maar tijdverlies. Het zijn overbodige klanken die mij moe maken. Ik moet ervoor waken dat ik geen tranen in mijn ogen krijg. Ik dwing me te luisteren naar wat hij herhaalt en vraag mij ondertussen af hoe hij thuis is, deze man, hoe zijn huiskamer eruitziet, de vrouw met wie hij misschien al heel lang leeft, de kinderen die soms op bezoek komen, waarschijnlijk heeft hij hobby's, een kooi vol vogels in de achtertuin.

‘Inderdaad,’ zeg ik.

‘En u heeft geen afschriften, mededelingen, andere documenten?’

‘Niets,’ antwoord ik. Dat woord lucht mij zo op, niets.

‘Niets,’ herhaalt hij.

‘Niets,’ zeg ik weer.

Het is een ochtend ergens aan het einde van de twintigste eeuw, ik heb de man nog nooit gezien en hij mij ook niet, we zijn ons tot vandaag niet van elkaars bestaan bewust geweest en we hebben samen al drie keer ‘Niets’ gezegd.

En vervolgens spreekt hij de woorden uit waarop ik doel wanneer ik het over een aanleiding heb. Hij zegt: ‘Dan heeft u een probleem.’

Vijf woorden kunnen een mensenleven veranderen, in dit geval twee mensenlevens, want het leven van de man die zo op Derrick lijkt, zal dadelijk ook drastisch veranderd zijn: het is geen leven meer.

Vijf woorden. En alles wordt anders. Zo gaat dat. Soms is het misschien een nauwelijks waarneembare beweging met het hoofd. Een wijzende vinger. De wijze waarop het zonlicht in de kamer valt. Een formulier, kan ook. Of inderdaad vijf woorden. Het zijn altijd futiliteiten. Het komt wel eens voor dat een maand één seconde langer duurt dan voorheen. Eén seconde. Wat is nu één seconde? Ik herinner me de maand juni van 1994. Die duurde één seconde langer, ik weet niet waarom. Iemand zei dat of het stond in de krant. Iemand kan wel zo veel zeggen en er staat ook veel onzin in de krant, maar dit was waar. Van de maand juni in 1994 schiet me weinig meer te binnen, behalve dat ik die ene seconde nogal ongelukkig benut heb. Ik heb ‘Ja’ gezegd toen iemand mij iets vroeg. De vraag is nu niet meer van belang, wel mijn antwoord: ja. Ik gaf dat antwoord om ergens van af te wezen. Ongetwijfeld van de vraag. Ik haat vragen. Daarom ben ik waarschijnlijk een moeilijk mens, hoewel ik zelf vind dat dit wel meevalt. Het leven is moeilijk. Dat komt doot de vragen. Ik denk wel eens dat we vragen bedenken om het leven te begrijpen. Dat lijkt me een onlogisch uitgangspunt.

[p. 27]

In de maand juni van 1994 stelde iemand mij een vraag en ik gebruikte die ene seconde om ‘Ja’ te zeggen. Vervolgens ontstond er een gang van zaken die het daglicht niet verdragen kon. En twee maanden later, eind augustus, liep ik in een stad op straat en in de verte kwam iemand mij tegemoet, een vrouw met strenge kleding aan. Ze hield een kleine zwarte tas tegen haar borst geklemd. Ik wist dat zij de consequentie was van mijn antwoord dat één seconde in beslag had genomen. Een simpel voorbeeld van de systemen waarin we veel te achteloos verzeild raken. In die kleine zwarte tas zat een revolver. Haar plan was mij dadelijk door het hoofd te schieten. Schuin achter mij stond al een auto met draaiende motor, klaar om razendsnel weg te rijden, terwijl ik op het trottoir zou liggen, iemand die van één seconde een vonnis maakte, een nauwelijks te identificeren slachtoffer van een bedenkelijke procedure.

Ik heb het verhinderd. Haar gezicht heb ik niet kunnen zien, het was heel wit, de zon verblindde me. Even, misschien ook maar één seconde, heb ik haar stem gehoord, een zacht, raadselachtig kreunen.

De revolver draag ik sindsdien bij me. Straks zal mij gevraagd worden hoe ik eraan kom. Alsof dat iets uitmaakt. Alsof dat verklaart wat ik ermee gedaan heb.

‘U heeft een probleem,’ zegt Derrick weer.

Alsof ik dat niet weet.

Ik moet zeggen: ‘Er is een probleem. U kunt het oplossen.’

Dan zal hij echter het hoofd schudden en zeggen: ‘Zo werkt dat niet.’

Alsof ik dat niet weet.

Ik heb gedaan wat ik moest doen. Ik heb de acceptgirokaarten behandeld zoals men wilde dat ik ze behandelde. Niemand kan van mij verlangen dat ik er verder nog iets over zeg. Ik kan er ook niets over zeggen, want ik heb er geen gedachten over, omdat ik er niet over kán denken. Wittgenstein heeft hier, geloof ik, over geschreven, maar ik moet het hier natuurlijk niet over Wittgenstein gaan hebben, want dan kan ik de revolver net zo goed op mijn eigen hoofd richten.

Derrick gaat telefoneren, ongetwijfeld met iemand in dit gebouw. Ik hoop dat ik hem nooit telefonisch zal moeten spreken, maar het is uitgesloten dat ik daar onderuit kom. Ik heb op dit moment geen telefoon in huis. Misschien helpt dat. Mijn telefoon is kapot. Dat gebeurde toen ik met iemand van de Dienst Burgerzaken telefoneerde over mijn reisdocument dat verlopen is. Ik dacht na over een vraag. Die vraag was: ‘Bent u van plan uitsluitend binnen Europa met uitzondering van de vroegere Oostbloklanden te reizen?’ Toen ik antwoord wilde geven, was het toestel dood. Ik heb het vanochtend naar de telefoonwinkel gebracht. De mevrouw die mij te woord stond, zei dat ik zou worden gebeld wanneer het gerepareerd was. Ook toen moest ik weer mijn tranen verbijten.

Derrick beëindigt het telefoongesprek. Ik heb niet kunnen volgen wat hij heeft gezegd.

‘Mag ik u iets vragen?’ vraagt hij.

Iets vragen.

Ik heb hierover wel eens een gesprek met een psychiater gehad. Zijn eerste vraag was: ‘Gebruikt u room in uw koffie?’

Ik had nog niets gezegd, behalve mijn naam, wat ook overbodig was, want we hadden een afspraak. En dan meteen een vraag als: ‘Gebruikt u room?’ De toon was al gezet en ik wist natuurlijk meteen vanuit welke hoek de wind zou gaan waaien.

Na een half uur stond ik op, met bijtende hoofdpijn.

‘Weet u wat er met u aan de hand is?’ vroeg de psychiater nijdig. Ik had een uur van zijn tijd gekocht en dat uur was nog niet om.

Ja, dat wist ik wel, maar deze vraag nam ik nog op de koop toe en ik maakte een paar driftige bewegingen met mijn hand: kom maar op, dokter. Ik nam niet aan dat ik die vraag zelf moest beantwoorden.

[p. 28]

Nog een keer: ‘Weet u wat er met u aan de hand is?’

Ik stond al bij de deur.

‘U kunt niet tegen tijdverlies. U bent als de dood voor oponthoud.’

Ik smeet de deur achter mij dicht.

Derrick zet zijn bril af en meteen weer op; ‘Meneer, ik heb niet de hele dag tijd voor u.’

Ik heb hem niet om tijd gevraagd. Ik heb hem nergens om gevraagd. Hij heeft tegen mij gezegd: ‘U hebt een probleem.’ Zoiets zegt iemand gewoon maar. Alsof het woorden zijn waarmee je mensen te pas en te onpas lastig mag vallen.

In mij zingt een adembenemend gedicht van Borges:

De zonsondergangen en de geslachten.
De dagen en niet een was de eerste.
De koelte van het water in de keel
Van Adam. Het geordende Paradijs.
Het oog dat de duisternis ontcijfert.
De liefde van de wolven in de dageraad.

‘Ik moet u iets vragen,’ zegt Derrick. Hij heeft nu de toon van iemand die een kleuter toespreekt.

Ik pak de revolver uit mijn zak. De kolf voelt koel aan. Ik richt het op zijn hoofd.

Hij schrikt niet eens. Hij zegt: ‘Ik doe gewoon mijn werk.’

Ik zeg: ‘U zegt dat ik een probleem heb.’

Hij zegt: ‘Het gaat om papieren.’

Het gaat om papieren.

Ik richt tussen zijn ogen, maar dat richten heeft weinig zin. De revolver is geladen met kogels die niet subtiel genoemd kunnen worden. Ik haal de trekker over. De puntige explosie in mijn vuist lijkt op opluchting. Ik kijk even naar de wanorde die zijn hoofd heeft vervangen en moet denken aan de wenkbrauwen die hij een paar minuten geleden zo verontwaardigd en hoog optrok toen ik zei dat ik geen administratie bewaarde. Zijn lichaam valt voorover, het maakt een tragische buiging.

Ik ga op de grond zitten en leun tegen de muur naast het loket. De revolver leg ik naast me. Ik bereid me voor op de vragen die ik dadelijk te horen zal krijgen, vragen die niets kunnen veranderen aan de situatie waarover ze gesteld worden, ik bereid me voor op mijn antwoorden die iets met die vragen te maken zullen moeten hebben, al zal dat uiteraard niet meevallen. Ik reken op een vormfout. Ik red het uiteindelijk wel.