Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 18]

Letter en geest
door Gerard van Emmerik

Nog even een paar details. Zijn portiek bijvoorbeeld, stof, takjes, een Stadsblad van 13 maart en vier identieke reclamefolders van Pizza Ramazotti. De tl-buis boven de voordeur legt een bleekblauw licht over het naamplaatje. Paul van Roemburg, snel laat ik er mijn vingers over gaan, plastic, de lettertjes kleine, nauwelijks voelbare inkepingen.

Genoeg. Kom, beslis, wat wordt het, 600 of niet?

Een bruingevlekt hondje passeert, stram van ouderdom, een poosje later gevolgd door een bejaarde vrouw in een te ruime, paarse bodywarmer. In haar hand houdt ze een riem. Ze blijft staan en glimlacht wantrouwig. ‘Kunt u het vinden?’ vraagt ze. Haar hoofd trilt, alsof ze nee schudt.

‘Misschien.’

‘Goed zo.’ Ze tuurt om zich heen en mompelt iets onverstaanbaars.

‘Nou, tot ziens.’

‘Ja tot ziens hè,’ zegt ze zonder zich te verroeren.

Alles kan van belang zijn. Niet alleen een stoffige portiek in een stille straat in oud-Zuid, 's avonds om halftwaalf, maar ook een vrouw vlakbij, op het trottoir, die de lus van een versleten riem losjes om haar hand heen en weer schuift en intussen binnensmonds mompelt.

‘Timmy,’ roept ze plotseling, met een verrassend krachtige stem. ‘Tim-Tim-Timmy.’ En weg schuifelt ze.

Ik kniel en tuur door de klep van de brievenbus. Duisternis, een trap.

Aanbellen? Aanbellen is ongebruikelijk. Toch strek ik mijn hand uit.

De intercom zoemt. ‘Ja?’ roept zijn viriele stem, begeleid door schelle muziek, iets Zuidamerikaans, een tango. Ik voel dat hij vijf seconden geleden op een divan lag te luisteren, te roken, een hand ondersteunde zijn nek, zijn ogen waren gesloten. ‘Neem me niet kwalijk,’ roep ik. ‘Verkeerd.’

‘Geen probleem,’ antwoordt hij.

*

‘Luister eens meneer Van Roemburg,’ had ik vanochtend door het spreekraampje geroepen, ‘U komt hier zomaar binnengewandeld zonder inschrijfkaart. En waar zijn de nota's van uw huur en het geb?’

‘Vergeten,’ mompelde hij. Een kleine man met een licht getinte huid. Rond zijn linkerpols glansde dof een goudkleurige schakelarmband. Verlegen staarde hij naar zijn vingers, die het volgnummertje 24 versnipperden - buiten zijn wil om, leek het.

‘Zo beginnen we weinig.’ Ik bladerde door zijn dossier. Tweemaal inkomsten uit arbeid verzwegen, had een beambte van Rapportage in krullend handschrift in het vakje Bijzonderheden genoteerd. ‘Zo beginnen we heel weinig. Hoe weet ik überhaupt of u bent wie u zegt te zijn?’

Hij knikte en tuurde met een afwezige glimlach naar de ribbelige brandplek op het bureaublad, souvenir van de smeulende sigaret van een van zijn voorgangers. Vervolgens flitste zijn blik heen en weer tussen de spreekgaatjes in de ruit en de kunststofwand met aankondigingen van projecten voor herintredende kanslozen. Een fractie van een seconde kruisten onze blikken elkaar - krankzinnige ogen, vond ik, maar krankzinnig op een onschuldige manier - en opeens schoof ik het raampje

[p. 19]

op een kier en zei met een stem die minder streng klonk: ‘Dus moet u terugkomen. Met de papieren.’

‘Mag ik dan weer bij u?’ vroeg hij.

‘Bij mij of bij een van mijn collega's, dat ligt helemaal aan uw nummer.’

‘Ja, natuurlijk.’ Hij schraapte zijn keel, bracht zijn mond tot vlak voor de gaatjes en vervolgde opgewekt: ‘Ik wil u een hand geven. Ik moet u gewoon nog even een hand geven.’

Ik aarzelde. Vorige maand moest mevrouw Dekker van Heronderzoek worden afgevoerd naar het amc met een doorboorde onderlip, nadat ze in een menslievende bui haar Parker aan een vriendelijke klant had aangereikt. Toch schoof ik de ruit helemaal opzij. Een stroef, metalen geluid. Glimlachend schudden we elkaar de

[p. 20]

hand, zijn hand klam, die van mij droog. Maar hij had me overrompeld, ik vergat mijn slotvraag.

‘Dag,’ zei hij, ‘dagdag,’ en hij wandelde het spreekhokje uit, klein en tenger. Terwijl hij zich bij de deur omdraaide en nog even zwaaide, stond zijn groene colbertje vreemd strak om zijn linkerschouder.

Zoiets ontbreekt in een dossier, ogen, een klamme hand, schoudervulling.

Paul van Roemburg. Terwijl ik zijn dossier terughing in de archiefkast herhaalde ik zacht een paar maal zijn naam. Rrroemburrrg. Een aardig iemand. Geen schreeuwer of ritselaar, gewoon een verstrooide man met schichtige vogelogen en een klamme handdruk.

Ik drukte op de knop. De zoemer klonk, in de centrale wachthal flitste het bordje met 25 aan en uit. Via de monitor zag ik hoe een vrouw met blond, getoupeerd haar uit een kuipstoel opsprong, zoekend rondspeurde en toen met een verbeten trek om de mond op mijn deur afstevende. Ik schoof de ruit dicht.

‘Ik begrijp er niks van,’ begon ze nog voordat ze goed en wel zat. Ze had een hoge, hese stem. ‘Ik krijg opeens 193 gulden minder. 193. Zonder toelichting.’

‘Wie bent u?’

Met een zucht schoof ze haar uitkeringsstrookje door de gleuf.

Misschien moet ik me eerst zelf eens even voorstellen. Ik ben 38. Mijn onderbuurvrouw beweert dat ik erg veel op een personage uit Peyton Place lijk, ‘precies zo'n neus en kin’, alleen herinnert ze zich zijn naam of rol niet meer precies. Ik heb met goed gevolg drie avondstudies voltooid en een verhalenbundel geschreven - met minder succes. Een half jaar lang belde ik op woensdagochtend en vrijdagmiddag met de uitgever of er al een bespreking was verschenen. En juist toen ik maar weer eens losse woorden en halve zinnetjes op giro-afschriften begon te noteren, voorboden van een tweede boek, kwam er een oproep van de sociale dienst. Het liep anders dan voorgaande halfjaarlijkse gesprekken, de ambtenaar, een jong meisje met zwartgeverfd haar en felrood gestifte lippen, vertelde me dat ik niet bepaald de indruk wekte te willen aanpakken. Wild sloegen haar vingers de bladzijden van mijn dossier om. ‘U hebt nu zeventien jaar een uitkering.’ Ze schudde vol ongeloof haar hoofd. ‘Zeventien jaar. Wat dacht u daar aan te gaan doen? Op naar zilver?’

‘Werk vinden,’ zei ik.

‘O ja? Nou dan heb ik een verrassing voor u. De Pauwels-regeling. U kunt hier per onmiddellijke ingang in dienst treden. Is wel even schrikken hè?’

Het beeld van de rondslingerende giro's doemde op, plus een nieuwe reeks wanhooptelefoontjes naar de uitgever. ‘Ik pak alles aan,’ antwoordde ik haastig. ‘Alles.’

‘Fantastisch,’ zei ze toonloos. ‘Lees dit dan thuis eerst maar eens heel goed door.’ Ze overhandigde me een brochure. ‘Kijk trouwens uit met die sigaret. Verdomme, te laat...’

Mijn Marlboro had een bruine sleuf getrokken in het formica blad.

Twee maanden later was ik consulent b-az. Vijf dagen per week zit ik in mijn hokje, voer korte gesprekken, blader dossiers door, en besluit of een cliënt wel of niet een 600 is (overtreder, uitkering ogenblikkelijk stopzetten).

Mevrouw 25 nam niet meer dan twee minuten in beslag.

‘Hebt u zelf geen idee waarom u wordt gekort?’ Ik bladerde door haar dossier.

‘Geen flauw idee nee.’ Ze perste haar lippen opeen.

‘Denkt u eens goed na.’

Ze haalde haar schouders op, minder op haar gemak nu.

Ik zweeg dertig tellen, bracht mijn mond tot vlak voor de spreekgaatjes en zei zacht: ‘Moet ik het dan maar zeggen?’

[p. 21]

Die woorden volstaan, altijd.

Ze beet op haar bovenlip en bleef me strak aankijken, met een teveel aan oogwit. Op haar voorhoofd had zich een waas van fijne zweetdruppeltjes gevormd.

‘Nou?’

Ze opende haar mond, leek even na te denken en zweeg.

Ik sloeg een pagina om, mijn blik omsingelde de eerste regel: ‘Arbeidsverleden: twee dagen C&A Damrak.’ Ik streek de fletse fotokopie van een bankafschrift glad en keek weer naar de vrouw, die nu haar neus snoot. Het volgnummertje lag verfrommeld voor haar op het bureaublad.

‘U spaart?’

‘Nee hoor, niet dat ik weet,’ zei ze zonder veel overtuiging.

‘Zoals u misschien ongetwijfeld wel weet, mag u 8900 gulden eigen spaargeld hebben, maar het saldo op asn-rekeningnummer 4500186 bedroeg eind januari...’

‘Gewoon een appeltje voor de dorst,’ onderbrak ze me zacht.

Ik klapte haar map dicht en stelde de slotvraag die ik altijd stel en waar onbegrijpelijk genoeg nog nooit iemand op heeft geantwoord met ‘Hoezo?’

‘Leest u wel eens een boek?’

‘Ach hou toch op.’ Haar stem sloeg over. ‘Daar heb ik nogal tijd voor zeg, met drie kinderen.’

‘Dat spijt me,’ zei ik, noteerde in de linkerbovenhoek van het vakje Eindconclusie: ‘600’ en drukte op de knop.

‘En nu?’ vroeg ze. ‘Wat gaat er nu gebeuren?’

‘U krijgt de beschikking thuis.’

Ze leek gekrompen, mompelde ‘kankerlul’ en liep zonder afscheid het hokje uit.

Een van de regels luidt: nooit terugschelden.

En regels zijn regels. Maar telkens als ik ‘lul’ te horen krijg, ‘vuile reetkever’, of ‘kankerfascist’ trilt mijn linkerooglid en mijn hoofd doet pijn, messcherpe steken, overal.

Een 600 kan niet worden teruggedraaid, wel uitgesteld.

Bijna elke avond doe ik research, niet hij klant 25, voor haar gelden de regels, niet omdat ze zich zo onhandig gedroeg maar regels vormen nu eenmaal het fundament, de basis voor alles, zonder regels, dat behoeft geen betoog, wordt het hier net zo'n chaos als in Chicago of Johannesburg, waar willekeur en scheurbuik hand in hand gaan. Maar soms twijfelt een mens door iets onnaspeurbaars, een lach misschien, een handdruk, een slecht of juist een goed gebit, een verrassend antwoord op de slotvraag, en handel je niet uitsluitend naar de letter, naar een dossier en een onderhoud van maximaal vijf minuten.

Vanavond waren er drie. Marc P., 58, een gerenoveerde benedenwoning in de Jordaan. Had niet gesolliciteerd, vertelde hij, omdat hij het te druk had met van alles. ‘Maar met wat dan, leg eens uit,’ had ik aangedrongen. ‘Nou ja, gewoon,’ antwoordde hij met een raadselachtig lachje.

Adres en naam klopten. En ook de bromfiets stond er, klein model Tomos, pal voor het raam, de uitlaat nog warm. Eerst at ik in een snackbar om de hoek twee shoarmaburgers en een slaatje. Toen was het voldoende donker en sloop ik naar de meidoorn, vlak naast het raam.

Een onrustig, flikkerend licht. Hij zat in ondergoed op een rotanbank en keek televisie, een quiz met cijfers en letters. Net als bij de buren op nummer 40 stonden ook bij hem de kleuren te fel afgesteld, zodat zijn spaarzaam gemeubileerde woonkamer spookachtig werd verlicht.

Marc P. Een kaal, kogelrond hoofd, beetje kromme neus. Toen ik hem vanochtend de slotvraag stelde, haalde hij zijn schouders op en mompelde: ‘Een boek? In

[p. 22]

het weekend. Vooral strips. Maar met mooi weer ga ik er veel liever met de brommer opuit. Hoeft niet eens warm te zijn hoor, gewoon van dat mooie frisse weer, langs de Amstel en dat de wind dan zo lekker langs je ogen gaat.’

Een minuut begluurde ik hem, amper ademhalend. Twee maal glimlachte hij, iets op de tv vermoedelijk.

Wel of niet? dacht ik, en op dat moment stak hij iets in zijn mond, iets wits, een chocolaatje zo te zien, weer glimlachte hij, en waarschijnlijk was het de combinatie van een wit chocolaatje en zijn onbezorgde, vredige glimlach die de doorslag gaf. Geen 600.

Daarna wandelde ik richting Hoofddorpplein. Maria de B. Bewezen zwart bijverdienend met pianoles. Direct bij binnenkomst bracht ze me in tweestrijd door het diplomatenkoffertje dat ze strak tegen haar magere borst geklemd hield. Zitten wilde ze niet, ze bleef liever staan, zodat ze bij elk kort antwoord schuin over het bureaublad naar voren moest buigen. Het koffertje hield ze daarbij in haar linkerhand.

‘Wat zit er toch in je koffertje?’ vroeg ik.

‘Gewoon, eten,’ zei ze. ‘Wil je ook?’ En ze bood me de helft aan van een puddingbroodje.

‘Jezus ja,’ antwoordde ze op de slotvraag. ‘Ik lees me suf. Kafka, Joyce, alles.’

Waardoor het kwam dat ik dan toch halverwege de Overtoom bleef staan, weet ik niet. Ik bleef gewoon staan, haalde diep adem, draaide me om en besloot: 600.

*

Zijn intercom ruist, waarschijnlijk ligt de hoorn er niet goed op.

Details, tien, honderd, te veel details, om kwart voor 12 in een groezelige portiek in oud-Zuid, met een intercom die niet alleen geruis prijsgeeft maar ook blikkerige tangoklanken en het aandoenlijke geluid van een man die voortdurend zachtjes zijn keel schraapt.

14 voor 12. Beslis. Nu.

Over het trottoir glijdt een schaduw. Met weifelende passen schuifelt de oude vrouw terug. Ze heeft het hondje nu aan de riem, geduldig spreekt ze hem toe. ‘Kom Timmy.’ Ze geeft korte rukjes aan de riem. ‘Tim-Tim.’ Even, een kort moment, draait hij zijn kop in mijn richting en jankt.

‘Wat nou kreng?’ verzucht ze zonder acht op mij te slaan. ‘Wat nou? Kom. Braaf Tim, Timmy braaf.’

Gehoorzaam volgt hij haar, de hoek om.

De muziek wordt afgezet.

Ik ben nu bijna zover, ik voel het, zoals ik ook voel dat hij de c.d. in het hoesje schuift, terugloopt naar de divan en zijn sigaret met gesloten ogen verder oprookt.

Opeens klinken zijn voetstappen vlakbij, vlakbij klinken ze door de ruisende intercom, jachtige voetstappen op een kale houten vloer, en ook zijn ademhaling, vlakbij, in mijn oor.

‘Is daar iemand?’ roept hij. ‘Hallo?’

Ik kan iets terugfluisteren, al is dat ongebruikelijk. ‘Hé,’ bijvoorbeeld, ‘hé, ik sta hier nog steeds, je weet wel, die vent die een kwartiertje geleden aanbelde. Misschien kom ik even boven om een sigaret met je te roken, okay?’

Gewoon, om tot een besluit te komen.

Maar de ruis valt weg, samen met zijn ademhaling. Een klik, stilte.

En ik wacht.

Op wat de stilte me ingeeft.