Het bureaucratenfestival
door Jaap van Heerden
De bureaucraat heeft een slechte reputatie. Als je het de mensen persoonlijk vraagt, is niemand bureaucraat. Maar iedereen voelt zich bij tijd en wijle in de ontplooiing van zijn mogelijkheden gehinderd door de bureaucratie. Een bureaucratie zonder aanwijsbare bureaucraten heeft echter een dubieuze existentie. De bureaucratie lijkt een zelfgeschapen handicap, die verontwaardigd gekoesterd kan worden als zondebok van individueel en collectief falen. Het leven zou zoveel beter kunnen zijn zonder bureaucratie. Je kunt je met goed fatsoen eigenlijk niet laten voorstaan op je bureaucratische gezindheid en niemand koestert de wens dat zijn kinderen geslaagde bureaucraten zullen worden. Bureaucratie is de ongewenste bijwerking van de maatschappelijke organisatie die wij nastreven. Ineens is zij er en zij had er niet moeten zijn. Zij had vermeden kunnen worden als wij beter hadden opgelet. Op dat moment is er ruimte voor een nieuwe partij, die de bureaucratie gaat bestrijden. Iedereen herkent zijn eigen ongenoegen in dat simpele programma. In onze cultuur kun je uitsluitend slachtoffer zijn van de bureaucratie, nooit de gelukkige uitkomst ervan. Je kunt door de bureaucratie vermorzeld worden, maar kennelijk niet opgestuwd.
De bureaucraat is altijd de ander. Wij hebben er een goed beeld van, maar duidelijk is dat geen zelfbeeld. Zijn portret berust niet op introspectie. Ook ik heb zo mijn ideeën over de bureaucraat, die de bureaucratie gestalte geeft. Hij woont natuurlijk in Den Haag. Het is op zichzelf interessant dat iemand die niet identificeerbaar is, toch lokaliseerbaar blijkt. Als hij niet in Den Haag woont, woont hij in Zoetermeer, niet in Abcoude of Amsterdam-Noord. Je zou de bureaucratie natuurlijk graag omschrijven als het ambtenarencollectief, maar lang niet iedere ambtenaar is bureaucraat en een bureaucraat hoeft geen ambtenaar te zijn. Bureaucratie lijkt eerder een mentaliteit, die een eigen leven is gaan leiden. De tragiek van de bureaucratie is, dat zij haar oorsprong vindt in een welgemeende opdracht bepaalde zaken voor ons te regelen, die wij niet ongeregeld wensten te laten. Maar het resultaat is geborneerdheid, onbegrensde dorheid en zelfingenomen bemoeizucht.
Wie in de bureaucratie werkzaam is, hoeft er lang niet altijd weet van te hebben dat hij een bureaucraat is. Ik denk dat het een voornaam kenmerk van de bureaucratie is, dat iedereen een afgepaste taak verricht, die op zichzelf inzichtelijk is als bescheiden schakel in een groter geheel, zonder dat het grotere geheel ieder duidelijk voor ogen staat. Het is slaafse regeltoepassing in een hiërarchisch geordend totaal. De bureaucraat is onkwetsbaar, omdat hij slechts doet wat hem is opgedragen en hij is ook onverstoorbaar omdat hem verzekerd is dat hij goed funktioneert zolang hij zijn ondankbare plicht doet. Een echte bureaucraat laat zich niet vermurwen, want hij mag geen gevoel hebben voor de uitzondering. Het bureaucratisch ideaal is mechanische gelijkberechtiging. Voot nuances en jammerklachten moet een bureaucraat ongevoelig zijn. Aan hem is het gevreesde stempeltje toevertrouwd, dat slechts verleend kan worden als aan alle voorwaarden is voldaan. Misschien moet je wel een beetje een sadist zijn om als bureaucraat te slagen. Wie met de bureaucratie te maken krijgt vreest niets zozeer als de doorverwijzing. Er is altijd weer een ander loket waar men zich moet melden en dan kan ook het enerverende terugverwijzen beginnen. Sommige zaken nemen daardoor een heel mensenleven in beslag, temeer daar eerder verworven toezeggingen weer verlopen zijn. Voor de bureaucraat moet het plezier in zijn werk bestaan uit de mogelijkheid vitale beslissingen te nemen zonder daarvoor de verantwoordelijkheid te hoeven dragen, want die is vastgelegd in de regels.
Bureaucratie is een overdaad aan bestuur en daardoor het schrikbeeld van elke burger. En het begon allemaal zo mooi en verstandig. De maatschappij moet nu eenmaal ingericht en bestuurd worden en daartoe worden regels voorgesteld. Die regels maken een eerlijke verdeling van baten en lasten mogelijk. Zonder regels ontstaat chaos of heerst het recht van de sterkste, waar sommigen ten onrechte heel romantisch over doen. Op de naleving van die regels moet weer controle uitgeoefend worden volgens regels van
Auteursrechtelijk beschermd
