Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 36]

Het geheim van de kromme neuzen
door Kerim Göçmen

Laat ik mijzelf bij gebrek aan een betere benaming een kwelgeest noemen. Niet dat hier een aangeboren afwijking aan ten grondslag ligt; er moet ooit iets zijn gebeurd, waardoor ik de symptomen van een kwelgeest ben gaan vertonen. Ik meen dat het geschiedde toen ik nog een baby was en in de wieg lag. De bijzonderheden van die gebeurtenis - de catastrofe - staan mij enerzijds zeer helder voor de geest, alsof het gisteren was, maar worden aan de andere kant vertroebeld door dubbelzinnigheden en door de taferelen die mijn hersenen en mijn ziel pijnigen. Ongetwijfeld is mijn waarneming van het gebeurde zeer gebrekkig geweest, zodat nu mijn grenzeloze fantasie en de waarheid zich voortdurend met elkaar vermengen.

Eén conclusie is echter boven elke twijfel verheven: de periode vóór de fatale gebeurtenis werd gekenmerkt door absolute rust en geborgenheid. Een zachte hand - dat kan niet anders, want de liefkozingen van deze hand waren zo teder - trok aan het wiegentouw, en een heldere stem neuriede een deuntje waarvan ik rustig werd. Als het wiegen ophield en het deuntje verstomde, luisterde ik naar het geruis van de zee - het moet de zee zijn geweest: regelmatig hoorde ik de vissersboten die uitvoeren of terugkeerden; de wind bracht door het venster de zoute, weeë lucht van het zeewier naar binnen. Ook hoorde ik geschuif en gebonk aan de achterzijde van de kamer. Pas later begreep ik dat dit van metselwerkzaamheden afkomstig was. Steeds opnieuw hervatte de zachte hand het wiegen en steeds opnieuw hief de heldere stem het deuntje aan. Ik gaf me dan ogenblikkelijk over aan een toestand van gelukzaligheid en hoopte intens dat er geen einde aan zou komen.

Het mocht helaas niet zo zijn. Op een keer voelde ik dat het wiegen en het neuriën langer wegbleven dan gewoonlijk; bovendien rammelde mijn maag als een melkkarn. Ik zette een hoge keel op. Plotseling hoorde ik zware voetstappen op de houten vloer stampen, zo zwaar dat mijn wieg trilde. Een boze stem vulde de kamer. Ik ging van schrik nog harder huilen. Onmiddellijk daarop greep een harde hand een uiteinde van mijn luier, liet me een paar seconden bengelen, en slingerde me door de lucht, zodat ik met een smak op de houten vloer terechtkwam. Vreemd genoeg had ik geen pijn, ik huilde niet meer; ik voelde me alleen heel licht, zo licht alsof ik ging zweven. Daarna werd het me zwart voor de ogen. Toen ik wakker werd bevond ik me in een schemerige ruimte die geen enkele gelijkenis vertoonde met de kamer waarin mijn wieg had gestaan. Ik hoorde niet de geluiden van de vissersboten, het geschuif en het gebonk van het metselwerk, noch rook ik de weeë, zoute lucht van zeewier. In plaats daarvan pijnigden schelle, boosaardige, krijsende mensenstemmen mijn oren en de stank die uit mijn luiers steeg prikkelde mijn neusgaten zeer onaangenaam. Op een dag, misschien een jaar daarna, werd ik naar een andere kamer gebracht die van beton was en vele malen groter dan de vorige, waar meer mensenkinderen sliepen. Zo veranderde ik, alsof ik van kleding wisselde, steeds van plaats. Elke kamer zag er anders uit en om mij heen waren steeds nieuwe gezichten.

Naarmate ik groeide, werd het leven ondraaglijker. Ik kan het niet anders zeggen: het leven werd een kwelling. Zo verstreken er enkele jaren. Op een nacht - ik moet toen al in de puberteit beland zijn - droomde ik dat ik in een spookachtige

[p. 37]

verschijning was veranderd en om de aardbol zweefde. Het was een waanzinnig idee. Verschrikking en wellust en nog ontelbare tegenstrijdige emoties bekropen me. Ik werd wakker en zag dat ik nog steeds de gedaante uit mijn droom had en rond de aarde zweefde.

Sindsdien ben ik overdag een mens en 's avonds een geest. Overdag ga ik alle kustplaatsen af, bezoek bouwlokaties waar ik, ofschoon uiterst triviaal en op zichzelf belachelijk, aanknopingspunten tracht te vinden die mijn ziel verlichting verschaffen en die verband houden met de periode van absolute rust en geborgenheid uit mijn prille jeugd. Nu ik zo in ellende gedompeld ben, moge mij vergeven worden dat ik die verlichting zoek, zij het ook maar oppervlakkig en tijdelijk, in herinnering aan de willekeurige details, gezichtsuitdrukkingen of plaatsaanduidingen die mij vaag bekend voorkomen. Maar hoe ik mijzelf ook inspan en kwel, dit alles stemt mij niet tot tevredenheid, hetgeen blijkt uit de daden die ik 's nachts als kwelgeest verricht. Ik begeef me dan onder de mensen in de hoop dat zij wat van hun geheimen prijsgeven, zodat ik een ontbrekend stukje van mijn eigen puzzel op zijn plaats kan leggen, hoe klein dit ook is in verhouding tot het algehele raadsel waarvoor ik sta. Met dezelfde heftigheid en wreedheid waarmee ik uit mijn wieg ben losgerukt, tracht ik hun raadsels te doorgronden, goedschiks of kwaadschiks. In de loop der jaren heb ik hierin een grote kundigheid ontwikkeld, daar mijn kwelling mij een enorme, onuitputtelijke energie bezorgt. Ik ben steeds sluwer geworden. Ik kies bij voorkeur de ochtenduren - oh, wat hou ik daarvan - wanneer de mensen massaal hun huis verlaten, de plek waar ze hun diepste en intiemste geheimen bewaren. Ze zijn nog dromerig, en juist in deze toestand zijn ze extra kwetsbaar en kan ik ze beter besluipen. Ik richt mij in de eerste plaats op stadsbewoners, daar ik ervan overtuigd ben dat de eerste duistere jaren na de fatale gebeurtenis in mijn jeugd zich in metropolen moeten hebben afgespeeld. In de tweede plaats zijn stedelingen een gemakkelijker prooi dan plattelandsbewoners. Zodra ik een geheim heb doorgrond, onderga ik een siddering; daarna begint in mijn huid, in mijn hersenen iets te flikkeren en te flitsen, alsof een dosis elektriciteit in mijn transparante lichaam stroomt. Op zulke ogenblikken ben ik gelukkig. Er is mij alles aan gelegen het raadsel op te lossen.

Het dichtst bij de oplossing waande ik me in het jaar 1973 - het kan ook het jaar 1673 of 2983 zijn geweest. Ik waarde op een vroege maandagochtend rond boven de Koemarkt, een plein in een van de talloze stadsdelen waar het leven langzaam ontwaakte. Ik bleef hangen voor elk raam dat oplichtte en gluurde even naar binnen. Ik zag de bewoners met tegenzin opstaan en krabbend op hun buiken - en wat voor een buiken! strakke, uitgezakte, behaarde buiken, maar ook buiken met uitpuilende navels - naar de badkamer lopen. Ik registreerde nauwkeurig de handelingen die ze verrichtten. Ik zag hoe ze zich met automatische bewegingen wasten, hoe ze zich langzaam aankleedden en hoe ze vervolgens haastig de voordeur achter zich dichtklapten en het plein opliepen.

Zo verplaatste ik mij van het ene naar het andere raam, totdat ik besloot op de Koemarkt neer te strijken. Het was er koud. Ik stond nauwelijks op het trottoir of er stopte een oud Volkswagenbusje naast me. Achter het stuur zat een donkere gedaante met een kromme neus die mij onnatuurlijk voorkwam, als van een komische acteur die een tovenaar speelt. De vorm van de neus deed me aan de moppen denken die over mannen in het Kaçkargebergte in omloop zijn en over niets anders gaan dan hun zwak ontwikkelde hersenen en hun opvliegende aard, die hen bij de geringste aanleiding naar hun zelfgemaakte pistool doet grijpen om daarmee zonder aarzeling een eind te maken aan het leven van de vlieg die hen gek heeft gemaakt met haar gezoem en die uiteindelijk is neergestreken op het voorhoofd van de dierbaarste vriend, om vervolgens in snikken uit te barsten, geschrokken en verbaasd over het effect van hun daad...

[p. 38]

De donkere gedaante achter het stuur draaide het portierraam naar beneden en vroeg in een mij bekend dialect waar de scheepswerf lag. ‘Ik ken bijna alle fabrieken hier,’ vervolgde hij, ‘maar dáár ben ik nog nooit geweest. Ik moet er deze lading afleveren.’ Nu wees hij met zijn duim naar de banken achter hem in het busje waar elf mannen met kromme neuzen dicht opeengepakt zaten. Onder het schijnsel van de straatverlichting wierpen hun neuzen reusachtige schaduwen op de ramen van het voertuig. Door deze treffende gelijkenis dacht ik dat het identieke gezichten waren. Dat niet alleen, ik veronderstelde dat de man achter het stuur en de elf passagiers in het Volkswagenbusje uit dezelfde streek afkomstig waren - en ik meende dat mijn eerste vermoeden klopte. De tongval van de chauffeur verried dat hij uit het oostelijk deel van de zuidelijke kuststreek kwam, waar de Zwarte Zee tot diep in de buik van het Kaukasusgebergte doordringt. Door de wollen hoofddeksels, die de vorm hadden van een omgekeerde bloempot, begreep ik dat ze niet afkomstig waren uit de steden in de vruchtbare dalen die de smalle kuststrook bevlekken, maar uit de dorpen op de groene, steile hellingen van het Kaçkargebergte met zijn honderden kilometers lange theeplantages.

‘Daarginds,’ antwoordde ik de kromme neus achter het stuur, ‘bij dat grote, hoge flatgebouw linksaf, het kanaal over; op de kade die daarna opdoemt, zie je een monumentale, donkere poort met een slagboom; daar is het!’

‘Bedankt, makker,’ zei hij en wilde het portierraam sluiten.

‘Zodra je de kade oprijdt,’ vervolgde ik, ‘zal je het gedreun horen van de machines; dat geluid zal je oren pijnigen...’ Ik hield hier op om het effect van mijn woorden te bestuderen. ‘Zelfs hier kun je het horen, als je je oren spitst.’

Hij deed onwillekeurig wat ik van hem verlangde.

‘Ik weet wat voor een geluid scheepswerven en fabrieken maken,’ zei hij toen met een zuur gezicht, ‘het is immers mijn werk alle plaatsen langs te gaan waar mensen werken, waar geluiden te horen zijn, de ganse dag; scheepswerven ken ik ook, alleen deze ken ik niet.’

Ik merkte dat hij verontwaardigd was. Dit is in de regel de eerste reactie die mijn slachtoffers tonen. Meteen daarop maken ze aanstalten om te vluchten, sommigen doen het berekenend, anderen in een verwarde toestand. Ik zag aan het gezicht van de kromme neus dat hij overwoog om weg te rijden. Om zijn vlucht te verhinderen, vroeg ik: ‘Wat voor werk doe je?’

Hij ontspande een beetje. ‘Ladingen afleveren bij fabrieken en scheepswerven,’ zei hij met nauwelijks verholen trots, terwijl hij met zijn duim naar achteren wees. ‘Ik ben leverancier, leverancier in mensen.’

‘Ik wist niet dat er zo'n beroep bestond,’ antwoordde ik met voorgewende verbazing; de ander vatte dit op als een teken van belangstelling.

‘Wie ben jij dan?’ vroeg hij.

‘Ik ben een kwelgeest,’ antwoordde ik, ‘ik besluip mensen.’

‘Niets voor mij,’ zei hij, lachend, alsof hij te kennen wilde geven het als een grap op te vatten. ‘Ik lever liever mensen af. Deze zijn,’ en hij wees voor de derde keer met zijn duim naar achteren, ‘vers uit Kaçkar. Ze zijn gisteren per bus aangekomen, doodmoe na een reis van twee dagen en twee nachten. Ze hebben nauwelijks geslapen en moeten vandaag beginnen. Ik moet hen voor de ploegendienst van zeven uur afleveren.’

‘Wat moeten ze doen?’

‘De ruimen van schepen schoonmaken; van huis uit zijn het bouwvakkers.’

‘Bouwvakkers?’ Mijn belangstelling verschoof plotseling naar de reizigers die roerloos op de achterbanken van het busje zaten.

‘Ja, bouwvakkers,’ vervolgde de ander, ‘enkelen waren ooit vissers, maar daar hebben ze nu niet veel aan.’ Hij knipoogde naar mij.

Zijn woorden brachten me terug naar de periode dat één keer per maand een

[p. 39]

vrouw met een groene gordel mijn moeder bij het huishouden kwam helpen. Tussen de bedrijven door vertelde ze, vier jaar lang en met de onbedwingbare heimwee van een half mensenleven, dat de mannen uit haar streek twee beroepen zijn beschoren: dat van visser en dat van aannemer - en welk beroep ze kiezen, geven ze al aan in hun wieg. Als ze met hun gezicht naat de zee in slaap vallen, worden ze visser; dan komt er een net aan hun wieg te hangen dat ze op de grote dag, de dag van uitvaren, weghalen. Als hun gezicht naar de bergen is gericht, kan de vader beginnen met de eerste laag bakstenen te metselen, ieder jaar komt er een laagje bij; wanneer ze oud genoeg zijn, kunnen ze de bouw zelf voortzetten. Maar deze stoere mannen, ongeacht welke kant ze hebben uitgekeken, zie je bijna nooit in hun dorpen, waar slechts vrouwen, kinderen en bejaarden achterblijven. Dat vond ik vreemd, want mijn kinderlogica zei me dat ze, indien ze visser zijn geworden, hun hele leven op zee doorbrengen en ze alleen terugkomen om een kind te verwekken en geld achter te laten - maar hoe was het met die aannemers? ‘Ze gaan naar de grote steden,’ antwoordde de vrouw met de groene gordel, terwijl ze haar rok tussen haar gordel stopte en verder ging met dweilen. ‘De stad, waar de mooie, grote, hoge gebouwen vanaf de grond de hemel in reiken. Daar leren ze het beroep van aannemer en ze bouwen zelf van die hoge torens.’

De elfkoppige bemanning van het tweedehands Volkswagenbusje, hier op de Koemarkt, had bar weinig gemeen met de aannemers over wie de vrouw met de groene gordel vol overgave had gesproken. Voordat ik hiet een antwoord op kon vinden, hoorde ik de man achter het stuur zeggen: ‘Het wordt laat.’ Hij strekte zijn rechterhand naar de versnellingspook.

‘Wacht nog even,’ zei ik, ‘haal je daarna weer een andere groep?’

‘Deze keer niet,’ sprak hij, ‘de eerste dagen zal ik voor deze jongens moeten tolken. Ze spreken geen woord Nederlands. Onderweg heb ik hun geleerd “goedemorgen” te zeggen; ze moeten toch iets kunnen zeggen, begroeten op zijn minst!

[p. 40]

Maar ze kunnen de “g” niet goed uitspreken, of liever gezegd: ze spreken die krom uit. Keh... keh, keh.’ Hij streek over zijn neus.

Ik keek naar de passagiers, die tot dan toe ons gesprek zwijgend hadden gadegeslagen. Ze zaten als schimmen, licht voorovergebogen, en het kwam me voor alsof ze droomden.

‘Dat was het maar,’ zei mijn gesprekspartner, ‘ik moet voortmaken.’ Hij sloot het portierraam en reed weg, voordat ik het hem kon beletten.

Terwijl de frisse ochtendbries mij plotseling deed huiveren, tintelde er iets op mijn huid en prikkelde mijn zintuigen. Dat iets begon in mijn hersenen te flakkeren, als een vonk, en verlichtte mijn hele ziel. Voor het eerst, toen, op de Koemarkt, begreep ik dat zij, de vrouw met de groene gordel, altijd had gezwegen over het derde beroep van de mannen uit haar streek: het beroep van emigrant. Ik weet niet of de bemanningsleden van het Volkswagenbusje nu thuis een zelfgemaakt pistool hebben liggen en plannen maken om daarmee in de zomervakantie het mooiste meisje uit hun dorp te schaken en haar te trouwen, waarbij ze erop kunnen rekenen dat de vader van de bruid afziet van een bruidsschat uit angst voor schande. Ik weet wel dat ze nu op weg naar de scheepswerf aan de woorden denken van hun moeders, die duizend-en-één keer hebben verteld naar welke richting zij met hun gezicht hadden gelegen. Aan hun gezicht, waarop de schaduw van hun kromme neus valt, zie ik, terwijl het busje onder de poort door rijdt, dat ze net wakker zijn geworden uit dezelfde droom, waarin ze zichzelf op een vissersboot naast de visnetten zagen staan. Met het anker in de hand staan ze klaar om bij hun dorp aan te meren en het benodigde bouwmateriaal uit te laden. Het werk kan beginnen. Ze maken de huizen af waaraan hun vaders ooit zijn begonnen, en kunnen van daaruit hun blikken laten dwalen over de vissersboten in de haven en over de Zwarte Zee daarachter.