Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 34]

De macht van de lezer
door Beatrijs Ritsema

De recensent vormt de verbindingsschakel tussen het literaire aanbod en de literaire consumptie. In die functie kan hij/zij het eigenlijk nooit goed doen. Er bestaat een weerzin tegen de bevoegdheid tot oordelen, die hij zichzelf aanmatigt. De wreveligheid aan productiezijde (de schrijvers) heeft vaak de vorm van ongenoegen over het verschil in oordelen dat een bepaald boek oproept. De ene recensent vindt het prachtig, de ander vindt het afschuwelijk - wat stelt het nu helemaal voor, zo'n stukkie in de krant? Aan consumptiezijde, en dan vooral in kringen van literatuursociologen en verwante vorsers



van verborgen structuren, ergert men zich juist aan de overeenkomst in oordelen van recensenten. Men spreekt dan denigrerend over de ‘literaire canon’ die op een willekeurige manier wordt samengesteld door critici die elkaar nablaten.

Beide richtingen hebben ongelijk, omdat ze geen tekening houden met het vermogen tot kritisch lezen van de doorgewinterde recensielezer. Een boekrecensie (of welk opiniërend krantenstukje dan ook) komt nu eenmaal zelden of nooit terecht op onontgonnen bodem. Een recensie is niet zozeer een bordje lammetjespap dat verzwolgen en verteerd wordt, alswel een staaltje parfum dat een bepaalde sensatie achterlaat. Een specifiek parfum kan heerlijk ruiken als je het bij een ander opsnuift, maar een druppeltje ervan op je eigen huid kan je onmiddellijk doen inzien dat het niet bij jou past, zodat je het ook nooit van z'n leven zal aanschaffen.

Toen ik de tien kritieken van Het geheim, de tweede roman van Anna Enquist, snel achter elkaar gelezen had, dacht ik aanvankelijk dat ik hier met een wel zeer opmerkelijke eensluidendheid te maken had. Uit de tien artikelen destilleerde ik een tegenvallende roman met veel passages over muziek, schematisch geconstrueerd met een soort eendimensionaal-therapeutische ontknoping die niet eens een echte verrassing was - niet iets om enthousiast van te raken.

Herlezing van de kritieken (wat ik deed om preciezer te kunnen bepalen waar de critici zich allemaal aan stoorden) leverde echter een heel ander beeld op. De recensenten waren het helemaal niet met elkaar eens. Van de tien kritieken waren er slechts vier uitgesproken negatief te noemen, die van Hans Goedkoop in NRC Handelsblad, Carel Peeters in Vrij Nederland, Alle Lansu in Het Parool en Karel Osstyn in De Standaard. Drie stukken waren zonder voorbehoud positief: Joris Gerits in De Morgen, Rob Schouten in Trouw en Frank van Dijl in Algemeen Dagblad. En dan waren er nog drie gematigd positief, met signalering van enkele minpuntjes: Aleid Truijens in De Volkskrant, Hans Warren in de Provinciaal Zeeuwsche Courant en Johan Diepstraten in De Limburger.

Hoe kon ik me in eerste instantie zo vergist hebben, doot een canon aan te treffen, waar die helemaal niet was, door critici op een hoop te gooien die in tegengestelde kampen zitten? Hier zien we het parfum-effect in optima forma: de criticus kan nog zo hard roepen dat hij iets geweldigs te pakken heeft - ik proef zijn woorden op mijn huid en ze bevallen me niet. Lofprijzingen slaan om in hun tegendeel, aanbevelingen worden gerangschikt bij de categorie waarschuwingen.

Wat hieraan ten grondslag ligt - ik geef het meteen maar toe - is een keihard vooroordeel, afkomstig van eerdere recensies. Hans Warren heeft er ook last van; in zijn stukje schrijft hij: ‘Niemand begrijpt goed waarom, maar Anna Enquist is sinds ze in 1991 debuteerde met Soldatenliederen een naam geworden in de Nederlandse literatuur.’ Zo'n zinnetje is goedbeschouwd dodelijk, zeker wanneer in de volgende alinea's woorden als ‘zondagsdichter’, ‘houterig’ en ‘therapeutische werking’ vallen.

Dit zijn woorden die onmiddellijk alarmbelletjes doen rinkelen in mijn hoofd en als Hans Warren een pleister op de wonde plakt door verderop te schrijven dat Enquist in de korte tijd sinds haar eerste roman ‘veel bijgeleerd heeft’, stelt me dat niet echt gerust. Het is complimen-

[p. 35]

teus bedoeld, maar de goede verstaander weet dat ‘beter’ slechter is dan ‘goed’. Voor zover de vier negatieve critici Enquists eerste roman Het meesterstuk in hun overwegingen betrekken, signaleren ze nauwelijks vooruitgang. Carel Peeters: ‘In Het geheim maakt Anna Enquist zich wel aanzienlijk smaller dan in Het meesterstuk maar het lukt haar niet de noodzakelijke authenticiteit te bereiken.’

Het therapeutische element maakt Het geheim tot een zwak boek. In het algemeen kun je stellen dat critici niet van therapeutische elementen houden. Het geeft een roman iets lowbrows, misschien ook vanwege de associatie met bespreekbaarheid, de impliciete aanname dat het goed voor je is om geheimen met anderen te delen (gooi het er maar uit, anders krijg je zielenrot) en het idee dat bepaalde levensproblemen toe te schrijven zijn aan een (geheime) gebeurtenis in het verleden. We spreken nu over de stuff waar B-films van gemaakt worden.

Aleid Truijens is ook niet zo te spreken over de manier waarop het geheim uit de titel als hefboom in de plot wordt gebruikt (net als veel anderen vindt ze het er te dik bovenop liggen), maar ze betoont zich wat vriendelijker over de uitwerking: ‘[...] intussen is er niets mis aan de manier waarop Enquist de gevoelens van de hoofdpersonen beschrijft. Het afgewezen kind, de eenzame volwassen Wanda, de teleurgestelde Bouw, ze worden precies en overtuigend neergezet. Anna Enquist heeft verstand van gevoel.’ Het is nog steeds niet het soort lof dat een vonk op mij doet overspringen, integendeel zelfs.

Nadere beschouwing van de positief getoonzette recensies leert dat de respectieve gunstige oordelen vooral te maken hebben met de muzikale delen van de roman. Rob Schouten roemt ‘de doorwerking van de muziek in de structuur van de roman. De twee tijdlagen zoals Enquist die heeft geïncorporeerd, hebben iets weg van een dialoog tussen twee instrumenten, een cellosonate bijvoorbeeld.’ Ook schrijft Schouten: ‘In het oproepen van tegelijkertijd dionysische én apollinische ervaringen rond het muziekmaken is Enquist (zelf van oorsprong pianiste) erg sterk.’ Hans Warren schrijft: ‘Haar boek valt vooral te genieten als een ode aan de muziek.’ En Aleid Truijens vindt de passages het mooist ‘waarin het verhaal even wordt stilgezet en het bewijsmateriaal achterwege blijft. Dan speelt Wanda.’

Het zijn loftuitingen die op mij als recensielezer geen enkele indruk maken. Waarom niet? Als ik muziek wil horen zet ik wel een plaatje op. Een roman lees ik om deel te nemen aan iemand anders zijn leven. Of dat personage concertpianiste of makelaar in effecten is maakt me niet op voorhand iets uit. Een boek wordt niet extra kunstzinnig als het zich in de wereld van schrijvers, schilders of musici afspeelt.

Zo zien we dat het koor der critici, waar ik goed naar geluisterd heb met inachtneming van de afzonderlijke stemmen, een zeer duidelijke en welomschreven mening bij mij heeft achtergelaten over een boek dat ik niet gelezen heb. Elke recensie vult de andere aan; elk argument pro of contra wordt door mijn idiosyncratische bril geconverteerd tot iets wat in mijn straatje te pas komt.

Om nog een extra meta-stapje te nemen boven deze meta-beschouwing: Rob Grootendorst heeft ongelijk. Rob Grootendorst is docent taalbeheersing aan de UvA en geeft werkcolleges over literaire recensies (zoals te lezen op de Achterpagina van NRC Handelsblad, 9-1-'97). Hij leert studenten argumentatiefouten en drogredenen te herkennen in recensies. Hij vindt dat een recensent van ‘duidelijke controleerbare criteria’ moet uitgaan en dat hij met deugdelijke argumenten moet komen.

Van Grootendorst mag een recensent niet Adriaan Morriën ‘een oude viespeuk’ noemen, want dat is een argument ad hominem. Ik vraag mij af: waarom mag dat niet? Zonder dat ik deze mening deel, kan ik me er best iets bij voorstellen, en hup, ik geef er zo een positieve draai aan: sensitief, licht precieus proza van een oude man. Recensielezers zijn heel goed in staat iets debunkings tot een epitheton ornans om te vormen. Lolita is kinderporno voor intellectuelen en Céline een smerige antisemiet.

Al die dingen mag de recensent opschrijven met alle argumenten omkleed die hij maar wil gebruiken. Er bestaan geen ondeugdelijke argumenten en er bestaan geen drogredenen, omdat de lezer zelf wel uitmaakt wat overtuigt en wat niet. Oneindig veel groter dan de macht van de criticus is de macht van de recensielezer.