Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 27]

Wat is lezen?
Wittgenstein en het nutteloze van de filosofie
door Menno Lievers

Wie meent dat de filosofie gelukkig maakt heeft het mis. Of de maatschappij erop vooruitgaat wanneer op de middelbare school wijsbegeerte onderwezen wordt, is ook nog maar de vraag. Filosofie moet zichzelf rechtvaardigen.

Je kunt iemand niet dwingen om in de ban van een filosofisch probleem te geraken. Het is al moeilijk genoeg om iemand ervan te overtuigen dat er überhaupt sprake is van een probleem.

Filosofen zijn niet veel verder dan Thales, die leefde in de zesde eeuw voor Christus, over wie Plato het volgende bericht:

‘Hij was de astronomie aan het beoefenen en keek naar boven, toen hij in een kuil viel; een Thracische dienstbode, een meisje met gevoel voor humor, lachte hem uit, want, zo zei ze, hij wilde zo graag de hemel leren kennen, maar lette niet op wat hem voor de voeten lag.’

Plato laat Socrates daarop het volgende commentaar geven:

‘Dezelfde spot is van toepassing op iedereen die zijn leven besteedt aan de wijsbegeerte.’

Een filosoof vraagt er kennelijk om uitgelachen te worden. Het is toch immers duidelijk wat een ding is, of wat waarheid of kennis is? Is filosofie eigenlijk nog iets anders dan over voor de hand liggende zaken moeilijk doen?

Het antwoord luidt: nee, filosofie is inderdaad niets meer dan het moeilijk doen over voor de hand liggende zaken. Deze vaststelling zou iemand in de verleiding kunnen brengen om filosofie dan ook maar als onzinnig van de hand te doen. Maarten 't Hart, bijvoorbeeld, is voor die verleiding bezweken en lacht mee in het koor van de Thracische dienstmeiden om die domme filosofen.

Nu kan er niet genoeg gelachen worden en zijn veel te veel filosofen ‘too serious for their own good’, maar dat betekent niet dat ze altijd even dom zijn. Niet alles wat voor de hand ligt is vanzelfsprekend. Socrates zou zijn maieutische methode als volgt op Maarten 't Hart hebben toegepast:

‘O lieve Maarten, wat lees je nu en wat ga je straks lezen?’
‘Vestdijk, o Socrates, en straks Van Schendel.’
‘Maar mijn beste vriend, weet je eigenlijk wel wat dat is: lezen?’

‘Wat is lezen?’ is een vraag waar niet-filosofen hun schouders over ophalen. Een filosoof moet eerst uitleggen waarom het een vraag is die een antwoord verdient.

Nu zou Maarten 't Hart het volgende kunnen beweren: ‘Indien het een zinvolle vraag is of lezen zin heeft, dan kan de wetenschap haar beantwoorden. Indien de wetenschap de vraag echter niet kan beantwoorden is het een zinloze vraag die geen antwoord verdient. Hoe het zij, filosofie is nutteloos.’

De filosoof wordt zo voor een dilemma geplaatst. Beide horens van dit dilemma leiden tot de conclusie dat filosofie nutteloos is voor de beantwoording van de vraag wat lezen is. Ten grondslag aan dit dilemma ligt een zinvolheidscriterium, het beginsel van verificatie: alleen die vragen en uitspraken zijn zinvol waarvan de wetenschap kan uitmaken of ze waar of onwaar zijn. Dit zinvolheidscriterium is ontleend aan de Tractatus Logico-Philosophicus, het eerste boek van Wittgenstein. ‘Een volzin begrijpen, betekent, weten wat het geval is indien hij waar is.’ (4.024)

Desondanks heeft dezelfde Wittgenstein 23 paragrafen van zijn Filosofische Onderzoekingen gewijd aan die vraag. Wittgenstein is onverdacht. Hij komt in de ogen van filosofen-haters de verdienste toe dat hij zo mogelijk een nog grotere hekel aan filosofen had dan Maarten 't Hart. Om filosofen te ontvluchten nam hij in 1947 ontslag als hoogleraar wijsbegeerte te Cambridge om aan de westkust van Ierland vogels te bekijken.

[p. 28]

Hoe kan het dat iemand aan wiens werk het beginsel van verificatie ontleend is toch de vraag wat lezen is zo belangrijk acht? Dat kan alleen, omdat zijn behandeling van die vraag toont dat wat voor de hand ligt niet altijd vanzelfsprekend is.

Wittgenstein begint zijn verhandeling over lezen met de opmerking dat hij onder ‘lezen’ niet verstaat het begrijpen van de betekenis van de gelezen zinnen, maar het hardop kunnen voorlezen van een tekst. Deze vereenvoudiging is nodig om lezen te onderscheiden van het begrijpen van taal.

Desondanks is het nog steeds onduidelijk wat lezen precies is. Een moeder leest na thuiskomst van haar werk de krant in haar luie stoel met naast zich de jeneverfles. Zij leest een eerste bericht hardop voor aan haar man die in de keuken de aardappels staat te schillen. Het volgende bericht leest zij zwijgend en het hoofdredactionele commentaar neemt zij zo vluchtig door dat zij even later niet meer weet wat zij gelezen heeft. Alleen de televisiepagina neemt zij woord voor woord tot zich. In al die gevallen zeggen wij toch dat zij de krant leest.

Haar dochter komt vol trots binnen en vertelt dat zij nu ook kan lezen. Zij toont een boekje en zoekt naar een pagina. Vervolgens zegt zij die uit haar hoofd op. ‘Maar dat is geen lezen!’ zegt haar moeder, pakt het boekje af en slaat een pagina om: ‘Hier, lees dit maar eens.’ Lettergreep voor lettergreep spelt het meisje tot zij in de samenhang een woord herkent. Dit lijkt al meer op lezen.

Wat is nu het verschil tussen het alleen opzeggen van de tekst op de pagina en het daadwerkelijk lezen van die regels? Het dochtertje zelf weet wellicht dat zij de eerste pagina niet echt las en de tweede wel. Het verschil zou dus kunnen zijn dat wat lezen van opzeggen onderscheidt een bewuste geestelijke toestand is.

Maar als dat zo is, hoe kan het dan dat het lezen van het dochtertje helemaal niet lijkt op het lezen van haar vermoeide moeder? Er zijn meerdere vormen van lezen. Als het verschil tussen lezen en niet-lezen-maar-opzeggen bestaat in een geestelijke toestand, dan zullen de verschillen tussen al die vormen van lezen ook wel bestaan in de verschillende geestelijke toestanden die daarmee corresponderen.

Het lijkt er nu op dat we evenveel verschillende geestelijke toestanden moeten aannemen, als dat er vormen van lezen zijn. Maar als we dat doen gaan we voorbij aan het feit dat lezen een reactie is op schriftelijke tekens. Lezen is een vorm van gedrag.

Maarten 't Hart zou nu kunnen opperen dat dit bezwaar alleen maar voortkomt uit ons gebrek aan kennis over de hersenen. Zodra we hersenprocessen kunnen identificeren, kunnen we ook zeggen of iemand daadwerkelijk leest of alleen maar regels uit haar hoofd opzegt.

Het kan zijn dat het aannemen van bepaalde hersenprocessen een goede verklaring biedt van onze vaardigheid om te lezen. Dat wil nog niet zeggen dat het optreden van die hersenprocessen een rechtvaardiging vormt voor de uitspraak ‘mijn dochtertje leest’. We moeten altijd en overal, zowel voor de rechtbank als in de Tweede Kamer, zowel in Bosnië als in het echtelijk bed, een rechtvaardiging onderscheiden van een verklaring.

De rechtvaardiging van de uitspraak ‘Mijn dochter leest’ is niet een of ander onzichtbaar hersenproces, maar de manier waarop zij naar de regels kijkt, de lettergrepen in zich opneemt en vervolgens uitspreekt.

Het verschil tussen lezen en niet-lezen-maar-opzeggen bestaat dus niet uit een hersen- of psychologisch proces die het lezen verklaart of daarmee geassocieerd is. Er is geen scherp onderscheid tussen lezen en niet-lezen te trekken. Zeg de getallen één tot en met twaalf uit je hoofd op; kijk vervolgens naar de wijzerplaat van een klok en lees dezelfde reeks getallen. Wat heb je gedaan om het lezen te maken?

Als het verschil tussen lezen en niet-lezen-maar-opzeggen niet in een met het lezen gepaard gaand gevoel bestaat, moet het ergens anders uit bestaan. We zouden bijvoorbeeld kunnen zeggen dat lezen bestaat uit het afleiden van gesproken geluiden van geschreven tekens op dezelfde manier zoals een reproductie van De vlakte van La Crau van het originele schilderij is afgeleid. Een lezer heeft de regels van het alfabet geleerd, die hem in staat stellen klanken van tekens af te leiden.

Tegen dit voorstel brengt Wittgenstein in dat het niet duidelijk is wat we onder ‘afleiden’ moeten verstaan. Wat betekent het precies om geleid te worden door de regels van het alfabet? Hoe toont een leerling welke regel hij gebruikt heeft?

Stel dat we een leerling niet vragen een gedrukte tekst hardop voor te lezen, maar die tekst over te schrijven. We hebben dan een rij geschreven en een rij gedrukte regels. Maar wat nu als de leerling als hij de letter A leest een b opschrijft en een c als hij de letter B leest? Ook dat is een vorm van afleiden. We kunnen ons zelfs veel ingewikkelder vormen van afleiden voorstellen, bijvoor-

[p. 29]

beeld dat hij een p neerschrijft na het lezen van een A en een q na een B.

De grens tussen regelgeleid afleiden van klanken van tekens en willekeurig, regelloos afleiden blijkt vaag te zijn. Op zoek naar de essentie van afleiden verloren we het afleiden zelf, zoals we de artisjok verloren toen we haar bladeren afplukten op zoek naar het wezen van de artisjok.

Net zo verliezen we het lezen, als we op zoek gaan naar de essentiële kenmerken van lezen. Het woord ‘lezen’ is van toepassing op een familie van gebeurtenissen. Afhankelijk van de omstandig-

[p. 30]

heden passen we verschillende criteria toe op grond waarvan we zeggen dat iemand leest.

Het dochtertje zegt: ‘Ik kan lezen.’ ‘Goed,’ zegt haar moeder, ‘lees dit maar eens.’ ‘Nee, dat is het verkeerde boek.’ Kan zij lezen?

Toch kunnen we ons, ondanks Wittgensteins tegenwerpingen, niet zo snel aan de indruk onttrekken dat lezen een bijzonder proces is. Is het, bijvoorbeeld, niet zo dat wanneer we lezen de woorden op een bijzondere manier tot ons komen? Wittgenstein wijst ook dit voorstel af. Wat betekent dat ‘op een bijzondere manier tot ons komen’? Wat voor manier is dat? Neem bijvoorbeeld het woord ‘apenstaartje’ en het teken ‘@’. Wat is het verschil? In beide gevallen lezen we ‘apenstaartje’. Komt het woord ‘apenstaartje’ nu tot ons op twee verschillende manieren? Nee, het verschil bestaat uit de verschillende omstandigheden waarin we lezen.

Ook al komen woorden dan misschien niet tijdens het lezen op een bijzondere manier tot ons, dan nog blijven we volhouden dat lezen een bijzonder proces is; als we lezen verkeren we in een bijzondere mentale toestand. Ook dit idee verwerpt Wittgenstein. Kunnen we echt zeggen dat het lezen van een tekst die de ene keer in het Nederlands gesteld is en de volgende keer in morseschrift, gepaard gaat met eenzelfde hersenproces?

Toch is de gedachte dat lezen een bijzonder proces is niet zo vreemd. Zij komt voort uit het feit dat lezen soms onverwachte gevoelens oproept: irritatie bij een spelfout; concentratie en vragen bij een onbekend woord; inspanning als een woord slecht is geschreven. Om die reden denken we dat er ook iets in ons hoofd moet plaatsvinden als onze ogen over vertrouwde regels glijden. Dat is een vergissing. Het gevoel van vertrouwdheid is niet wezenlijk voor het lezen.

Maar lezen moet wel iets bijzonders zijn! Ten einde raad zouden we kunnen zeggen: ‘Letters veroorzaken toch de klanken die we uitspreken als we voorlezen? En is niet het gevoel dat letters klanken veroorzaken dat het verschil uitmaakt tussen voorlezen en slechts uit je hoofd opzeggen?’

Tegen deze gedachte brengt Wittgenstein in dat het feit dat de ene gebeurtenis de andere gebeurtenis veroorzaakt door experimenten wordt vastgesteld. Dat maakt dit voorstel onaannemelijk. We kunnen toch niet zeggen dat we voelen wat door experimenten wordt vastgesteld?

Beter is het te beweren dat letters de rechtvaardiging vormen voor onze klanken. Ofschoon dat waar is kan het verschil tussen lezen en niet-lezen niet bestaan in het voelen van die rechtvaardiging. Je kunt je gerechtvaardigd voelen, maar dat is niet hetzelfde als die rechtvaardiging voelen. Een rechtvaardiging is iets dat je onder woorden moet brengen en waarop je een beroep kan doen, niet iets dat je voelt. Een advocaat verdedigt zijn cliënt niet door te voelen, maar door een pleidooi te houden.

Wittgenstein ontmaskert iedere poging om het wezen van lezen te zoeken in hersenprocessen of psychologische gebeurtenissen als pseudo-verklaringen. Het wezen van lezen bestaat niet in bepaalde hersenprocessen of in bepaalde innerlijke gewaarwordingen die we hebben tijdens het lezen.

Waar bestaat lezen dan wel uit? Op deze vraag geeft Wittgenstein geen eenduidig antwoord. Als het dochtertje haar eerste boekje voorleest is dat net zo goed een vorm van lezen als de avondkrant voor haar moeder. Wie op zoek gaat naar de essentie van lezen verliest oog voor wat voor de hand ligt: de verschillende vormen van gedrag die wij lezen noemen.

Wittgenstein vindt dus dat de vraag ‘wat is lezen?’ geen antwoord verdient, omdat de vraag vooronderstelt dat er zoiets bestaat als het wezen of de essentie van lezen. Lezen ligt voor de hand. We moeten niet zoeken onder het schedeldak van een lezer naar een rechtvaardiging voor zijn leesgedrag, net zoals we niet de rotsbodem van de rivier moeten gaan omspitten in de hoop zo haar loop te verklaren.

[p. 31]

Toont Wittgensteins werk niet aan dat Maarten 't Hart gelijk heeft? Een kort antwoord op die vraag luidt: nee, want als zoveel filosofie nodig is om aan te tonen dat een filosofische vraag zinloos is heeft zij in ieder geval nog een rol als therapie voor het denken. We hebhen filosofie nodig om ons van filosofische vragen te genezen.

Een langer antwoord luidt dat Wittgenstein dénouement van de vraag wat lezen is helemaal niet vanzelf spreekt. In de Filosofische Onderzoekingen is de passage over lezen een spil waar de rest van het boek om draait. De aanleiding om de vraag wat lezen is te analyseren is om meer duidelijkheid te krijgen over het begrijpen van taal. Wittgenstein trekt een analogie. Zoals de essentie van lezen niet bestaat in een bepaalde psychologische ervaring of in een hersenproces, net zo bestaat het begrijpen van taal niet uit een inval of plotselinge ervaring van begrijpen. Zoals lezen voor de hand ligt als verschillende vormen van gedrag, net zo toont iemand dat hij taal begrijpt in zijn gedrag, op de manier waarop hij woorden gebruikt.

Dit gedrag is aan bepaalde regels gebonden. Maar ook die regels liggen voor de hand. Het zijn geen regels in iemands hoofd die bepalen hoe hij een zin begrijpt, maar regels die bestaan in een taalgemeenschap.

We moeten niet proberen de regels voor correct taalgebruik te herleiden tot neurofysiologische processen in de hersenen. Wij leven in een wereld waarin klanken betekenis hebben. Als we eenmaal een taal spreken zien of horen we de betekenis van een woord of we nu willen of niet. Dat zinnen betekenis hebben is een feit dat even waar of onwaar is als dat iemand 1.85 meter lang is en dat water bij nul graden Celsius bevriest.

Nu zou men kunnen zeggen: ‘Wat een onzin! Betekenis bestaat helemaal niet in de werkelijkheid. Wat er bestaat wordt ons verteld door de natuurwetenschappen. Alle overige uitspraken, zoals die over betekenis, over goed en kwaad en over schoonheid, gaan welbeschouwd nergens over. Betekenis is een projectie van de menselijke geest, niet iets dat bestaat in de werkelijkheid.’

Dit is de houding die ten grondslag ligt aan het dilemma dat ik Maarten 't Hart in de mond legde: ‘Indien het een zinvolle vraag is of lezen zin heeft, dan kan de wetenschap haar beantwoorden. Indien de wetenschap de vraag echter niet kan beantwoorden is het een zinloze vraag die geen antwoord verdient. Hoe het zij, filosofie is nutteloos.’

Er is veel voor deze opvatting te zeggen. De wetenschap boekt vooruitgang, we kunnen meer verklaren dan ooit tevoren, we kunnen ons geen wereld voorstellen waarin ‘de motoren niet meer draaien’, dus waarom zouden we ons beeld van de werkelijkheid niet laten bepalen door de wetenschap?

Dit is een verdedigbaar standpunt, maar waar het hier om gaat is dat het een filosofisch standpunt is, dat wil zeggen: een a priori standpunt, ingenomen zonder eerst te kijken naar de werkelijkheid, dat ervan uitgaat dat alleen de wetenschap ware uitspraken over die werkelijkheid doet.

Dit is het standpunt dat Wittgenstein aanvalt, omdat hij vindt dat we niet alle vragen met de methode van de wetenschappen kunnen beantwoorden. We kunnen er niet a priori van uitgaan dat de natuurwetenschappen op alle soorten vragen antwoorden geeft. ‘Wat is lezen?’ is een voorbeeld van een vraag waar de natuurwetenschappelijke houding ons verleidt tot het geven van verkeerde antwoorden. We postuleren allerlei psychologische en neuro-fysiologische mechanismen, zoals we dat in de natuurwetenschappen gewoon zijn, terwijl het antwoord voorhanden ligt in alledaags gedrag dat we simpelweg kunnen waarnemen. Wittgensteins werk is een pleidooi voor een ruimer wereldbeeld, waarin plaats is voor betekenis.

Zo brengt de vraag ‘Wat is lezen?’ ons zonder veel omwegen meteen bij de vraag wat voor mens wij zijn. Met welke houding staan wij in het leven? Zijn wij a priori scientisten en geloven wij in de vooruitgang, in het maken van steeds grotere en ingewikkelder bouwwerken? Moeten we naar kwantiteit streven, naar hogere verkoopcijfers in nog kortere tijd? Of geloven we dat we moeten streven naar helderheid en inzicht, naar het hoogste en beste wat we kunnen bereiken?

Wittgenstein kiest voor de laatste houding en hij merkt op dat die niet de houding van deze tijd is. Toch kan juist hij meelachen met de Thracische dienstbodes om domme filosofen die theorieën verzinnen terwijl ze gewoon uit hun ogen moeten kijken. Dit lijkt vanzelfsprekend, maar het vergt nogal wat filosofie om dat lachen te rechtvaardigen. Maarten 't Hart heeft dus gelijk: filosofie is nutteloos; even nutteloos als het leven zelf.