Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 22]

Ongewone lezers
door J.J. Peereboom

Als mijn grootvader opgeroepen kon worden uit het graf waar hij sinds het eind van de jaren twintig in verblijft en zijn oude omgeving van Zuid-Haarlem en Heemstede terugzag, zou hij dan zijn verbluffing uitdrukken in: Wat is alles veranderd, ongetwijfeld sneller dan ooit tevoren in de geschiedenis van de mensheid?

Ongeveer deze vraag komt bij mij op wanneer ik zelf die buurt terugzie. Het lijkt er veel op vroeger: van Haarlem uit de Dreef op en rechtdoor naar de Blauwe Brug, dan de Bronsteeweg en rechtsaf de Adriaan Pauwlaan in waar het huis staat dat opa had laten bouwen en waar mijn grootmoeder na zijn dood nog tien jaar in heeft gewoond. Er is bijgebouwd op open plekken, maar er is weinig afgebroken in vijfenzeventig jaar. De buurt ziet er nog net zo uit.

Met deze waarneming begint een doorlopend en meestal onhoorbaar twistgesprek tussen mij en de profeten van de onvoorstelbare veranderingen die wij hebben doorgemaakt. Natuurlijk is het aan de huizen niet te zien, zeggen zij: met zulke oppervlakkige gegevens wordt de cultuurgeschiedenis niet geschreven.

Dan discussiëren wij verder. Auto's? Niets bijzonders, opa en oma hadden er zelf een en zij leefden al in een tijd van poeha over vooruitgang en snelheid, dus hij zou constateren dat de verwachting vervuld is. Vliegtuigen - soortgelijk geval. Film: o ja. Radio's: veel kleiner geworden. Televisie dan; radio met plaatjes, dat kende hij niet maar het zal ook niet ondenkbaar voor hem geweest zijn.

Is de man niet te epateren, ook niet door maanlandingen, ruimtesatellieten, waterstofbommen, langeafstandsraketten, computers, email?

Jawel, daar hoort hij van op, maar hij ziet nog niet wat het voor verschil maakt voor de mensen van de Adriaan Pauwlaan. Leven zij nu anders, vraagt hij zich af Sneller? Intenser? Rijker, in de zin dat er meer in hun verbeelding omgaat? Harmonischer, in de zin dat zij meer begrip voor elkaar hebben?

Moeilijke vragen, waar de zegslieden van de grote verandering geen gerede antwoorden op geven. Kijk liever naar de maatschappelijke verhoudingen, daar zijn onmiskenbare veranderingen in teweeggebracht: geen dienstbodes meer, geen slagersjongens, meer vrouwen in verantwoordelijke banen, minder grote inkomensverschillen. En kijk naar de levenswijze: vakanties te pas en te onpas; reizen naar verschillende werelddelen, tomaten en aardbeien in elk jaargetijde, kiwi's en passievruchten, seks van allerlei soorten, gehuwd en ongehuwd, homo en lesbisch, ook per telefoon; pensioenen voor iedereen, steeds langere gemiddelde levensduur, daarom vrees voor afschaffing van de pensioenen.

Iedere herrezene zal toegeven dat er het een en ander gebeurd is in de afgelopen vijfenzeventig jaar, maar zou zo iemand zeggen: ik weet mij geen raad in deze snelle, slimme, informatieve, geëlektriseerde wereld, laat mij terugkeren naar de eeuwige stilte?

Misschien zou mijn grootvader het zeggen, maar ik begrijp niet goed wat hem dwars zou zitten. Integendeel zelfs. Als de nieuwe mens zich moet kenmerken door afwijking van een traditioneel mensbeeld dat in de trage voorafgaande eeuwen ontwikkeld is, dan lijkt opa's tijd moeilijker dan die van ons. Hij had tegen het eind van zijn leven de Eerste Wereldoorlog meegemaakt en de Russische revolutie, en daarna nog het begin van fascisme en nationaal-socialisme kunnen onderscheiden. Nederland had van de oorlog alleen verre dreunen gehoord, en de maatschappijhervormers lieten zich hier niet op hun agressiefst gelden, maar de wereld zag er gevaarlijk uit, opgehitst door mannen in uniform die bereid waren zichzelf en anderen op te offeren om een nieuwe staatsregeling te kunnen invoeren.

Een welgestelde liberale Haarlemmer zou weinig heil zien in hun oogmerken en weinig begrijpen van hun mentaliteit. Wat bezielde de wereld; waarom gingen de mensen niet aan het werk als ze prettiger wilden leven, in plaats van te staan tieren op tribunes?

Het kan niet anders of opa voelde zich vervreemd van de toonaangevende nieuwe mensen van zijn tijd. Hij zou zich een stuk beter voelen bij ons vijfenzeventig jaar later. De maatschap-

[p. 23]

pijvernieuwers hebben het opgegeven, hun leerstellingen glijden van de ruggen af. Wij doen zaken en leven er goed van, met behoorlijke inkomens en hoewel bedreigde toch nog geruststellende voorzieningen. Zelfs in landen waar het niet voorspoedig gaat en het merendeel van de bevolking tekort komt zien ze in dat het zo moet. Investeren, opbouwen, marktonderzoeken, verkopen: al de rest is mooipraterij.

Mijn herinnering aan opa is niet levend genoeg om te kunnen gissen of hij zou moeten lachen als hij ons hoorde. ‘Werkelijk? Ik dacht dat jullie misschien iets nieuws bedacht zouden hebben.’ Nee hoor, wij zijn terug bij vroeger, iets zorgvuldiger in de behandeling van de zwakste groepen in de economie, maar over betere werelden hoor je ons niet, op aarde net zo min als in de hemel.

Ik had er meer van verwacht, zou mijn grootvader misschien zeggen; laat mij nu dan een computer zien.

Een tijdlang heeft de verwachting bestaan dat de mensheid zelf erop vooruit zou gaan. De winstmakers met hun dikke sigaren zouden wegbelast worden; mensen van goeden wille zouden kameraadschappelijk met elkaar omgaan en vervulling vinden in een gemiddeld bestaan.

Die verwachting van het socialisme is uitgedoofd toen hij in beperkte mate vervuld was en de aanhangers er genoeg van kregen. Er moet voorlopig weer zonder illusies zaken gedaan worden, anders wordt de maatschappij onbetaalbaar.

Hiermee is niet gezegd dat wij ook van de dwingende gedachte aan verandering en vooruitgang verlost zijn. Nu die niet meer van toepassing lijkt op de menselijke natuur is hij geheel gericht op onze technische middelen. Snellere treinen en vliegtuigen, minder reden om ze te gebruiken wanneer alle werkelijkheden driedimensionaal voor ons kunnen worden opgeroepen in een hoofdstel, winkelen per toetsenbord, tweehonderd tv-programma's tegelijk, kinderen op bestelling, communicatie met Jan en alleman overal op de aardbol en onbeperkte toegang tot informatie over alles wat er bestaat en wat erachter zit.

Niemand weet zeker dat er in zo'n hoog bewerktuigde wereld op den duur geen nieuwe mens kan ontstaan, met een levensgevoel dat voor mijn herrezen grootvader onbegrijpelijk zou zijn. Wel is er reden voor scepticisme. Het gaat al minstens honderd jaar zo door dat ons telkens weer nieuwe werelden aangekondigd worden, en nog steeds schuiven onze levens op dezelfde ouderwetse manier voort. Toen de eerste atoombom ontplofte en spoedig gevolgd werd door de eerste waterstofbom, was het moeilijk om de commentators tegen te spreken die beweerden dat de wereld nooit meer hetzelfde zou zijn nu de mensheid zichzelf kon uitroeien. Geen wonder dat er demonstraties en marsen werden gehouden, maar het idee van de zelfuitroeiing begon te wennen, net als alles; nu valt het onderwerp buiten de orde, totdat de eerste terroristengroep met een zelfgemaakte bom komt dreigen.

De maanlandingen illustreren hetzelfde proces in een vreedzamer vorm. Na die eerste stap in het heelal zou nooit meer iemand van onbereikbaarheid dromen bij een blik omhoog naar ons meest vertrouwde hemellichaam. Er was opnieuw een fase van de wereldgeschiedenis begonnen, en wat blijkt - de voetstappen op de maan hebben niet langer dan een paar dagen de wereldbevolking van de dagelijkse beslommeringen afgeleid.

Maar nu de communicatie en de informatie, die zullen ons werkelijk veranderen, al beseffen wij het nog maar half. Niet genoeg wordt erkend, schrijft Sven Birkerts in The Gutenberg Elegies, dat ‘the nature of reality, of the average person's experience of reality, has changed, changed utterly... Fifty years ago the human environment was still more or less the natural environment... Now, for better or for worse, we move almost entirely within a regulated and mediated environment. Our primary relation to the world has been altered.’

Birkerts' boek heeft heel wat belangstelling ondervonden, in Amerika en vervolgens in Engeland toen het vorig jaar als Penguin verscheen. Hij is dol op lezen en heeft jarenlang zijn brood verdiend als boekbespreker; en hij vreest dat het af gaat lopen want dat de literatuur op weg is niet naar totale verdwijning uit de wereld maar naar de achtergrond, terwijl op de voorgrond de computerschermen hun licht uitstralen. Nu al kennen jongeren meer gezag toe aan wat een scherm meedeelt dan wat een boek schrijft, heeft hij vastgesteld.

Zulke diagnoses hebhen wij eerder gehoord, maar niet vaak van innerlijk zo verdeelde waarnemers als deze Birkerts, die alles aan de elektronica machtig en onweerstaanbaar vindt en tegelijk liever zou blijven lezen. Wij merken ternauwernood wat er met ons aan het gebeuren is, vreest

[p. 24]

hij, en hij herhaalt met instemming de vragen van Walter Percy in The Message in the Bottle: ‘Why does man feel so sad in the twentieth century?’ en waarom voelen wij ons ‘lost in the cosmos?’ Het antwoord daarop is, denkt hij, dat de mens geen innerlijke stem meer hoort; dat wij onze ziel verzaakt hebben terwille van een horizontale oppervlakkige gezamenlijkheid.

Of tenminste dat wij die kant opgaan, sommigen van ons weerspannig en weigerachtig, de meerderheid welgemoed - ‘adapting ourselves to the ersatz serenity of a lateral connectedness’.

Een van de weerspannigen is Birkerts zelf. Uit het diepst van mijn hart hoor ik een stem die mij opdraagt het te weigeren, is zijn conclusie. In de loop van zijn boek leek hij eerst nog de verandering van onze wereld als onweerstaanbaar te beschouwen. ‘Changed, changed utterly’ - daar viel niets te weigeren, alleen aan te passen, dacht ik. Tenslotte blijkt hij in de eerste plaats zichzelf en vervolgens zijn lezers toch in staat te willen stellen om een eigen weg te volgen de toekomst in, als dienstweigeraar of romantische eenling buiten de nieuwe cultuur.

Twee soorten buitenstaanders in de moderne wereld: degenen die zoals ik niet geloven dat alles veranderd is, en degenen zoals Birkerts die er niet aan mee willen doen.

Jullie van de eerste groep zijn ongelovig en onwillig, zou Birkerts zeggen.

Nee maar Birkerts, luister eens...

Weinig West-Europeanen geloven nog in God, en het is ook een minderheid die vertrouwen heeft in de kameraadschappelijke toekomst. Wel leeft het geloof voort dat alles anders kan worden, voornamelijk doordat wij in razendsnelle verbinding zullen staan met al onze medemensen, lichamelijk en visueel en geestelijk. ‘Changed, changed utterly’ - ik ondervind het niet en ik zie het niet beginnen, maar misschien komt dat inderdaad door onwil en onbegrip. Wie zou het zeker weten. De zieners van de toekomst zeggen dat alles totaal gaat veranderen; ik zou zeggen dat alles ongeveer hetzelfde blijft. Het twistgesprek dat wij daarover kunnen voeren zal niet verhelderend werken.

Maar ‘what exactly do you mean’, zouden ze in Bloomsbury gezegd hebben: wat bedoel je met ‘alles’?

Met alles bedoel ik niet alles wat er te zien en te bedenken is, maar het bewustzijn waarmee het gezien en gedacht wordt. Laat de toekomst even terzijde en neem in plaats daarvan in het oog de reisrubrieken die steeds meer pagina's in de kranten beslaan, de air miles die wij als lokkers bij onnodige aankopen aangeboden krijgen en de welgestelde gepensioneerden die zich verheugen op ‘veel reizen’. Er is een verwantschap tussen reislust en toekomstverwachting. Wat een bevrijding, wat een schoonheidservaring, wat een inzicht zal ik beleven, denkt de overtuigde reiziger als hij zijn air miles bij elkaar optelt. Ik daarentegen vrees hetzelfde te zullen voelen op de Ventoux of de Kilimanjaro of het Suikerbrood als op de Tafelberg bij Blaricum, tien meter boven de zeespiegel.

Dat het waarnemende bewustzijn van de mens ooit totaal zal veranderen is onwaarschijnlijk, maar de behoefte eraan is zo sterk dat er aldoor nieuwe verwezenlijkingen voor worden bedacht.

Wie ongelovig is tegenover Birkerts' nieuwe toekomst zal ook afstand weten te houden van zijn prognose voor de literatuur: verdringing naar de achtergrond. Hij kan daar niet als geestelijk vader van worden geëerd, want het is allang een gangbaar idee. Zoveel scholieren die liever tv kijken dan lezen, zoveel uitgevers die onwillig zijn om met onverkoopbare boeken te blijven zitten, zoveel bibliotheken die minder aankopen mogen doen, zoveel buurtboekhandels die moeten sluiten, zoveel literaire tijdschriften die hun medewerkers nauwelijks kunnen betalen: er bestaat kennelijk een noodtoestand, heel anders dan vroeger.

Vroeger lazen de mensen uit overtuiging en de literatuur had zo'n gezag, dat alle ontwikkelden wisten wat hun voornaamste tijdgenoten geschreven hadden. Zo stelt Birkerts het voor; zo stond het dertig jaar geleden al ongeveer in het werk van Marshall McLuhan. Wij geloven niet meer dat de werkelijkheid vertolkt; wij staan aan het begin van een visuele cultuur.

Het klonk in zekere mate aannemelijk, net als de voorspellingen inzake het eind van de roman, het eind van het toneel (verdrongen door de film) en het eind van de film (verdrongen door de televisie, in latere jaren ook het lot van de krant). Natuurlijk zouden de nieuwe communicatiemiddelen de plaats van de oude gaan innemen, zoals de auto het paard verdrongen had.

Hoe natuurlijk het ook leek, het komt niet

[p. 25]

uit. De romanproductie is niet bij te houden, er worden meer nieuwe schouwburgen gebouwd dan oude afgebroken, de bioscopen bloeien op in mega-combinaties en de kranten worden steeds dikker. Waarom zouden wij nog ooit in een voorspelling geloven? Als er een enkele keer een uitkomt, zoals die over het paard en de auto, dan merken wij het wel. De meeste deugen niet, dat is bekend van de economie en de politiek en het geldt evengoed voor de voorspellingen inzake kunst en cultuur.

Er komt bij dat de voorspellers die een onstuitbare opmars van de elektronische communicatie in het vooruitzicht stellen het verleden verkeerd zien. Het idee dat wij een negentiendeeeuwse leescultuur achter ons hebben is in zoverre onbetwistbaar dat er veel boeken werden geschreven en gelezen, ook in kringen die pas in de loop van de eeuw de kans kregen. Het klopt lang niet als bedoeld wordt dat onze voorouders in groten getale beziggehouden werden en hun oordeel lieten bepalen door de literatuur van hun tijd.

Terug naar Heemstede in 1925. Mijn grootvader was een zakenman als krantendirecteur en hij was tegelijk een journalist die hoofdartikelen schreef. Zijn zoons waren ook krantenmannen, heel algemeen ontwikkeld, net als hun vrienden en kennissen. Meer nog, zij bleven zich interesseren voor boeken en muziek net zo goed als voor openbare zaken. Konden zij als intellectuelen worden aangeduid? Sommigen van hen vonden zichzelf dat, ten onrechte in de ogen van ons van de volgende generatie. Intellectuelen hadden veel meer moeten lezen en discussiëren; zij vormden een dunne bovenlaag van de samenleving, nog niet één procent van de totale dikte. Daar hoorden wij niet bij, maar wij grensden eraan. Zulke burgers.

En waren wij vervuld van respect voor schrijvers en denkers en andere leiders van de leescultuur? Geen sprake van. Er werd gelezen en er stonden in de meeste huizen een paar behoorlijke boekenkasten, maar met prettige algemene werken erin, nogal wat in het Engels en iets in het Frans, niets moeilijks of zwaars of opstandigs, en daar hoorden wij in onze jeugd ook niet over spreken. Op school dan, op het gymnasium? Evenmin. Sommige leerlingen lazen graag, veel andere weinig. En op de universiteit? Geen van mijn vriendjes was een geregelde lezer, en het was geen gebruik om ooit over je studie te praten.

Zo was voor mij de middentwintigste-eeuwse fase van de Gutenbergse leescultuur. Ik speurde zelf auteurs op bij de boekhandel en las ze in afzondering. Dat iemand in mijn kring gezag aan ze zou hebben toegekend is ondenkbaar. Wij waren een soort jonge elite, maar wij waren niet in het minst belezen, en niemand had geprobeerd ons aan te praten dat dat erbij hoorde.

Het kan zijn dat het in Amerika anders ging en dat Birkerts gelijk heeft als hij schrijft dat het in een klein stadje in Ohio in de tijd van mijn grootvader en nog enige tijd daarna normaal geweest zou zijn om belezen jongeren te horen discussiëren.

Het klinkt onwaarschijnlijk omdat ik geloof dat het nooit ergens zo geweest is. De belezen samenlevingen zijn later bedacht om een contrast op te roepen met onze eigen tijd en de illusie te creëren dat er in de geschiedenis duidelijke patronen te onderscheiden zijn, niet pas honderd jaar na dato, maar op het ogenblik zelf.

De reden voor dit ongeloof is dat het lezen van teksten voor andere dan praktische doeleinden, waarbij inbegrepen verstrooiing van de gedachten, zwaar werk is. Om het ongenoegen over Birkerts' beeld van het bedreigde literaire gezag te helpen overwinnen heb ik een betrouwbare opwekker opengeslagen, La Vie Mode d'Emploi van Georges Perec. Een klein hoofdstuk zou voldoende zijn, en het werd xxxviii, getiteld ‘Machinerie de l'Ascenseur’. Dat vertelt het verhaal van vier feestvierders die na de quatorze juillet van 1925 's nachts thuiskwamen en in de lift bleven steken tussen de vierde en vijfde verdieping. De conciërge beantwoordde het belletje en zei dat zij 's nachts geen hulp moesten verwachten. Drie van de vier vielen in slaap, maar Monsieur Jérôme hief een lied aan: een improvisatie ‘sur quelque chose qui, dans son esprit, devait être le thème final de “L'Enfant et les Sortilèges”’ waarvan hij enige weken tevoren de wereldpremière gehoord had in het Théâtre des Champs-Elysées. Verscheidene bewoners werden er wakker van, ook de huiseigenaar Emile Gratiolet, een ongemakkelijke man gewoonlijk, en het bleef onbekend waarom hij deze keer mild optrad, misschien vanwege de nationale feestdag. Toujours est-il dat hij de lift weer op gang bracht en niemand verwijten maakte.

Het is een van Perecs perfect gedoseerde kleine komedies. Bij het lezen ervan herinner ik mij hoe de Otis-Pifre van het pand 4, me Joseph-

[p. 26]

Bara, Paris 6e, waar ik vroeger gewoond heb, tegen de liftkoker stootte op zijn moeizame weg naar boven. Als ik opkijk van het boek zijn de historische en de fictieve lift, geen van beide duidelijk te onderscheiden, bijna dezelfde geworden.

Deze autobiografische herkenning kan, als de stemming van de dag ernaar is, het uitgangspunt worden voor een reeks overwegingen waarvan de alledaagse lezer zou betwijfelen of ze de tijd en de inspanning waard zijn. Wat steek ik op uit hoofdstuk xxxviii? Het is op zichzelf niet een van de voornaamste meesterstukken van de moderne literatuur, of van Perec zelf, maar het is karakteristiek voor zijn auteur, ik lach erom en vind dat het recht heeft op zijn plaats tussen de andere zeshonderd pagina's.

Als ik mij niet doorhaast naar het volgende hoofdstuk kan ik een probleem maken van mijn relatie met die lift. Is die zonder betekenis, want een literaire lift is iets anders dan een werkelijke? Van een andere kant gezien, als de lift in het bijzonder tor mijn verbeelding spreekt, kan dan gezegd worden dat ik de rest van het hoofdstuk niet duidelijk zie en moeilijk kan beoordelen, bij gebrek blijkbaar aan vergelijkingsmateriaal? Het lijkt erop. De improvisatie van Monsieur Jérôme bijvoorbeeld, op wat hij voor het slotthema van ‘L'Enfant et les Sortilèges’ houdt: dat heeft hij enige weken geleden gehoord en nu meent hij het nog te kennen en er variaties op te kunnen verzinnen. Het verstandigste zal zijn om dit niet letterlijk op te vatten: hij maakt een soort geluid dat hemzelf doet denken aan het werk van Ravel. Bedoelde Perec het zo of had hij iets precies in het oor? Het vermoeden komt op dat hij in deze passage niet heel precies was, want in het boek over Ravel van Marcel Marnat zie ik op een lijst van premières dat ‘L'Enfant’ na een eerste opvoering in Monte Carlo in 1925 pas in Parijs uitgevoerd werd op 1 februari 1926, niet in het Thèâtre des Champs-Elysées maar in de Opéra Comique. Het doet er niet veel toe, maar Perec komt vaak aan met historische en kunsthistorische merkwaardigheden die in verschillende mate authentiek klinken. Van de Ravel-première had ik gedacht dat hij historisch waar moest zijn. Als dat niet uitkomt, krijgt de passage over Monsieur Jérôme een ander karakter, ook zijn improvisatie. Waren wij er ingevlogen? Grappen, niets dan grappen.

Dit is een frivool voorbeeld van het werk dat een lezer kan verrichten op een enkel fragment van een enkele pagina. Zo kunnen wij niet alle pagina's met nog grotere onzekerheden gaan lezen, dat is waar. Daar staat tegenover dat het meeste lezen niet meet is dan het afromen van de bovenlaag van een werk: het verhaal, misschien een sprekende scène of twee en een paar puntige frasen; en gewoonlijk zijn die binnen een jaar vergeten.

De meeste lezers lezen nooit anders. Het moet wel, want er is te veel te doen in een kort leven; bovendien worden velen geremd door de gedachte dat zij er zich niet mee moeten bemoeien als zij weinig van literatuur afweten, want dan begrijpen zij de meeste dingen verkeerd.

Dat was niet anders in de tijd van Birkerts' overgrootvader en van mijn grootvader. Als het aantal kritische lezers op één procent van de bevolking geschat wordt, is dat waarschijnlijk te hoog. Het zouden er zoiets als 160.000 zijn in Nederland. Dat halen wij niet.

Hebben de tijdcritici die zich zorgen maken over het verval van de leescultuur die 160.000 in gedachten? Nee, dat is niet zo. De kritische lezers hebben in de afgelopen decennia genoeg indruk gemaakt met hun pogingen om de betekenis van de literatuur scherper te bepalen. Niemand denkt dat zij zich in verontrustenden getale van de literatuur afwenden.

Het zijn de andere zestien miljoen die er meestal geen zin in hebben, en dat kan hun niet kwalijk genomen worden. De literatuur is te omvangrijk en veelvormig om door iemand met een volledige dagtaak onderzocht te worden. Het zou voor de hand liggen om toe te voegen: geen wonder, nu de discussie erover academischer en ontoegankelijker is geworden.

Dat klinkt plausibel maar heeft geen geldigheid. In Heemstede en Ohio was het in 1925 ook zo. Kritische lezers zijn ongewone mensen; buitenstaanders begrijpen niet waar zij de tijd vandaan halen, en de energie.