Hollands Maandblad. Jaargang 1997 (590-601)

[p. 3]

Het abominabele adjectief
door Bastiaan Bommeljé

Nederland heeft niet te weinig lezers, maar te veel schrijvers. Het wemelt hier van auteurs, dichters en hun restproducten: bergen recensies, hordes recensenten, handenvol signeersessies, talloze literaire avondjes, en niet te vergeten: een rijstebrijberg romans, verhalen en poëziebundels.

Nederland heeft niet te weinig literatuur, maar te veel romans, te veel verhalen en te veel poëziebundels. De schrijverij stijgt ons tot de boordenknoop. In die verdrinkingsnood is het demarcatieprobleem nijpender dan ooit: wat is het waard gelezen te worden, en wat niet? Hoe scheiden wij in die rijzende stroom van literaire huisvlijt het kaf van het koren? Op welke wijze kunnen wij op ons gemak de schrijvers onderscheiden van de stukjestikkers, de talenten van de dilettanten, de authentieken van de pretentieuzen?

Als het Hollands Maandblad met de rubriek ‘Toets der kritiek’ iets duidelijk heeft gemaakt, moet het wel zijn dat men voor het oplossen van dit dilemma niet kan vertrouwen op de literaire critici. Afgezien van het feit dat het altijd deplorabel is om af te gaan op het oordeel van anderen, en niet op dat van jezelf, is onder de recensenten diametrale onenigheid vaak troef. Bovendien grossieren niet weinigen van hen zelf zodanig in stroeve gemeenplaatsen dat men vermoedt dat hun enige kwalificatie om te recenseren bestaat uit het feit dat zij aan een universiteit Nederlands hebben gestudeerd.

Een andere doodlopende weg uit deze problematiek van overvloed is het voetstoots lezen van alle nieuwe boeken, het volgen van alle trends, het zwelgen in elke mode. Hier volstaat om te verwijzen naar de drie gulden leesregels van Ralph Waldo Emerson: ‘Gij zult nooit een boek lezen dat niet ten minste een jaar oud is. Gij zult geen andere dan gelouterde boeken lezen. Gij zult niets anders lezen dan hetgeen u bevalt.’

De achtergrond van het demarcatievraagstuk is de overwaardering van literatuur als kunstzinnig genre. En dan bedoel ik niet zozeer de onderdanigheid van schrijvers ten aanzien van hun eigen schrijfsels, en niet zozeer de onderdanigheid van uitgevers ten aanzien van hun schrijvers, en zelfs niet de onderdanigheid van de lezers ten opzichte van al het bovenstaande, maar ik bedoel een overwaardering van literatuur op een meer abstract niveau. Wij leven in de misvatting dat literatuur een zijns-categorie is, dat romans, verhalen, poëziebundels qualitate qua literair zijn omdat ze een inherente eigenschap hebben die ze tot literatuur maakt.

Dit nu, is een misvatting. Karl Marx heeft eens opgemerkt dat voordat er kamers waren, er ook geen sprake kon zijn van kamermuziek. Datzelfde geldt voor de literatuur. Voordat er lezers waren met een begrippenapparaat waarin de categorie ‘literatuur’ wortel schoot was er geen literatuur. De Ilias en de Odyssee waren in hun tijd geen literatuur, en het is zeer de vraag of de literaire productie in de Middeleeuwen op dezelfde wijze ‘literatuur’ was zoals wij tegenwoordig de berg van paperbackjes van f 29,90 willoos aanvaarden als literatuur. De roman is immers - Hegel sloeg de spijker op zijn kop - ondeelbaar vervlochten met de maatschappelijke triomf van de middenklasse.

De conclusie is duidelijk: literatuur is geen wezens-aard, geen intrinsieke eigenschap van een tekst, maar de uitkomst van de voortdurende tango tussen schrijver en lezer, het resultaat van de babylonische dialoog der verbeelding, de vrucht van een pas-de-deux van de kritische beoordeling. George Steiner heeft het vaak gezegd: de lezer schept literatuur evenzeer als de schrijver.

Althans, dat zou zo moeten zijn. De kritische zin van de lezer zou dienen te fungeren als een zeis die de wildgroei wiedt, die de overproductie beteugelt, en korte metten maakt met woekering van literaire randverschijnselen.

Het probleem is dat wij leven in een tijd waarin de maatschappelijke tolerantie en filosofisch relativisme zich ook meester hebben gemaakt van het literaire oordeel. Apathie is abusievelijk het resultaat. Ergens weten wij wel dat literaire talenten dun zijn gezaaid, en dat men al blij moet zijn met een meesterwerk of twee per eeuw. In ons achterhoofd zeurt wel het besef dat een enorme vermoeidheid heerst in het land der letteren

[p. 4]

juist omdat iedereen zich zo uitslooft in almaar meer en almaar meeslepender, boeiender en fascinerender - de ijdele drie-eenheid van het onmachtig oordeel. Toch schikken wij ons zwijgend in ons lot en worden aldus gesmoord in romans, verhalen en poëziebundels, verdoofd door een bombardement van literaire prijzen, en verblind door de stroom recensies van de talloos veel miljoenen recensenten.

De lezer heeft door de industrialisering van de literatuur paradoxaal genoeg veel van zijn macht verloren, en dat is de kern van het kwaad. Hij is vervallen tot niet meer dan een lees-slaaf, een gemiddelde kassa-aanslag, en dat is mede de oorzaak van het feit dat hij omsingeld wordt door zovele oprechte imitaties van een roman, door bergen proza dat zwanger is van onvolkomenheid, en door auteurs die zo weinig talent hebben dat zij niet eens in staat zijn het te misbruiken.

Het zal een lange strijd zijn om als lezer weer het heft in handen te krijgen, om als lezer de schrijver weer zonder onderdanigheid recht in het gelaat te kunnen zien, om voldoende zelfvertrouwen te krijgen om zelf het demarcatieprobleem tegemoet te durven treden en zonder aarzeling het literaire kaf van het koren te scheiden.

Wat daarbij als eerste stap misschien helpt, is de toetsing van het adjectief. Het is slechts een simpele en bescheiden handreiking, maar wie zich eenmaal afvraagt of een schrijver greep heeft op zijn bijvoeglijke naamwoorden, zal voortaan ieder boek met andere ogen lezen. Het is niet meer dan een kleine inspanning, maar geeft in het beste geval enige hulp om te begrijpen dat teksten niet inherent een literaire kwaliteit hebben, niet een kunstwerk zijn dat is zoals het is omdat het zo is, maar louter het product zijn van iemand die worstelde met taal en daarmee op een gegeven moment ophield om zijn schepping aan de wereld te tonen.

Het bijvoeglijk naamwoord is een van de breekbaarste onderdelen van de taal. Het maakt zowel zinnen die staan als een huis, als clichés, gemeenplaatsen en lachwekkende literaire uitglijders. Niet zelden vormt het adjectief - en het adjectief alleen - de dunne scheidslijn tussen de kasteelroman en onvergankelijke literaire meesterwerken.

Geenszins wil ik hier betogen dat men geen bijvoeglijke naamwoorden dient te gebruiken, doch slechts dat de schrijver zich onderscheidt van de stukjestikker door ze bewust te gebruiken. Wie geen greep heeft op zijn adjectieven, heeft nog een lange weg te gaan naar het waarachtig schrijverschap.

Een paar voorbeelden kunnen hier volstaan. Ze komen uit recent verschenen Nederlandse literaire werken die door critici - niet zelden uitbundig - zijn geprezen. Ik heb ze gekozen sine ira et studio; het hadden evengoed andere zinnen uit boeken van andere auteurs kunnen zijn. Het gaat hier slechts om het principe: de kracht en zwakte van het bijvoeglijk naamwoord.

Men leze de zin:

‘In een bloedheet dal in de omgeving van Assisi stond eens het kale skelet van een circustent.’

Deze zin komt uit de roman Kaplan van Leon de Winter. Dat het hier om Nederlandse literatuur gaat, staat buiten kijf. Toch is deze zin een belediging voor de lezer. Men ziet in één zin twee overbodige adjectieven - of zou het betreffende dal dag en nacht, 's zomers en 's winters ‘bloedheet’ zijn, terwijl er ook ‘niet-kale’ skeletten bestaan? Dit is geen flauwiteit, maar kritische zin die iedere schrijver, iedere uitgever, en iedere lezer bij elke geschreven regel aan den dag zou dienen te leggen.

Als lezer kan men dan ook slechts oordelen dat de zin beter, doeltreffender, minder modaal en literair interessanter ware geweest als: ‘In een dal nabij Assisi stond het skelet van een circustent.’

Men leze de zin:

‘Op het tarmac buiten heerst de nerveuze drukte van gespecialiseerde technici die in de stromende regen af en aan rijden.’

Deze zin komt uit het boek Zwart van het volk van Leo Pleysier, een auteur die niet alleen in 1989 werd genomineerd voor de ako-literatuurprijs, in 1990 de F. Bordewijkprijs ontving en de Belgische Staatsprijs voor Proza, in 1991 de Dick Martensprijs en in 1994 een nominatie voor de Libris-literatuurprijs kreeg, maar ook hoog staat genoteerd in de top-25 van best gesubsidieerde Nederlandstalige schrijvers. Dat het hier om Nederlandse literatuur gaat, staat buiten kijf.

Toch is deze zin een belediging voor de lezer. Nog afgezien van de clichés (de ‘nerveuze’ drukte, de ‘gespecialiseerde’ technici - zijn er ook ‘ongespecialiseerde’ technici? - en de ‘stromende’ regen), lijkt de zin te suggereren dat er eveneens tarmac binnen is, en dat vlak naast het tarmac buiten geen ‘nerveuze drukte’ heerst. Dit is geen flauwiteit, maar kritische zin die iedere schrijver, iedere uitgever, en iedere lezer bij elke geschreven

[p. 5]

regel aan den dag zou dienen te leggen. Als lezer kan men dan ook slechts oordelen dat de zin beter, minder cliché-matig en literair interessanter ware geweest als: ‘Buiten in de regen rijden technici op het tarmac af en aan.’

Men leze de zinnen:

‘Er stond een fikse herfstige bries. Was er soms door het bewegen van de gordijnen een venijnig straaltje zon over zijn oogleden gegleden? Een vage echo in zijn gevoel gaf hem in dat het iets onaangenamers moest zijn geweest. [...] Hij vond dat hij eigenlijk een tikkeltje te sentimenteel naar het fijne lijnenspel keek dat decennium na decennium op Hettes gezicht had geciseleerd, isobaren van de ups en downs in tweeëndertig gemeenschappelijke jaren.’

Deze zinnen komen uit Winterkoren van Klaus Siegel. Dit is een ‘ontwikkelingsroman’ waarvan de uitgever op de flap meldt: ‘Ook in dit tweede boek springt de virtuositeit van de auteur in het bespelen van de meest uiteenlopende taalregisters in het oog.’ Dat het hier om Neder-

[p. 6]

landse literatuur gaat, staat buiten kijf. Toch zijn deze zinnen een belediging voor de lezer.

De stijl is kreupel, de bedoeling van de woorden is onduidelijk, maar dat is niet het slechtste aan deze zinnen. Nog afgezien van de gemeenplaatsen (de ‘fikse, herfstige’ bries; het ‘venijnige’ straaltje zon; de ‘vage’ echo; het ‘fijne’ lijnenspel), barst het taalregister hier uit in een jubelzang van platitudes (een vage echo ‘in zijn gevoel’; een ‘tikkeltje’ te sentimenteel; het lijnenspel dat is ‘geciseleerd’; de isobaren van de ‘ups en downs’) en geeft met het slapste der slappe woorden ‘eigenlijk’) het geheel een weeïg-bedorven textuur.

Dit is geen flauwiteit, maar kritische zin die iedere schrijver, iedere uitgever, en iedere lezer bij elke geschreven regel aan den dag zou dienen te leggen. Als lezer kan men dan ook slechts oordelen dat de zinnen beter waren geweest als: ‘Een herfstbries deed de gordijnen bewegen. Daardoor leek het alsof het zonlicht even de kamer was binnengedrongen en over zijn oogleden was gegleden. Maar hij besefte vaag dat het iets onaangenaams was geweest. [...] Hij vond dat hij te sentimenteel keek naar de lijnen die de tijd op Hettes gezicht had gegroefd, de bewijslast van tweeëndertig gemeenschappelijke jaren.’ - Nou ja, misschien ware het nog beter als deze zinnen maar helemaal vergeten werden.

Men leze de zin:

‘Sinds er nieuwe formulieren waren ingevoerd, pasten de mededelingen van precieze aard niet meer binnen de aangegeven lijntjes.’

Deze zin komt uit de bundel Haagse liefde & De vieze engel van P.F. Thomèse. Dat het hier om Nederlandse literatuur gaat, staat buiten kijf. Toch is deze zin een belediging voor de lezer. In ieder geval biedt hij weinig houvast: zijn er ook mededelingen van ‘niet-precieze’ aard, die wel binnen de ‘aangegeven’ lijntjes passen? Bestaan er trouwens lijntjes die ‘niet-aangegeven’ zijn - zijn alle lijntjes niet altijd ‘aangegeven’? En zou de bijzonder precieze mededeling ‘1’ dan niet tussen de al-dan-niet aangegeven lijntjes passen? Of zou het hier om ironie gaan?

Dit is geen flauwiteit, maar kritische zin die iedere schrijver, iedere uitgever, en iedere lezer bij elke geschreven regel aan den dag zou dienen te leggen. Als lezer kan men dan ook slechts oordelen dat de betreffende zin beter, doeltreffender en literair bevredigender was geweest als: ‘Op de nieuwe formulieren pasten lange mededelingen niet meer binnen de lijntjes.’

Men leze de zin:

‘En meteen al, terwijl ik uit de auto stap, de brandende zon op mijn schouders maar moeizaam verdragend, terwijl ik een blik werp op het gebouw dat geheel is opgetrokken uit stenen van die ene geelbruine kleur die op dit eiland zo overheerst, vraag ik mij af of de klim die ik op het punt sta te beginnen daadwerkelijk een pelgrimage is, en of ik dan een gunst wil afsmeken of me in deze temperatuur - nu de enige juiste plaats voor een toerist het zwembad of de zee is - door de zon laat afbeulen om boete te doen.’

Deze zin staat op de eerste pagina van Een onbeschreven dag, een boek dat de jonge Nederlandse schrijver Russell Artus afgelopen jaar publiceerde, en dat veel aandacht kreeg van de critici. Dat het hier gaat om literatuur, staat buiten kijf. Toch is deze zin een belediging voor de lezer.

En dan gaat het niet alleen om de ‘brandende’ zon (een gemeenplaats die pas echt moeizaam te verdragen is), en om gemeenplaatsen zoals ‘moeizaam verdragen’ en ‘de enige juiste plaats’, maar om de algehele onhandigheid en incompetentie van de constructie. We lezen hier een zin met tweemaal ‘terwijl’ (die elkaar lelijk in de weg zitten en bovendien botsen met het ‘meteen al’), tweemaal ‘zon’ (die één keer brandt en één keer afbeult), drie keer ‘of’ (die elkaar hinderlijk voor de voeten lopen), en een verkeerd gebruikt ‘nu’ (bedoeld is: ‘waarin’), terwijl er niets wordt gezegd dat wij zouden willen weten (dat geelbruine gebouw is alleen maar decoratie).

Dit is geen flauwiteit, maar kritische zin die iedere schrijver, iedere uitgever, en iedere lezer bij elke geschreven regel aan den dag zou dienen te leggen. Als lezer kan men dan ook slechts oordelen dat de betreffende zin beter, doeltreffender en literair bevredigender was geweest als: ‘Meteen als ik uit de auto stap en de zon op mijn schouders voel branden, vraag ik mij af of de klim die ik ga beginnen een pelgrimage is - en zo ja, wil ik dan een gunst afsmeken of me afbeulen om boete te doen?’

Hoewel het soms moeilijk te beoordelen is of deze voorbeeldzinnen (in te wisselen voor vele andere uit vele andere boeken) zo kreupel zijn bedoeld als ze op papier zijn gekomen, is één ding duidelijk. De adjectieven fladderen als verwaarloosde vogeltjes in wrakkige kooitjes. En dan blijkt vaak ook meteen dat het belendend proza

[p. 7]

behoefte heeft aan groot onderhoud: het kraakt en piept in zijn voegen, en ademt een wasem uit van onkritische schrijverij en even onkritische lezerij. Dit soort zinnen geeft de literatuur haar slechte naam. Het betreft hier gekende schrijvers - hun plaats in het literaire landschap is in de meeste gevallen onomstreden - en daarom is het des te veelzeggender dat deze zinnen geschreven, gedrukt, gelezen en gerecenseerd worden zonder dat iemand met de ogen knippert. Daaruit blijkt dat de samenleving niet slechts lijdt aan ‘ontlezing’ maar ook aan ‘ontschrijving’.

Aan de orde is niet of deze zinnen mooi of lelijk zijn, of ze behagen of doen walgen. Aan de orde is ook niet een waardering van het oeuvre van de hier genoemde of van andere schrijvers. Aan de orde is slechts de algemene kwestie of schrijvers en lezers nog macht hebben over de woorden die de grondstof voor hun bestaan zijn. Of moet men concluderen dat zij reeds zijn aangetast door de woekering van de literatuur-industrie die steeds minder met de ambachtelijke kundigheid van lezen en schrijven heeft uit te staan, maar des te meer met geloof in een literaire metafysica.

Anthony Burgess heeft eens gezegd dat schrijven ‘verdomd moeilijk is’ en dat daarom ieder boek zoveel mogelijk lof verdient - en geen zure opmerkingen. Dat is een gedachte die men wel vaker hoort, maar waarom schrijven moeilijker zou zijn dan het maken van een hangbrug of het lanceren van een raket naar de maan wordt er nooit bij verteld. Wie zich bezighoudt met de exacte wetenschappen moet zich iedere dag opnieuw op hun vakgebieden meten met standaarden die van onvergelijkbaar hoger en complexer niveau zijn dan degeen waarmee Einstein in het begin van deze eeuw te maken had.

In tegenstelling tot wat Burgess beweert, hebben schrijvers het in dat opzicht ‘verdomd gemakkelijk’. Geen enkele debutant wordt de maat genomen met het oeuvre van Hermans of Reve; geen enkele Nederlandse schrijver wordt vergeleken met Kafka of Shakespeare. Dat zou waarschijnlijk ook geen werkzame remedie zijn om de literaire wildgroei te beteugelen.

Het draait tenslotte niet om vergelijkingen - en misschien niet eens om abominabele adjectieven - maar om de simpele vraag: ‘Wil ik dit lezen?’ Indien het antwoord niet snel, ongeclausuleerd en van harte komt, verliest de schrijverij alle zin.