Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 7]

Het everzwijn en wij
Meleager als tijdgenoot
Bastiaan Bommeljé

Het leven is een jachtpartij, en men doet er daarom goed aan te behoren tot de jagers en niet tot de opgejaagden. Heel het menselijk streven - kortweg datgene wat wij beschaving noemen - is gebaseerd op jacht: jacht op bezit, jacht op geluk, jacht op kennis, jacht op seks, jacht op macht en jacht op status.

De volgorde van deze opsomming is willekeurig, maar kern van de zaak blijft dat wat de mens tot mens maakt het vermogen is te jagen op meer dan louter prooi ter stilling van de biologische honger. Een dier jaagt om te eten, een mens om te weten. Jacht is zo cultuur en cultuur is jacht.

Wie denkt dat het hier slechts gaat om een metafoor, vergist zich. Wij zijn jagers in het diepst van onze gedachten, hunkeren rusteloos naar het achtervolgen en uiteindelijk vellen van prooi - daarom zijn wij nieuwsgierig, competatief en geneigd het onbekende meer te zoeken dan te vrezen.

Geen wonder dat literatuur en kunst au fond slechts één thema hebben: de jacht - en dat in al haar verschijningsvormen. Wij leven van de jacht en wij lezen van de jacht, of het nu gaat om Julius Caesar (‘let us be sacrificers, but not butchers’ - over de jacht op macht), Oorlog en vrede (over de jacht op volkomen geluk - en ongeluk), Don Quichotte (over de jacht op windmolens), Tractatus logico-filosoficus (over de jacht op juistheid), A la recherche du temp perdu (over de jacht op herinnering), Oliver Twist (‘there is a passion for hunting somewhere deeply implanted in the human breast’ - over de jacht op gerechtigheid), Pride and Prejudice (over de jacht op mannen), Les fleurs du mal (over de jacht op vrouwen), Lolita (over de jacht op seks tout court), of de Bijbel (over de jacht op al het voorgaande tezamen).

Dan blijft hier nog ongenoemd de meest expansieve kunstvorm van de twintigste eeuw, de film, die geheel en al is gebaseerd op jachtscènes (uit een huwelijk, uit het Wilde Westen, uit allerhande oorlogen, uit het dagelijks leven, uit het criminele milieu). Hier is niet alleen de sublimatie van de jacht, maar de expliciete uitbeelding ervan (de achtervolging, het insluiten, de kill) een onmisbaar artistiek bestanddeel van het genre. Men hoeft daarbij niet alleen te denken aan voor de hand liggende voorbeelden zoals The Chase, The Shooting Party, The French Connection of Star Wars. De observatie geldt ook voor Citizen Kane (de jacht op het ontsnapte verleden), Wilde aardbeien (de jacht op de ontsnapte werkelijkheid), Jules et Jim (de jacht op het ontsnapte geluk), Total Recall (de jacht op een ontsnapte identiteit) en The Good, the Bad and the Ugly (de jacht op de ontsnapte jager).

Het is de vraag of moderne lezers en eigentijdse bioscoopbezoekers beseffen dat de oorsprong van al die jachtverhalen is te vinden in de oudste tekst die wij tot de westerse canon rekenen: de Ilias. Binnen dit epos over de jacht der Grieken op Helena (de vrouw) en op Troje (de macht) beschrijft Homerus het oer-jachtverhaal waaruit alle nakomende jachtverhalen voortspruiten.

Ik doel uiteraard op de episode in boek ix (524-99) waarin Phoenix, de ‘wagenbesturende grijsaard, d'ogen van tranen vervuld, daar vrees hem beving voor de scheepsvloot’, aan de mokkende Griekse aanvoerder Achilles het verhaal vertelt van Meleager en de jacht op het Kalydonische everzwijn. Dat was een jachtpartij met een moraal (en misschien wel meer dan dat), en Phoenix hoopte met zijn vertelling de held van de Helleense heerscharen op te beuren en over zijn gramstorige weerspannigheid heen te helpen.

Het verhaal over de jacht van Meleager en de zijnen op het monsterachtige everzwijn neemt slechts vijfenzeventig van de meer dan twaalfduizend versregels in beslag, maar het wortelde als mythe diep in het collectieve bewustzijn van de Grieken, en later evenzeer in dat van de Romeinen, zeker toen Ovidius een bijzonder gedetailleerde versie ervan in zijn Metamorphosen

[p. 8]

(8.260-546) vastlegde. Reeds daarvoor had Apollodorus, de grote mythen-compilator uit de tweede eeuw voor Christus, een versie opgetekend die de jachtpartij definitief verankerde als een pan-helleense onderneming, vergelijkbaar met de tocht der Argonauten en de expeditie naar Troje. De jachtpartij is in ieder geval gedurende de gehele oudheid een favoriet thema voor vaasschilders en beeldhouwers geweest, en ook op menige sarcofaag is het verhaal terug te zien.

Het gegeven is dramatisch genoeg. Meleager was de zoon van koning Oineus van de stad Kalydon aan de noordkust van de Korinthische Golf in de landstreek Aetolië. De koning - die overigens geldt als de uitvinder van de wijnbouw - had de toorn van de godin Artemis gewekt door niet aan haar te offeren. Als vergelding zond zij een reusachtig en angstaanjagend everzwijn dat stad en ommelanden terroriseerde. Meleager verzamelde uit alle windstreken van Griekenland een groep jagers om zich heen om het beest te verschalken. Tot die uitverkorenen behoorde - zo vertellen latere versies van de mythe - de even dappere als onweerstaanbare Atalanta, de luchtig geklede jaagster uit Arcadië.

Na een spannende en bloedige jacht lukte het Meleager om het dier om te leggen. Hierna ging het echter pas goed mis. Sommige versies van de mythe houden het erop dat er om de jachttrofeeën (huid en kop van het zwijn) oorlog uitbrak tussen de Kalydoniëers en de naburige Koureten.

Andere varianten verhalen van het gegeven dat Meleager de huid aanbood aan Atalanta, die met een pijl uit haar boog de eerste treffer had geplaatst (en so wie so onweerstaanbaar was). Dit leidde tot onvrede bij de andere jagers, voor wie het onverteerbaar was ‘dat een vrouw de prijs zou krijgen in het aangezicht van mannen’.

Hoe dan ook, er ontstond ‘velerlei twist en getier om de borstlige huid en de zwijnskop’ zoals Homerus stelt. In het onderling geredekavel vonden twee jagers de dood door toedoen van Meleager, en wel zijn twee ooms, de broers van zijn moeder Althaia. In haar rouw vervloekte zij haar eigen zoon, die prompt weigerde nog verder zijn stadsgenoten te helpen in hun strijd tegen de vijand (de onredelijkheid van Meleagers wrok werd in de Ilias aan Achilles voorgehouden om hem zijn eigen obstinaatheid te doen overwinnen).

Wat er verder gebeurde verschilt per versie, maar dat de zo vrolijk begonnen jachtpartij slecht afliep, is zeker. Sommige varianten van de mythe laten Meleager op het allerlaatste moment toch zijn stadsgenoten te hulp schieten, waarbij hij de vijandige Koureten verslaat, maar in het uur van zijn triomf (al dan niet door een welgemikt schot van Apollo) de dood vindt.

Andere versies verhalen van zijn moeder Althaia die innerlijk verscheurd door smart over het levenslot van Meleager beschikte. Bij zijn geboorte hadden de schikgodinnen immers verteld dat haar zoon even lang zou leven als het stuk hout (van een olijfboom, volgens enkele varianten) dat juist in het vuur was gegooid. Snel had toen moeder Althaia de tak gegrepen en veilig opgeborgen. Nu - vervuld van wrok over de dood van haar broers - stond zij met zijn levenstwijg in de hand wederom voor het vuur.

Ten slotte koos zij voor haar broers en niet voor haar kind, voor bloedwraak in plaats van voor haar nageslacht (en dit zegt veel over de oud-Griekse familie-verhoudingen en de prominente rol van de ooms-van-moederszijde daarin). De tak ging in het vuur, en op hetzelfde moment dat de vlammen het hout verteerden, stierf Meleager onder helse pijnen.

Maar de fatale beslissing van de moeder over het leven van haar zoon eiste meer dan een slachtoffer. Vertwijfeld over wat zij had gedaan, pleegde Althaia zelfmoord, evenals de vrouw van Meleager die luisterde naar de naam Kleopatra. De vrouwen die de dood van de dappere jager beweenden, veranderden in meleagriden, ofwel parelhoenders - die nu trouwens een nog altijd geliefd jachtobject zijn.

Over de mythe van Meleager hebben reeds vele wetenschappers zich het hoofd gebroken (waaronder een Altertumswissenschaftler met de onweerstaanbare naam Kekulé). De kern van het verhaal heet pre-homerisch te zijn (dus nog van eerder dan 750 voor Christus) maar dat is misschien wel een dooddoener, want zeker is dat Homerus (als hij al bestaan heeft) zijn epen niet zelf verzon, doch dat zij deel waren van een langere orale traditie. Wel treedt pas in de latere, dus na-homerische, versies van de mythe de complexiteit ervan aan het daglicht - compleet met de vrouwelijke jaagster Atalanta die tweespalt en doodslag brengt in het mannelijke jachtgezelschap, alsmede met Althaia die met de tak in haar hand (Meleagers ‘externe ziel’) een hartverscheurende keus moet maken tussen haar zoon en de wreking van haar broers die door zijn toedoen waren gesneuveld.

[p. 9]

Waarschijnlijk zijn veel van deze variaties in de vijfde eeuw vastgelegd door de lyrische dichter Bacchylides en door Euripides in zijn tragedie Meleager, maar daarvan resten nu slechts fragmenten, evenals van de tragedie die Sophocles aan de jager wijdde, en van de komedie die over de jachtpartij werd geschreven, om maar te zwijgen van de talloze andere al of niet in snippertjes overgeleverde versies die in de oudheid zijn verteld. Aristoteles meldt dat de mythe tot de populairste thema's van de Griekse toneelkunst behoorde.

Een van de wonderlijke eigenschappen van de oude Grieken was dat zij zelf hun mythen konden verzinnen of vervormen. De Griekse mythen zoals wij ze kennen zijn daardoor vaak een vlechtwerk van on-traditionele en tijdgebonden variaties op een traditioneel verhaal dat verwijst naar een tijdloos gegeven van collectief belang. Mythologie was voor de Grieken geen rigide geloofsleer, maar een open systeem waarop voortdurend kon worden geïmproviseerd. Dat maakte het ogenschijnlijk wild uitwaaierende en onontwarbaar verknoopte geheel van my-

[p. 10]

then tot een flexibele en kneedbare kern van de religie, zonder dat het waarheidsgehalte ervan in twijfel behoefde te worden getrokken.

Daarom stoorde niemand zich eraan dat bijvoorbeeld de lijst met deelnemers aan de jacht op het vervaarlijke zwijn bij Kalydon nooit vaste vorm heeft gekregen. Homerus sprak slechts van ‘een aantal jagers en honden uit velerlei steden’, maar op de François-vaas uit het eerste kwart van de zesde eeuw voor Christus zijn reeds twintig namen ingekrast (waarvan er twaalf in de latere geschreven bronnen nooit meer terugkomen). Apollodorus geeft in later tijd een catalogus van meer dan twintig jagers, waaronder beroemde Griekse helden zoals Castor en Pollux, Jason en Peleus. Ovidius noemt zelfs meer dan dertig helden die deelnamen aan de jacht (die hij trouwens beschrijft als anekdote in een verhandeling over de wederwaardigheden van Theseus, de mythische stichter van Athene en de bevechter van de Minotaurus).

Claude Lévi-Strauss heeft eens opgemerkt dat een mythe de optelsom is van alle versies die er van zijn, maar hoewel dat misschien het wetenschappelijk begrip vergroot, wordt het navertellen er niet eenvoudiger door. De korte samenvatting hierboven is in feite een hutspot van versies. Dat neemt niet weg dat misschien wel de aardigste variant van Meleagers jachtverhaal het lange, ingewikkelde verhaal van Ovidius is. Hoewel het hier en daar in flagrante tegenspraak lijkt met eerdere overleveringen menen veel oudheidkundigen dat deze tekst (hoewel geconcipieerd in de tijd van Augustus) toch ook weer sommige voor-homerische elementen bevat.

Het relaas van de jachtpartij blijft zo tot op de dag van vandaag kneedbaar als een gummibal. Niettemin is het een leerzame geschiedenis. Voor de Grieken - in de eerste plaats voor Achilles - diende de mokkende Meleager en zijn weigering deel te nemen aan de strijd om Kalydon (net als Troje aan de horizon van de voor de Grieken bekende wereld) in de Ilias als spiegel voor de grote veldtocht die stagneerde door kleinzielige menselijke wrok. Daarenboven maakt het verhaal over de jachtpartij veel duidelijk over de menselijke natuur: hebzucht, afgunst, bloeddorst, seksuele competitie, achteloos geweld en macho-gedrag verdringen elkaar op een wijze die wij in onze dagen als het idioom van een eigentijdse Hollywood-productie begrijpen.

Hier gaan we dan even voorbij aan de aardige bijkomstigheid dat Meleager uiteindelijk sneeft door toedoen van een stuk olijfhout: de sedentaire landbouw (beschaving) overwint hier de dolende jager (wildheid). Nog duidelijker springt in het oog dat de jacht op het monster een soort initiatie is voor Meleager. Het is zijn proef om man te worden, zijn stap in de wereld van de volwassenen, zijn daad om zich te bewijzen als een vent met een trofee.

Meleager de jager is precies als de jonge voetbal-hooligan die zich ‘waarmaakt’ door een vlag of pet van de tegenpartij te veroveren; hij is de student die tijdens de ontgroening op jacht moet naar de hamer van de bestuursvoorzitter; hij is het nieuwe kamerlid dat met zijn maidenspeech jaagt naar zijn eerste melding in de media; hij is de adolescent die zich in de discotheek bewijst door een meisje te ‘scoren’.

Het leven is vol met initiaties - zelfs nu men in onze tijd van anticiperende socialisatie reeds op de lagere school gala-bals organiseert, en reeds als prille puber wordt geacht het gedrag van ouderejaars-studenten te vertonen. Daarom zal Meleager nooit verleden tijd worden. Altijd opnieuw zal gelden dat om erbij te horen, men op jacht moet. Wij allen dienen ons eigen everzwijn te schieten.

De mythe leert bovendien dat het verdelen van de buit onherroepelijk leidt tot wrok, ellende, en eenzaamheid als levenslot, want gemangeld tussen de onweerstaanbare Atalanta en de onbarmhartige Althaia beseft Meleager ten slotte ook: the heart is a lonely hunter.

Zo biedt de mythe van Meleager een tijdloos inzicht in het menselijk bestaan als uit de hand gelopen jachtpartij: de man mikt maar de vrouw beschikt.