Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 33]

Fictie en non-fictie
door Menno Lievers

Deze maand voegde de Volkskrant haar non-fictiebesprekingen uit Folio samen met de literatuurpagina's uit het kunstkatern tot de nieuwe bijlage Cicero. Die samenvoeging moet de lezers van NRC Handelsblad bekend zijn voorgekomen. Voor hen was vrijdag 30 augustus een opmerkelijke dag: het literaire supplement was verdwenen en vervangen door een nieuw katern, ‘Boeken’, waarin ook de ‘Zaterdagse Boekenbijlage’ was opgenomen. Deze verandering was niet het gevolg van een interne reorganisatie, maar veroorzaakt door een gewijzigde opvatting over boeken. Wie dacht dat Het Groot



Plantenboek tot een andere categorie boeken behoorde dan De tranen der acacia's heeft het sinds 30 augustus mis. Daarom was die datum ook voor lezers die niet een abonnement op NRC Handelsblad hebben een opmerkelijke dag: ‘De heilloze scheiding tussen fictie en non-fictie, tussen literaire boeken en weet-boeken is nonsensikaal en daarom opgeheven.’

Wie in een boekhandel is geboren, zoals ik, kijkt hiervan op. Mijn vader krabt zich achter zijn oor: moet hij de zorgvuldig gerubriceerde boeken nu maar in een lange rij zetten? Volgens Hugo Brandt Corstius, die de gewijzigde opvatting op de openingspagina van het nieuwe katern verdedigde en het begrip non-fictie belachelijk maakte, moet de hele boel in één kast, hooguit op alfabetische wijze gerangschikt.

Dr. Samuel Johnson weerlegde bisschop Berkeley's idealistische filosofie door tegen een steen te schoppen, uitroepende ‘I refute Berkeley thus!’ Johnson had gelijk, want stenen bestaan in de werkelijkheid, of wij ze nu in gedachten houden of niet. De Nederlandse boekverkopers weerlegden na 30 augustus Brandt Corstius' idealistische filosofie door de indeling van hun winkel te handhaven, uitroepende ‘Zo weerleg ik Brandt Corstius!’ De boekverkopers hebben gelijk, want de scheiding tussen fictie en non-fictie bestaat, of wij die nu in gedachten houden of niet.

Het onderscheid tussen fictie en non-fictie wordt niet door ons aangebracht, maar door de werkelijkheid. Brandt Corstius, trouw aan zijn stijlfiguur om aan het begin van zijn betoog een zonderlinge vraag te stellen die hij vervolgens zelf beantwoordt, heeft medelijden met de werkelijkheid van dr. Johnson en de boekverkoper: ‘Weet u wat de werkelijkheid laatst is overkomen? Dat zal ik u vertellen.’

De lezer wordt hier aangesproken als een domme knuppel die weer eens iets gemist heeft. Wat is die arme werkelijkheid dan overkomen? Brandt Corstius vertelt het ons. ‘En weet u hoe ze sinds kort die boeken over de werkelijkheid, de enige echte, onvervangbare, ons cadeau gedane, niet kapot te krijgen werkelijkheid noemen? Die boeken noemen ze: non-fictie.’ Het staat er echt! Sinds kort! De eerder genoemde dr. Samuel Johnson schreef op zaterdag 31 maart 1750 een ‘Rambler’ (flauwekulpraatje, column) waarin hij het verschil tussen fictie en non-fictie behandelt. 246 jaar geleden is sinds kort! Wie is hier eigenlijk aan het ‘ramblen’ (Engels voor ‘rondzwalken’, ‘ouwehoeren’)?

Waarom zou Brandt Corstius ‘sinds kort’ schrijven als het onderscheid tussen fictie en non-fictie al zolang bestaat als mensen elkaar verhalen vertellen? De reden is een denkfout die Brandt Corstius voortdurend maakt en die verklaart waarom hij dit betoog heeft geschreven. Weet u wat die denkfout is? Dat zal ik u vertellen!

Zolang Brandt Corstius bestaat wordt hij Hugo genoemd. Maar weet u wat de enige, echte, onvervangbare, ons cadeau gedane, niet kapot te krijgen Brandt Corstius laatst is overkomen? Hij wordt ‘Piet Grijs’, ‘Dolf Cohen’, ‘Jan Eter’, ‘Maaike Helder’ en ‘Battus’ genoemd! De fout is, te denken dat de man Brandt Corstius lelijk is, omdat die namen ‘Piet Grijs’, ‘Dolf Cohen’, ‘Maaike Helder’ en ‘Battus’ zo lelijk zijn. We weten echter dat hij een markante kop heeft en dat als je iemand vraagt tussen hem en Theo van Gogh te kiezen, hij of zij er met Brandt Corstius vandoor gaat. We mogen de naam ‘Brandt Corstius’ niet met de benoemde persoon, met

[p. 34]

Brandt Corstius, verwarren, niet de woorden met de dingen, niet het woord ‘non-fictie’ met non-fictie boeken. Het is geen argument tegen het onderscheid tussen fictie en non-fictie dat de naam ‘non-fictie’ zo lelijk is.

Nu verwerpt Brandt Corstius niet alleen de naam ‘non-fictie’, maar ook het benoemde: het onderscheid tussen fictie en non-fictie in boeken. Ik kan mij daar verschrikkelijk over opwinden. Zonder dat onderscheid wordt namelijk al ons praten en schrijven non-sens, lariekoek, flauwekul, flatus vocis, Jabberwocky, ‘green ideas sleep furiously’,... Weet u waarom? Ik ga het u uitleggen.

Wie is de beste filosoof van de hele wereld? Dat is Frege. Gottlob Frege ‘kwam in 1892 vertellen’ dat het streven naar waarheid ons van de betekenis van een woord naar het door dat woord benoemde ding voortstuwt. Ik noem dit ‘grote filosofie, prachtfilosofie’. Weet u wat Frege bedoelt? Ik weet wat Frege bedoelt, namelijk het volgende: als burgemeester C. Goedkoop van Leiden in een nuchtere bui denkt dat Odysseus echt bestaan heeft, dan gelooft hij dat de naam ‘Odysseus’ verwijst naar een historische persoon. Hij meent dus dat uitspraken over Odysseus waar of onwaar zijn.

Stel nu dat Brandt Corstius gelijk heeft dat er geen onderscheid bestaat tussen fictie en non-fictie, dan kan Goedkoop net zo goed op de Wijde Aa naar de veerboot richting Brindisi zoeken. Wat doet het er dan nog toe dat de naam ‘Brandt Corstius’ verwijst naar de persoon Brandt Corstius? Als we het onderscheid tussen fictie en non-fictie opgeven, dan is er, in de woorden van Filosofie Magazine, geen contact meer tussen taal en werkelijkheid, absoluut geen contact! Dan zweven we net als bisschop Berkeley door de werkelijkheid, gelijk die kosmonaut die de weg kwijtraakte tijdens een ruimte-wandeling; uit het niets, in het niets, nergens naar toe; niemand, nooit, niets. Dan kletsen we maar wat, zonder ons te bekommeren om ‘die arme werkelijkheid’. Aangezien dit tot onzin leidt, moeten we ons de vraag stellen of Brandt Corstius meent wat hij schrijft. Het antwoord op die vraag luidt ‘Nee!’ Ik heb daarvoor de volgende bewijzen.

Fictionele uitspraken onderscheiden zich van non-fictionele uitspraken, doordat ze niet waar of onwaar kunnen zijn. Bij mijn vader is nog nooit iemand de winkel binnengestapt die de Tranen der acacia's wilde ruilen omdat er geen trein van Zwolle naar Kampen rijdt. Maar als Het Groot Plantenboek een madeliefje beschrijft als ware het een paardebloem, dan willen de klanten zonder kassabon ruilen en liefst hun geld terug.

Geven we het onderscheid tussen fictie en non-fictie op, dan geven we ook het waarheidsbegrip op. Zonder waarheidsbegrip is zinvol taalgebruik onmogelijk. Fictie en non-fictie roepen het waarheidsbegrip toe: ‘Door niets, door niemand laat uw lot zich dwingen: Waar wij vergingen zult ook gij vergaan’ (Hendrik de Vries). Wie in waarheid wil leven, wil dat zijn uitspraken waar of onwaar zijn. Hij kan dan niet anders dan een onderscheid maken tussen fictie en non-fictie.

Brandt Corstius wordt door deze eenvoudige vaststelling voor onontkoombare dilemma's geplaatst. Ten eerste: de bewering dat er geen onderscheid bestaat tussen fictie en non-fictie is zelf-referentieel incoherent: passen we de uitspraak op zichzelf toe, dan krijgen we een paradox. Zo ontstaat, bijvoorbeeld, de paradox van de leugenaar: ‘Wat ik zeg is niet waar.’ De paradox van Brandt Corstius luidt: ‘Er bestaat geen onderscheid tussen fictie en non-fictie.’ Bestaat dat onderscheid niet, dan is wat hij zegt waar en is er dankzij dat waarheidsbegrip wel een criterium om fictie van non-fictie te onderscheiden. Is wat hij zegt niet waar, dan bestaat dat onderscheid ook. Hij kan slechts verzuchten met Multatuli: ‘Misschien is niets geheel waar, en zelfs dat niet.’ Hij zegt dan: ‘Alles wat ik zeg is niet waar of onwaar. Ik beweer maar wat.’ Hij meent derhalve niet wat hij zegt.

Ten tweede: stel dat Brandt Corstius gelijk heeft als hij schrijft: ‘Alle grote non-fictie-boeken bevatten op essentiële punten verzinsels.’ Een lezer die het werk Buikhuisen dom en slecht een hoogtepunt in de na-oorlogse non-fictie literatuur acht, kijkt dan sinds 30 augustus mooi op zijn neus: zijn geliefde meesterwerk bevat op essentiële punten verzinsels! Die lezer voelt zich op dezelfde manier bedrogen, als Brandt Corstius indertijd door Buikhuisen.

Ten derde: bestaat er een verschil tussen de vraag ‘Woont Sherlock Holmes op 221b Baker Street?’ en de vraag ‘Woont Brandt Corstius in Amsterdam?’ Volgens Brandt Corstius niet. Door het onderscheid tussen fictie en non-fictie op te geven komt zijn eigen bestaan op losse schroeven te staan. Hij is van even weinig vlees en bloed als Sherlock Holmes. Het geval wil echter dat Brandt Corstius op diverse plaatsen, ofschoon niet tegelijkertijd, wel degelijk vleselijk

[p. 35]

aanwezig is. Als hij tegen die steen van dr. Johnson schopt, mag hij geen ‘Au!’ roepen, want dan roept hij met de boekhandelaren: ‘Zo weerleg ik Brandt Corstius!’ Wie ‘Au!’ roept, geeft toe dat er een verschil is tussen fictie en non-fictie. Zijn eigen lijf weerlegt zijn stelling: hij meent niet wat hij zegt.

Hoe komt iemand er toe te beweren dat er geen onderscheid tussen fictie en non-fictie bestaat? Het antwoord luidt dat volgens hem een schrijver de lezer moet prikkelen, plagen, op het verkeerde been zetten. Een schrijver moet niet vragen naar waarheid en hoeft niet te menen wat hij zegt, want morgen is er een nieuwe dag en een nieuwe krant. Toch ontloopt zelfs iemand die alleen op papier wil bestaan niet het onderscheid tussen fictie en non-fictie.

Hoezo niet? Zo niet! Brandt Corstius legt de domme plagiaat pleger Diekstra de volgende woorden in de mond: ‘Geloof mij maar niet, ik klets maar wat. Wat ik zeg is óf door een ander bedacht óf bedoeld om die ander geld te laten verdienen.’ Hij voegt daar aan toe: ‘Maar hij is, vooralsnog, een uitzondering.’ Vooralsnog niet, want wat lezen we in het artikel van Brandt Corstius? ‘Wie zijn de Nederlandse schrijvers die men in de hele wereld in alle talen kent? Dat zijn Erasmus en Spinoza, maar die schreven in het Latijn.’ Bekende regels, waar hebben we die eerder gelezen? Hij heeft die van ‘één van onze grote fictie-schrijvers W.F. Hermans’ overgeschreven. Op pagina 105 van Klaas kwam niet lezen we: ‘Iedereen weet, hoewel het bijna nooit hardop gezegd wordt, dat er, net als voorheen, niet meer dan twee, zegge twee Nederlandse auteurs werkelijk wereldberoemd zijn: Erasmus en Spinoza. Geen van beiden schreef zijn voornaamste werk in het Nederlands.’

Kan Brandt Corstius nu ontkennen dat hij plagiaat gepleegd heeft? Deze vraag plaatst hem opnieuw voor een dilemma. Hij zou dat kunnen ontkennen, indien hij zou mogen stellen dat de bewering dat Spinoza en Erasmus onze beroemdste prozaschrijvers zijn eenvoudigweg waar is, omdat het een algemeen geaccepteerd feit is. Maar hij gelooft niet in feiten, want hij betoogt dat er geen verschil is tussen fictie en non-fictie. Hij kan dus niet ontkennen dat hij plagiaat gepleegd heeft door een beroep te doen op de feiten. Zonder feiten, evenwel, raken de woorden op zijn lippen aan lager wal. Zijn uitspraken verloederen tot napraterij en nog domme napraterij bovendien. Ik verdedig met de moed der wanhoop het verschil tussen fictie en non-fictie en u kunt mij dus op mijn woord geloven als ik u vertel dat verreweg de beroemdste Nederlandse schrijver een naamgenoot van mij is, Menno Simonsz, naar wie een geloofsgemeenschap met miljoenen leden genoemd is.

Het betoog van Brandt Corstius op 30 augustus 1996 geeft geen goede rechtvaardiging voor het samenvoegen van de ‘Zaterdagse boekenbijlage’ en het literaire ‘Culturele Supplement’. Hoe komt het dat de redactie besloten heeft dit betoog te plaatsen? Ik kan maar twee redenen bedenken. De eerste is dat zij meent dat zij niemand meer in haar eigen gelederen telt die in een sluitend en geldig betoog de samenvoeging kan rechtvaardigen. Zij besteedt die taak daarom uit, maar ziet niet dat deze ‘huurmoordenaar’ een artikel vol tegenspraken levert en zodoende de draak steekt met die plechtige samenvoeging.

De tweede reden zou kunnen zijn dat de redactie niet, net zo min als Brandt Corstius, in de samenvoeging gelooft. Fictie is literatuur is kunst. Non-fictie is wetenschap is vragen naar waarheid. Natuurlijk rust op de schouders van kunstenaar en wetenschapper de dure plicht hun beweringen zo helder en eenvoudig en eerlijk en bescheiden mogelijk te formuleren. Dit geldt ook voor de journalist. Stel dat de redactie Brandt Corstius gelooft, dan zijn de berichten in de krant sinds 30 augustus volgens de redactie niet langer waar of onwaar! Arme werkelijkheid! Arme Brandt Corstius! Arme lezer van een krant die niet langer in het onderscheid tussen fictie en non-fictie gelooft.