Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 24]

De geniale gewichtheffer
Sport en de dingen die voorbijgaan
Bastiaan Bommeljé

De vraag ‘kan men een geniale gewichtheffer zijn?’ is bij mijn weten nog nooit bevredigend beantwoord. Menigeen heeft tegenwoordig de mond vol van geniale voetballers, geniale schakers, geniale turners en geniale boksers. En dan heb ik het uiteraard niet eens over de hordes geniale schrijvers, geniale kunstenaars en geniale denkers die tijdgenoten van ons schijnen te zijn. Geniale medemensen zijn er in overvloed, lijkt het, maar toch heeft niemand ooit durven te beweren dat er geniale gewichtheffers bestaan - laat staan geniale kogelslingeraars of geniale snelwandelaars.

Als onze beschaving iets is, dan is het een beschaving van woordinflatie. Niemand aarzelt nog ‘het einde van de geschiedenis’ uit te roepen, niemand deinst nog ervoor terug een competente prestatie als ‘briljant’ te omschrijven, niemand knippert met de ogen als hij in de supermarkt meeneuriet met het nummer ‘I hate myself and I want to die’ van de popgroep Nirwana. Woorden verliezen hun betekenis nu de mythologie van onze samenleving door televisie en personal computer een steeds visueler vorm krijgt. Daarom mag het zonderling heten dat het anders zo onbekommerd gebruikte begrip genialiteit niet van toepassing blijkt te zijn op gewichtheffers (noch op kogelslingeraars en snelwandelaars).

Wie meent dat het tijdverspilling is zich hierover het hoofd te breken zolang de zin van het leven nog niet is gevonden, miskent de consequentie van dit probleem. Het feit dat men in de ene tak van sport wel geniaal kan zijn, en in de andere niet, stelt ons voor een paradox. Het betekent ofwel dat sport in feite niet als één duidelijke categorie van menselijk gedrag is te beschouwen, ofwel dat genialiteit en sport qualitate qua niet samen kunnen gaan, en dat alle keren dat erkende sportgenieën zoals Johan Cruijff, Gary Kasparov, Nadia Comaneci en Mohammad Ali ‘geniaal’ werden genoemd, in feite slechts uitingen waren van onbetekenende en oppervlakkige beoordeling.

Het belang van de kwestie is dus niet volstrekt te verwaarlozen en de vraag naar de geniale gewichtheffer overstijgt in elk geval iedere neiging tot het accepteren van een ironische repliek. Dat zou misschien moderner zijn en wellicht charmant, maar niet verhelderend en nog minder verheffend.

Als onze cultuur ergens aan lijdt, dan is het aan ironie. Eens was de ironische levenshouding het wapen van intellectuele iconoclasten maar nu is zij verworden tot een vluchtroute voor mensen die alles hebben behalve een scherpe geest. Het is een lange weg van Voltaire tot de hedendaagse columnist, en weinigen zullen beweren dat die weg omhoog leidde. Tegenwoordig schijnt ironie slechts zelfbevrediging te schenken aan uitgebluste sarcasten en impotente narcisten.

Wie wel eens een krant leest, wel eens naar de televisie kijkt of wel eens een universiteit bezoekt, beseft dat het niet teveel is gezegd dat ironie een werkelijke tol heeft geëist aan het Nederlandse geestesleven. De geletterde klasse lijkt in ieder geval beter te kunnen giechelen en grijnzen dan te kunnen formuleren en denken. Anders was de vraag ‘kan men een geniale gewichtheffer zijn?’ waarschijnlijk reeds lang beantwoord.

Overigens voert deze kwestie vanzelf naar een verwant probleem in het domein van de wetenschap. Met geniale wiskundigen, geniale fysici en geniale filosofen kan men dikke boekdelen vullen, maar in mijn bijzijn is er nog nooit gesproken over geniale sociologen, over geniale beleidskundigen of over geniale docenten cultural analysis (dit is een vak dat het leven uitlegt in politiek correcte bewoordingen; men kan het in Nederland studeren).

Sociologen, beleidskundigen en culturele analisten krijgen veeleer de kwalificatie ‘excellent’ opgespeld (en mogen vervolgens een on-

[p. 25]

derzoeksschool in het leven roepen), maar ik meen dat zij nimmer de onderscheiding ‘geniaal’ krijgen toebedeeld. Ook van geniale historici heb ik nooit gehoord. Wel van belangrijke, interessante en grappige historici, maar het woord geniaal valt niet als geschiedschrijvers ter sprake komen. Hierin schuilt precies zoals op het terrein van de sport een inconsequentie: Einstein geldt allerwege als een genie, maar Huizinga, Michelet of Momigliano als genie te betitelen, klinkt net als bij snelwandelaars enigszins belachelijk.

Genialiteit en wetenschap zijn dus een ongemakkelijker paar dan men zou denken. Het zal dan ook geen toeval zijn dat in de rapporten van universitaire visitatie-commissies wel steevast sprake is van ‘excellent onderzoek’ of zelfs van ‘internationaal excellent niveau’, maar nooit van ‘geniaal onderzoek’. Het is evenmin toeval dat het in de tempels van wetenschap gonst van de ‘centres of excellence’, ‘excellente zwaartepunten’, en dat de Universiteit Utrecht een University City College wil oprichten voor ‘excellente studenten’, doch dat onvermeld blijft waar geniale studenten zich kunnen laven aan kennis.

Wederom rijst de vraag of heel deze woordenkraam wel een zinvolle band met de werkelijkheid heeft, in het bijzonder of de termen ‘excellent’ en ‘geniaal’ een betekenisvolle relatie met wetenschappers en hun verrichtingen kunnen hebben, of dat ook hier van bedrieglijke woordinflatie sprake is.

Wij leven in een wereld van lege woorden en wij weten het. De ontmaskering van ingeburgerde termen als holle fraseologie wekt in ieder geval geen enkele verbazing meer. Het feit dat middelmatigheid geen andere maatstaf kent dan zichzelf, is hieraan niet vreemd. Wij middelmatigen hebben een tweeslachtige relatie met de woorden genialiteit en excelleren. Wij haten ze, maar tegelijkertijd zijn we erop verliefd. Het begrip ‘geniaal’ is balsem voor onze eigen mediocriteit; het woord veelvuldig uit te spreken, het te gebruiken als oordeel, het te opperen als kwalificatie is genoeg om zelf te kunnen stralen in de glans ervan.

Zo zijn wij middelmatigen zelf gaan geloven in onze eigen genialiteit, in ons eigen excellent-zijn. Het geregeld gebruik van de begrippen ‘geniaal’ en ‘excellent’ werkt in deze zin onmiskenbaar nivellerend. Sinds de uitvinding van de laserprinter zijn woorden steeds goedkoper geworden, en daardoor kunnen luchtkastelen thans budgettair neutraal worden opgetrokken. Een universiteit waar wetenschappers een officiële werkbelasting hebben van zesendertig uur per week en waar studenten een officiële leesbelasting hebben van 4 pagina's Nederlandse tekst per uur of 2,5 pagina Engelstalige tekst per uur kan zo een droompaleis worden met een eigen huisstijl, met een eigen pr-afdeling en met aan de gevel oplichtende neon-letters die uitschreeuwen: ‘centrum van excellentheid’.

Als er één bezwaar is tegen de geest van onze tijd, dan is het de neiging tot zelfoverschatting. Wij zijn de nieuwe mens - bevrijd van economische nooddruft, van sociale onderdrukking, van godsdienstige nederigheid en van de gesel der maatschappelijke onderdanigheid - wij hebben de wereld aan onze voeten, maar zijn tot weinig anders in staat dan het verdrijven van onze verveling. Nu heeft niemand ooit beloofd dat de eeuwenlange strijd voor zelfontplooiing, individualiteit en menselijke waardigheid tot een interessante uitkomst zou leiden, maar het is niet eenvoudig een gevoel van onrust over de tijdgeest te onderdrukken.

Denkbaar is dat onze verbale onmatigheid voortkomt uit de wil deze teleurstelling te maskeren, en misschien uit paniekerige overcompensatie van een vaag vermoeden van falen. Vandaar de ondertoon van angst in de roep om ‘excellente kwaliteit’ die galmt aan universiteiten, in het bedrijfsleven - waar managers duurbetaalde lessen in ‘excellentie’ krijgen - en ook in de culturele wereld, waar subsidiegevers stoer betogen dat voortaan nog slechts ‘excellente’ kunstenaars, toneelgezelschappen en literaire tijdschriften geld krijgen. De ondertoon van angst verraad de pathologie der mediocriteit.

Deze zelfde zucht tot verbale onmatigheid komt men helaas tegen in de journalistiek. Wanneer we ons hier tot het gebied van de sport beperken, blijkt dat tegenwoordig bijna iedere krant meent dat het van een zeker niveau getuigt wanneer de kolommen worden gevuld met columns, cursiefjes en entrefilets waarin sport wordt vergeleken met kunst, waarin op quasi-literaire wijze de bazuin wordt gestoken over fysieke prestaties of waarin wordt uitgeweid over het culturele belang van deze of gene wedkamp.

Dit te schrijven is langzamerhand zodanig pijnlijk dat het een wonder is dat scribenten die dergelijke clichés uit hun pen laten vloeien nog in staat zijn rustig te slapen. Ik heb mij er jaren geleden aan bezondigd en nog geregeld word ik met een angstschreeuw midden in de nacht wak-

[p. 26]

ker. Nooit meer! beloof ik mijzelf dan, nooit meer zal ik Kluivert met Rembrandt vergelijken; nimmer zal ik nog reppen van de poëzie van wielrennen; voor altijd zal ik zwijgen over ‘Homo Ludens’ als ik de sportende mens beschrijf - en vooral wens ik nooit meer zoiets te lezen in periodieken waarvoor ik abonnementsgeld betaal. Wie er over nadenkt hoevele journalisten en leukige stukjestikkers naar de Olympische Spelen werden gezonden door hun kranten, en hoe weinig diezelfde kranten toekomen aan de anatomie van de macht in Nederland, kan zich licht laten verleiden tot somber gepeins. Toch zou dat onterecht zijn.

Als er iets mis is met cultuurpessimisme, is het de ondergangsstemming die eraan ten grondslag ligt. Het is geen zware opgave de zoektocht naar de geniale gewichtheffer - of welke zoektocht dan ook - uit te laten monden in een sombere diagnose van onze beschavingsgang. Geef mij vijf minuten en ik beschrijf u de neergang van de wereld! Maar daarbij dient ogenblikkelijk te worden vastgesteld dat cultuurpessimisme evenzeer als ironie een vorm van vluchtgedrag maskeert. Geweeklaag over de teloorgang van waarden en normen, en gemekker over het steeds lager wordende niveau van studenten zijn misschien gegrond, maar waarschijnlijk niet relevant en in ieder geval gemakzuchtig.

Ondergangsfilosofie is een luie stoel waarin al te veel talentlozen neerzijgen. Cultuurpessimisme komt vaker dan goed is voort uit de reflex tot zelfbescherming van een klasse die macht, invloed en spreektijd moet inleveren in een samenleving waar de laserprinter van iedereen een opinionleader heeft gemaakt. Het is geen wonder dat emeriti hoogleraren een groot deel van het koor der neergangsprofeten vormen. Vaak is het voldoende om een blik te slaan op de life-time harvest van zo een donderpreker om te beseffen dat hier ijdelheid en zelfvergroting aan het woord zijn, en niet sprake is van een duurzame diagnose of een behulpzame vingerwijzing. Bovendien hebben ook cultuurpessimisten nimmer antwoord kunnen geven op de vraag ‘kan men een geniale gewichtheffer zijn?’.

De zaak is kortom dat wij vanaf de bodem dienen te zoeken naar een oplossing voor dit probleem. Het is uiteraard overbodig te constateren dat genialiteit in de sport niet afhangt van het feit dat men de beste in zijn of haar discipline is. Lang niet iedere kampioen is een genie, terwijl de genialiteit van sportgenieën niet noodzakelijkerwijs te lijden heeft van een verliespartij.

Picasso zei eens: Goede kunstenaars kopiëren, geniale kunstenaars stelen. Een juiste observatie die opgaat voor alle takken van genialiteit, behalve de sport. In de sport kan men niet stelen. Men kan duwen, trekken, valsspelen, slidings op kniehoogte maken, doping gebruiken en zeuren bij de scheidsrechter. Men kan echter geen doelpunt, geen uppercut en geen voorwaartse salto-met-drievoudige-schroef uit de binnenzak van een collega vissen. Het sportgenie is er, openbaart zich, wordt herkend en erkend of hij het wil of niet. Dit maakt hem tot de meest publieke van alle publieke iconen terwijl hij geheel alleen staat. Genialiteit is goddelijk egoïsme, zegt men wel eens, en dat is waarschijnlijk volledig van toepassing op sportgenieën zoals Mohammad Ali, Johan Cruijff, Nadia Comaneci en Gary Kasparov.

Wanneer men denkt aan hun verrichtingen, kan men vooralsnog tot geen andere slotsom komen dan dat men ook op sportgebied vertrouwen kan hebben in het begrip genialiteit - in ieder geval in hun genialiteit. Het lijkt erop dat zij hebben aangetoond dat ook in de sport genieën doen wat ze willen, terwijl de getalenteerden slechts doen wat ze kunnen. Daarom valt op voorhand geenszins uit te sluiten dat er ooit een geniale gewichtheffer opstaat, of dat wij een gewichtheffer ooit als zodanig zullen benoemen.

Dat dit bij mijn weten nog nooit is gebeurd, kan te maken hebben met kwantiteit. Er zijn op de wereld tienduizenden goede, honderden buitengewone, tientallen excellente voetballers, en een enkel genie. Datzelfde geldt voor schakers en boksers (om te zwijgen van dichters en denkers), maar niet voor gewichtheffers en kogelslingeraars. Zij zijn zeldzaam, en daarom zullen er slechts zelden genieën in hun rangen te vinden zijn.

Maar theoretisch natuurkundigen zijn ook zeldzaam, en dat geldt evenzeer voor wiskundigen en astrofysici! En onder hen lijkt geen gebrek aan genieën. Getalssterkte is dus geen geldig argument.

Zou het zo zijn dat gewichtheffen geen ‘creatieve’ sport is, terwijl alleen ‘creatieve’ sporten genieën kunnen baren? Het zou betekenen dat alle sporters die kwantitatieve prestaties leveren per definitie niet geniaal kunnen zijn. Toch noemen velen de autocoureur Stirling Moss nog altijd een genie en heet Sergei Boebka een geniale polstokhoogspringer te zijn, terwijl ik nog nim-

[p. 27]

mer heb gehoord van een korfbal-genie of een geniale beachvolleyballer.

De afwezigheid van geniale gewichtheffers zou ook te maken kunnen hebben met het feit dat de tak van sport niet als esthetisch wordt gezien. Het doet in de ogen der toeschouwers - anders dan voetbal en turnen - niet denken aan kunst (en dus ook niet aan genialiteit). Nu valt niet te ontkennen dat gewichtheffen zich ergens in de schemerzone tussen hersenloze sensatiezucht en de celebratie van het menselijke lichaam bevindt. Maar dat zou men van boksen ook kunnen zeggen, en weinigen zullen met de wenkbrauwen fronsen als Mohammad Ali wordt betiteld als geniaal bokser.

Hoe men ook denkt over the noble art of self-defence, Ali oversteeg de sfeer van geweld, corruptie en doping waarin dit stiefkind van de sporten was verzeild. Het klinkt niet vreemd hem eerder te beschouwen als kunstenaar dan als vechter; hij was de Nurejev van de ring, met zijn snellere direkte dan Sugar Ray Robinson, zijn betere lichaamsbeheersing dan Joe Louis, zijn volmaaktere rechtse hoek dan Rocky Marciano, en zijn beter, oneindig veel beter voetenwerk dan Mike Tyson.

Als Mohammad Ali iets was, dan was hij een danser, en dichter bovendien. Daarbij was hij niet te beroerd vooral zichzelf onderwerp van zijn poëzie te maken:

‘This is the legend of Muhammad Ali,
The greatest fighter that ever will be.
He talks a great deal and brags, indeed,
Of a powerful punch and blinding speed.
Ali fights great, he's got speed and endurance;
If you sign to fight him, increase your insurance.
Ali's got a left, Ali's got a right;
If he hits you once, you're asleep for the night.’

Zo'n gedicht verzon hij ter plekke, en daarom was Ali niet alleen mooi om naar te kijken maar ook mooi om naar te luisteren. Dat geldt trouwens ook voor Cruijff, wiens schijnbewegingen niet slechts op het veld maar ook in de verbale communicatie nog steeds de mond doen openvallen (‘Ik maak eigenlijk nooit fouten, want ik heb enorme moeite mij te vergissen’).

Op de tribune van Ajax zag men in het midden van de jaren zestig gaandeweg wel wat lettré's aanschuiven om met eigen ogen toe te kijken op Cruijffs bezigheden, die ‘een vibrato in het gemoed en een tremolo in de keel veroorzaken’ (zoals de pers toen schreef), maar het was The Times die voor het eerst het ‘k-woord’ liet vallen. Na de wedstrijd op 14 december 1966 in Liverpool tegen de gelijknamige club, waar Cruijff de twee Amsterdamse treffers voor zijn rekening nam, beschreef de krant hem in een serieuze beschouwing als ‘een ware kunstenaar’.

Daarmee was de weg vrij Cruijff in een nieuwe dimensie te plaatsen. ‘Meesterlijk’, ‘briljant’, ‘ideaal’, ‘begenadigd’, ‘eenzame wereldklasse’, ‘glorieus’, ‘een voetbalwonder’, ‘een engel die niet aan de zwaartekracht onderhevig is’ - het stond allemaal zwart op wit in de kranten, en ten slotte kwam het hoge woord eruit: hier voetbalde een ‘eigenzinnig genie’.

Toen op 9 augustus 1967 Everton in Amsterdam door de twintig-jarige Cruijff met 3-0 was verslagen, werden de eerste Engelsen gesignaleerd die speciaal voor hem de oversteek naar het continent hadden gemaakt. ‘Hij is de beste’, sprak Raymond Wheale (20) uit Liverpool. ‘Neen, hij is nog beter. Hij is een god.’

Wie zal Raymond Wheale zijn grote woorden kwalijk nemen. Genialiteit is altijd goed om naar te kijken, in elke tak van menselijke bedrijvigheid. En toch kan in de sport esthetische appreciatie geen doorslaggevende rol spelen bij de toekenning van de kwalificatie geniaal. Want hoewel niemand ooit van gewichtheffer Piet Kruk heeft gezegd dat die god was, valt niet uit te sluiten dat voor sommigen het trekken en stoten der gewichtheffers tot een vorm van esthetisch genot behoort (spannend is het zeker). Toch zal niemand deze prestaties als ‘geniaal’ beschrijven. Anderzijds kan schaker Gary Kasparov uren achtereen in bijzonder onappetijtelijke houdingen in gepeins zijn verzonken, en noemen wij hem onbekommerd een genie.

Als genialiteit in de sport iets is, dan is het vergankelijk en broos. Einstein bleef ook na de formulering van de relativiteitstheorie een geniaal wetenschapper, Picasso was voor en na zijn Guernica een onloochenbaar genie, en de zekerheid dat zij genieën waren, werd na hun dood slechts sterker. Maar het is de vraag of wij Ali of Cruijff vandaag de dag zouden beschouwen als geniaal. Ali lijdt thans aan tremor in de beide handen, evenwichtsstoornissen, coördinatieproblemen, plotselinge slaapaanvallen, en ontregelde reflexen. Het zijn symptomen van het Parkinsons

[p. 28]

Syndroom, een dysfunctie van het centrale zenuwstel opgelopen door herhaalde harde slagen op het hoofd. Het is nog net geen ‘dementia pugilistica’ maar veel scheelt het niet. Cruijff is thans werkloos voetbaltrainer en heeft zijn eerste grote hartaanval reeds achter de rug.

Hun genialiteit is niet langer tastbaar, hun genialiteit is niet vereeuwigd in een onwankelbare formule, niet voor toekomende generaties na te lezen in gedichten of te bewonderen in schilderijen. Hun genialiteit is slechts vastgelegd in vaak onbeholpen zwart/wit televisiebeelden en in het feilbare geheugen van hun tijdgenoten.

Genieën in de sport zijn de enige genieën die in een oogwenk komen en gaan. Hun genie is tijdelijk, en soms beperkt tot niet meer dan een paar jaar. Die onvermijdelijke opkomst en neergang maakt dat het sportgenie van alle genieën het meeste pathos heeft. Hun genialiteit behoort tot de dingen die voorbijgaan, die onbenoembaar, onherhaalbaar, onvolgbaar, onbegrijpelijk, onbewaarbaar en in wezen tragisch zijn.

De fixatie van de huidige wereld op sport als collectieve cultus heeft ons alert gemaakt voor de aanwezigheid van genialiteit. Gewoon winnen is het doel, maar het is niet voldoende: wij verlangen dat sport niet alleen kampioenen voortbrengt, maar ook genieën. Zij dienen als brandpunt voor onze passies, voor ons geloof in de menselijke mogelijkheden, en voor onze vergeefse strevingen naar het onbereikbare.

Men zegt wel dat sport een nieuwe religie is, en dat sportgenieën worden verafgood als gouden kalveren. Ik geloof niet dat dit waar is. De neergang van religie is weliswaar meer dan gecompenseerd door de opkomst van de populaire cultuur, waarvan de miljardenindustrie van sport misschien wel de belangrijkste uiting is. Maar dat wil niet zeggen dat sport een nieuwe godsdienst is.

Er bestaat in de sport geen spirituele band tussen afgod en aanbidders, er is geen overdracht van een geloofsleer, er is geen vormgeving van zeden en gewoonten. Er bestaat daarentegen wel een onmiddellijke existentiële en emotionele band tussen sporters en publiek die vaak scherp is gedefinieerd in termen van ethniciteit (Nederlands Elftal), clubkleuren, klasse of lokatie.

Zo is er wel degelijk een immanente relatie tussen het sportgenie en onszelf. Als Cruijff scoorde, dan scoorden wij mee, als Ali won, dan wonnen wij mee. Het sportgenie is zo als een vleesgeworden ziel voor de toeschouwer; hij is er om te strelen, maar ook om bestraffend uit te fluiten als hij faalt. Het sportgenie is geen plaatsvervangende god, en sport is geen plaatsvervangende religie. Het sportgenie is een plaatsvervanger van onszelf. De huidige mens neemt geen genoegen meer met kampioenen, hij verlangt genieën als beeld van zichzelf.

Sommigen menen dat sport een metafoor is voor het leven. Ook dat schijnt mij een onjuiste diagnose toe. Sport is geen beeldspraak maar juist onvervreembaar onderdeel van het leven. Sport staat nergens voor; het is wat het is. Sport heeft geen betekenis voorbij de eindstreep.

Sport vertegenwoordigt het realisme van onze tijd, zij is de laatste strohalm van de werkelijkheid in een virtuele beschaving. Sport is het enige domein van het menselijk bestaan waar men zonder dubbelzinnigheid kan verliezen en winnen. Sport is de enige plek waar men beter kan zijn dan een ander zonder zich te hoeven schamen. Sport is de enige plek waar alles gaat om het verschil tussen goed, beter en best. Maar sport is ook de plek waar altijd gelijke startposities zijn, en waar steevast een kans komt na de rust de bordjes te verhangen.

Sport is kortom de enige arena waarin de christelijk-humanistische waarden van onze beschaving op ceremoniële wijze in evenwicht zijn gebracht met de menselijke aandriften tot strijd en wedijver. In dat perspectief zorgt het sportgenie voor een belangrijk rolmodel op gebied van vaardigheden, toewijding, kunde, overgave, zelfopoffering, passie en de drang tot winnen. Zo illustreren Cruijff en Ali hoe wij een stapje vooruit kunnen komen op de pelgrimstocht der mensheid.

Als dit betoog ergens heen leidt, dan is het naar een ogenschijnlijke aporie. Want indien het bovenstaande juist is, geldt het uiteraard evenzeer voor succesvolle voetballers, turners, verspringers, basketballers en boksers, als voor gewichtheffers (om niet te spreken van kogelslingeraars en snelwandelaars). Ons vertrouwen in de genialiteit van Mohammad Ali, Johan Cruijff en Gary Kasparov heeft ons gevoerd naar een ogenschijnlijke diagnose van hun genie, maar geenszins naar de beantwoording van de vraag of men een geniale gewichtheffer kan zijn.

Toch is er enige duidelijkheid gekomen. Wij hebben kunnen vaststellen dat sportgenieën bestaan, en dat er geen intrinsieke redenen of argumenten zijn bepaalde takken van sport uit te slui-

[p. 29]

ten van het domein van het geniale. Vaststaat evenzeer dat de genialiteit van sportgenieën wordt benoemd door de geïnvolveerde toeschouwers. Duidelijk is ook dat de genialiteit van een sportgenie niet duurzaam is maar verwelkt en vervaagt zodra hij niet meer optreedt voor het publieke oog. Want dat zoekt ogenblikkelijk naar nieuwe genieën om toe te juichen.

De conclusie is even onafwendbaar als voor de hand liggend: genius is in the eye of the beholder. Wij toeschouwers maken het sportgenie, hij is onderdeel van onze cultus, wij hebben hem nodig onze eigen rol als incompetente maar onmisbare buitenstaanders betekenis te geven, wij gebruiken hem als spiegelbeeld van onze eigen middelmatigheid.

Als het begrip genie iets is, dan is het een romantisch stijlfiguur tot zelfverheffing. Het is een stijlfiguur waarin mystiek, theatraliteit, benoeming van het onvatbare, een verlangen naar authenticiteit en almachtsfantasieën om voorrang strijden. Waar de termen ‘geniaal’ en ‘excellent’ courant zijn, regeert de middelmaat. Zo is de kwalificatie ‘genie’ veel minder een deemoedige diagnose dan een platitude van onze patatcultuur.

Het is daarom geen wonder dat sportgenieën en wetenschappelijke genieën en culturele genieën slechts te vinden zijn in takken van sport, wetenschap en cultuur die in voldoende mate tegemoetkomen aan een collectief ideaalbeeld van onszelf. En in onze cultuur blijkt dat beeld nog in hoge mate beïnvloed door de romantiek: wij willen dichter zijn, wij willen het universum verklaren, wij willen danser zijn, wij willen zweven boven het aardse (of in ieder geval boven de penaltystip) - in ons hart willen wij geen vormeloze vleesmassa zijn die gewichten opheft, willen wij niet waggelend snelwandelen. In het diepst van onze gedachten willen wij Apollo zijn, maar niet Hercules.

Daarmee blijkt dat genialiteit cultureel is bepaald. In Mongolië, Kazachstan en Oezbekistan - waar men juist Hercules prefereert boven Apollo - eert men worstelaars en gewichtheffers als genieën zoals wij voor iedere dichter wel een literaire prijs hebben.

De vraag ‘kan men een geniale gewichtheffer zijn?’ is hiermee alsnog beantwoord. Men kan het zijn, als men naar Kazachstan verhuist.