Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 22]

Uit het leven van een tv-criticus
door H.J.A Hofland

In februari 1972 werd ik bevorderd tot televisiecriticus van NRC Handelsblad. Het was toen, zoals nu nog een beroep waarvoor je niets geleerd hoefde te hebben. Sporadisch had ik de voorafgaande jaren naar het scherm gekeken. Floris, van de jonge regisseur Paul Verhoeven en de Max Appelboom Producties, met Rutger Hauer in de hoofdrol en het stuntteam van Hammie de Beukelaar voor het ruwe middeleeuwse vechten, was mijn lievelingsprogramma. Eén keer heb ik aan de horizon een trein zien rijden. En dan had je Batman en Robin, waarin de Raadselman met zijn groene hansop mijn favoriet was.

In die tijd stond het voor intellectuelen al vast dat de meeste televisie slecht was en dat het in het bijzonder hier niets kon worden omdat in Hilversum de lakens werden uitgedeeld door leerkrachten uit het lager onderwijs en de mulo. Met heimwee werd gesproken over de tijd waarin Zo is het toevallig ook nog eens een keer de culturele revolutie had ingeluid. Ik was niet van plan me in zulk soort geschamper te specialiseren. Het was de plicht van de beroepskijker, dacht ik, opbouwend te werken: als hij zag hoe het niet moest dit natuurlijk op te schrijven maar dan ook te laten weten hoe het beter zou kunnen.

Zo heb ik de ongeneselijkheid van een Nederlands gebrek ontdekt. Onze acteurs kunnen wel toneelspelen als ze op het toneel staan maar ze blijven toneelspelen als er een camera in de buurt is. Toneel bestaat bij de gratie van de onversterkte menselijke stem; drama in film en televisie moet het hebben van de achteloze, argeloze kundigheid waarmee de acteur het gereedschap van zijn microfoon gebruikt. Is die kundigheid er niet dan ontstaat die onnavolgbare houtenklazerigheid die het waarmerk van het Nederlandse televisiedrama is. De meeste Nederlandse acteurs worden nog altijd gedomineerd door de genen van Albert van Dalsum en Ko van Dijk.

Dat heb ik toen in uiteenlopende bewoordingen minstens één keer per week opgeschreven, en ik heb ook geprobeerd de oorzaak ervan te ontdekken. Er is iets in de Nederlandse opvoeding dat onder de gegeven omstandigheden de zelfbewustheid abnormaal activeert; het ‘ze kijken naar me’. Vakbondsleiders gaan ongeloofwaardig met hun vuist op de katheder slaan, kamerleden zetten hun handen in hun zij, dames krijgen een stuiplach, acteurs zetten een mechaniek in werking waardoor ze zinnen van hout gaan spreken. Als in de eerste klas van de lagere school het vak ‘spreken in het openbaar’ op het rooster werd gezet, zouden we over een jaar of dertig misschien een redelijke filmproduktie hebben.

Toch was lang niet alles treurig. De Vara bijvoorbeeld had (op initiatief van Herman Fortuin) een serie genaamd Waaldrecht, eigentijds drama van Nederlandse auteurs over Nederlandse problematiek die ik een moedige stap in de goede richting vond. De eerste eis die je aan zo'n reeks moet stellen is dat iedere aflevering je weer nieuwsgierig maakt, en dat komt dan natuurlijk doordat de vorige de moeite waard was.

In welk opzicht? Zo onvergetelijk is Waaldrecht blijkbaar ook weer niet. Ik kan me maar één staaltje van krasse symboliek herinneren. De held heeft een buitenechtelijke verhouding die zich afspeelt in een caravan. We zien alleen de buitenkant van dit onderkomen, maar komen toch te weten wat er binnen gebeurt. De man slaagt er niet in tot de daad te komen, de camera zoomt in op een band die langzaam leegloopt. De auteur is William Rothuizen.

Dan was er de vpro met twee programma's die ik tot de klassieken reken: Hans Kellers Het Gat van Nederland en de Barend Servet, later de Sjef van Oekel Show van Wim T. Schippers. Je zou ze weer eens moeten zien om ze te toetsen op hun mate van veroudering. Daarin kan het geheugen zich lelijk vergissen.

Een paar maanden geleden zag ik twee afleve-

[p. 23]

ringen van The Untouchables. Die serie stond me voor de geest als het beste uit het Amerikaanse documentaire drama. Het bleek onbeholpen, tot vér in het lachwekkende gechargeerde sensatie te zijn. Hoe ziet een Gat van Nederland er nu uit? Toen was het een volstrekt nieuw genre: de ongeïmponeerde interviewer stelde, meestal op licht nasale toon, vragen die nooit in een interview gesteld werden en de camera bleef lopen. Weinigen waren tegen die methode bestand en daaruit ontstonden de toen beruchte openbaringen.

Intussen weten de meeste Nederlanders die

[p. 24]

voor ondervraging op de televisie in aanmerking komen er raad mee. De manier van vragen zelf is tot een gevestigde techniek of zelfs sjablone geworden. Een bewijs dat er iets van de televisie te leren valt.

Het absurdisme van Schippers heeft geen school gemaakt maar wel bijgedragen tot de afbraak van het instituut ‘gevestigde autoriteit’. We zien de journalist Servet. Hij interviewt de koningin, een vrouw die sprekend op de echte lijkt. Ze heeft een bak met spruitjes op haar schoot, gaat tijdens het gesprek door met schillen en zegt: ‘Het meeste werk laat ik aan mijn lakeien over, maar het spruitjes schillen geef ik niet uit handen.’ Dan wenkt ze een lakei en roep: ‘Ober! Nog twee sherry!’

Schippers heeft ook het een en ander aan tijdelijke taalvernieuwing gedaan. In de tijd van Servet waren de uitroepen Pollens! en Reeds! courant. Als criticus heb ik het naar vermogen geprezen.

Overigens waren het betrekkelijk gemakkelijke jaren. De meeste taboes waren al doorbroken, de grenzen verlegd, politiek rechts en cultureel behoudend murw gebeukt. In 1964 heeft Peter Vos een historische tekening gemaakt: een man voor de televisie, vrouw waarschijnlijk in de keuken aan het thee zetten. De man roept: ‘Mien, kom gauw! Er wordt weer gekwetst!’ In De Telegraaf voerde Henk van der Meyden een campagne voor ‘milde satire’.

Joop van Tijn met zijn Open en bloot is voor de Nederlandse televisie wat Lumey en de Watergeuzen voor de Tachtigjarige Oorlog zijn, namelijk de breekijzers van de historische omkeer. De ‘blote’ Phil Bloom (naakt is op de televisie bloot) bevestigt de overwinning. Daarna is deze materie van links cultureel monopolie tot rechts commercieel massaprodukt geworden. Rechts heeft aan de doorbraak kapitalen verdiend. Open en bloot heeft het gat in de markt getoond, maar als dit programma het niet had gedaan, was de omwenteling wel door een ander geforceerd. In ieder geval is hier de weg bereid voor de ongetemde-jeugdporno van Veronica, de vrijmoedige formule van de oude publieksbladen en de ‘contactadvertenties’ van De Telegraaf, met teksten, zo plat en grof dat Leo Riemens (destijds mijn collega bij die krant) een hele pagina had moeten hebben om zijn verontwaardiging te luchten.

Toen ik een jaar beroepsmatig televisie had gekeken dacht ik: dat kan ik ook. Voor Max Appelboom die aan de nos leverde, heb ik in de serie Markant een aantal portretten gemaakt, van Stikker, Lieftinck, Schermerhorn, nog een paar. Ook al een verouderd genre omdat het bovenmatig steunde op het gesprokene dat dan weer moest worden begrepen, wat enige kennis van zaken bij het publiek veronderstelde.

Het blijft historisch de moeite waard, in dit geval omdat deze staatslieden heel wat te vertellen hadden en daarbij gedreven werden door ‘de moed van de ouderdom’: het besef dat ze met hun eigen carrière en die van hun tijdgenoten achter de rug, aanmerkelijk gemakkelijker konden praten, en daarbij hun behoefte om hun daden te rechtvaardigen.

Ik vraag me af of zo'n serie nog mogelijk zou zijn. Woorden zonder actie, voor een publiek dat al een deskundigheid heeft en er meer van wil weten: misschien zondagavond laat bij de vpro.

Na nog een jaar ben ik als tv-criticus opgevolgd door Gerrit Komrij. Sindsdien heb ik voornamelijk te hooi en te gras gekeken; voldoende overigens om de belangrijke wapenfeiten en de van tijd tot tijd oplaaiende discussie over meestal hetzelfde niet te missen.

Ik vat mijn conclusies van veertig jaar in een paar punten samen.

1

- De grote vergissing, door het denkend deel van de natie in de vroegste jaren gemaakt, is dat ‘de’ televisie zou kunnen worden behoed voor de zondvloed van platheid en gemakzucht; daarentegen overwegend de kunsten, de verheffing van het volk, de volwassen democratie, zelfs de mensenkennis, kortom de Verlichting zou dienen. Met krantepapier en de rotatiepers is dat ook niet gelukt.

2

- ‘De’ televisie verandert wel maar kan nooit meer goed worden, zoals literatuur, wetenschap goed kunnen zijn. Welk ‘bestel’ er ook zal worden ontworpen, het maakt geen verschil. Dat komt doordat televisie voor het allergrootste deel vermaak is. Als het vermaak verandert, gebeurt dat op de televisie. Ze kunnen niet meer zonder elkaar. De tweeëenheid verandert, maar nooit zoals het denkend deel van de natie zich destijds heeft voorgesteld. Onverbrekelijk hangt hiermee samen dat televisie van alle massamedia het meest voor de massa is waardoor er het meeste geld mee wordt verdiend.

[p. 25]

3	- Dit wil niet zeggen dat alle televisie gedoemd is, slecht te zijn. Sommige goede gemiddelden zijn voor alle mensen, naar de smaak van hun vermaak: voetbal, Clint Eastwood, Der Alte, Marilyn Monroe, nog altijd, en een soort niet nader te omschrijven vrolijkheid. Bovendien: ‘de’ televisie bestaat niet, evenmin als ‘de’ pers of ‘de’ krant. Zoals een krant een publiek heeft dat zich bijvoorbeeld geletterd acht en dus ‘kwaliteitsjournalistiek’ wil lezen, zo zijn er ook televisiestations denkbaar die zich op het bedienen van dergelijke klandizie toeleggen. Het ernstigste verwijt dat we de geletterden van Nederland kunnen maken, de bestuurders, het personeel van de academie en de rest van het onderwijs, de uitgevers van boeken en dagbladen is dat ze er niet in zijn geslaagd, zo'n rotsvast, onbedreigd televisiestation op te richten en te handhaven (met respect voor wat in het bijzonder de vpro en daarna nog een paar zendgemachtigden voor hun rekening nemen).
4	- Zo'n station zou de grondslag, het bolwerk kunnen zijn voor een nationale televisietraditie die vergelijkbaar is met zo'n traditie in de beeldende kunst, architectuur en literatuur. Maar onze filmkunst heeft al weinig om het lijf. Na bijna een halve eeuw Gooise praktijk omvat de Nederlandse televisietraditie niet veel meer dan de kwis, het praatprogramma en de actualiteitenrubriek. Een Nederlandse dramaproduktie die de naam verdient zou om te beginnen continuïteit moeten hebben: ieder kwartaal twee grote ondernemingen, een bewerking van een klassiek boek of gegeven uit de Nederlandse literatuur en een speciaal voor de televisie geschreven werk. Per jaar dus acht grote produkties. Behalve dit in dezelfde continuïteit spraakmakende documentaires, opheldering over het heden en nabije verleden. De schandalen van vandaag en de geschiedenis van gisteren zijn goudmijnen. Paradox van de barbarij: voor de exploitatie van die schatten is geen geld en geen werkvolk.
5	- Het maken van televisie is een vak met alle vertakkingen en specialismen die bijvoorbeeld ook de literatuur en de journalistiek hebben. Een drama het aanzien waard maken vergt andere vaardigheden dan het schrijven, produceren en monteren van een historische documentaire, en dat is weer een ander subvak dan het filmen van een reis of wilde dieren. Vaardigheden worden alleen verworven in de continuïteit van een school. De school ontbreekt.
6	- Televisiekritiek achteraf heeft geen zin, dient alleen de behoeften van de schrijver, en die heeft er meestal maar één: leuk te zijn en dit over het algemeen door het vertoonde af te zeiken. Ik weet geen beter woord. Mijn stelling is dat, gegeven dit soort van criticus, ieder programma op de Nederlandse televisie humoristisch kan worden afgezeken. Deze kritiek heeft geen invloed.
7	- Er is een vorm van serieuze kritiek die mogelijk wordt gemaakt door voorvertoningen. De criticus heeft dan een enorme invloed. Heeft hij een redelijke reputatie en vindt hij het slecht, dan is zijn publiek voor dat programma verloren, en het duurt lang voor het zal worden herhaald. Kritiek geschreven na een voorvertoning zou - dunkt mij, het klinkt onbescheiden - van het soort moeten zijn dat ik toen heb geprobeerd: leerzaam voor de makers.
8	- Over de invloed van de televisie wordt zeer veel nonsens beweerd. Televisie levert voorbeelden, zoals de reclame, het onderwijs en de opvoeding dat doen. Het is waar, het kopen van een reep chocola is iets anders dan het plegen van een moord. Men koopt eerder de reep dan dat men het dodelijk schot afvuurt. Maar zo eenvoudig is het niet. Wie tien jaar lang iedere week tien mensen ziet doodschieten, gaat anders over schieten denken, zoals men anders over sigaretten roken denkt als men telkens prijzenswaardig uitziende mensen lekkere sigaretten ziet opsteken.

Geweld op het scherm brengt geld in de kas en doet op den duur de norm verschuiven. De psychologen en andere ‘ervaringsdeskundigen’ die dit ontkennen, beschouw ik als bewuste of onbewuste handlangers van de tweedimensionale geweldsindustrie.