Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 15]

Televisiepresentator!
door Maarten 't Hart

In het najaar van 1993 heb ik, zoals een enkeling zich nog zal herinneren, op dertien achtereenvolgende maandagen een praatprogramma over literatuur mogen presenteren. Dat het zover heeft kunnen komen was, vermoed ik, voornamelijk te danken aan een jeugdliefde. Toen ik, op het Groen van Prinstererlyceum te Vlaardingen vijf jaar lang in jongensklassen smachtend in de gangen en op de speelplaats de meisjes uit de parallelklassen aanschouwde, zat er in de mms-klas een dochter van een politieagent, die iets ouder was dan ik, en voor wie ik altijd een beetje bang ben geweest. Niettemin heb ik een keer toen zij - in een tijd dat alle meisjes nog wijde, lange rokken droegen - in een strakke, korte rok op het schoolplein verscheen dusdanig begerige blikken op haar geworpen dat ze mij toebeet: ‘Kijk niet zo hongerig naar me.’

Na het eindexamen heb ik haar nooit helemaal uit het oog verloren. Toen zij in Amsterdam in een kraakpand woonde, heb ik een keer bij haar mogen logeren. Af en toe bezocht ik haar, of kwam ik haar tegen bij wederzijdse lyceumvrienden. Ze was na haar kraakjaren in dienst getreden bij de vpro. Dat zij mij, net als trouwens de betreurde Rob Klaasman, nog van het Groen kende, zal er allicht toe hebben bijgedragen, of misschien zelfs de oorzaak van zijn geweest dat Roelof Kiers haar op mij afstuurde om de mogelijkheid te bespreken dat ik een literair praatprogramma zou gaan presenteren.

Hoe het ook zij: toen zij het voorstel deed heb ik eerst een jaar lang geaarzeld, maar toen, in een overmoedige bui, gedacht: ‘Ach, waarom niet? Al vanaf 1986 interview ik elk jaar in de Rotterdamse Openbare Bibliotheek de boekenweekauteur en daarbij is gebleken dat mij dat heel behoorlijk afgaat.’ Ik ging er lichtzinnig van uit dat wat in Rotterdam kon, voor de camera ook zou kunnen. Veel mensen zullen de overtuiging zijn toegedaan dat zij, mits ze de kans kregen, wel in staat zouden zijn voor de televisie een behartenswaardig, interessant, boeiend gesprek te voeren. Door ervaring wijs geworden, kan ik inmiddels zeggen: dat is een betreurenswaardige vergissing. Wat voor een zaal vol mensen aardig oogt, kan voor de televisie dodelijk saai blijken. Dat komt omdat zo'n camera er met zijn glazen oog bovenop zit. Al wat zich aan non-verbale communicatie tussen gesprekspartners voordoet, pikt de camera meedogenloos op, en brengt het uitvergroot in de huiskamer. Daarbij komt dat wij geneigd zijn tot spiegeling. Vouwt de één zijn handen alsof hij in gebed wil gaan, dan vouwt ook de ander zijn handen. In mijn vak, de ethologie, noemen we dat sympathische inductie. Zien gapen, doet gapen, maar voor de camera beperkt het zich niet tot het gapen alleen. Al wat de presentator doet, wordt veelal door de zogenaamde ‘gast’ nageaapt. De als in gebed gevouwen handen die soms zelfs half voor het gezicht gehouden worden, worden niet alleen door de ‘gast’ gereproduceerd, maar geven de kijker de indruk alsof de mensen die hij hoort en ziet praten hem min of meer buiten sluiten. In het tv-jargon worden de gevouwen handen aangeduid als ‘een nest jonge hondelullen’. Groot is de afschuw daarvan in televisieland!

Toch zijn die jonge hondelullen - je kunt het afleren om ze te laten optreden - minder verraderlijk dan andere, subtielere vormen van non-verbale communicatie. Hoe voorkom je die heel kleine, geniepige, op de buis o zo goed zichtbare parelende zweetdruppeltjes op je voorhoofd als je in spanning zit? Hoe vermijd je krampachtige handbewegingen, het al te veelvuldig knipperen van je ogen, mondvertrekkingen als het niet helemaal gaat zoals je zou willen. Ik ben nerveus, beweeglijk, onrustig, en de camera laat dat onbarmhartig van seconde tot seconde zien. Terwijl je er zit, ben je je er voortdurend van bewust dat je twee handen hebt. Waar laat je ze in godsnaam? Leg je ze op de tafel? Hou je ze eronder? Gesticuleer je ermee? Probeer je de linkerhand een onbespied plaatsje te verschaffen in de rechtermouw van je jasje, en de rechter idem in de linkermouw? Denk niet dat de zogenaamde media-training die ook ik voorafgaande aan het programma heb gekregen, veel kan verhelpen. Eerlijk gezegd ben ik bovendien niet onverdeeld enthousiast over die media-training. Men mag je daar dan bewust maken van allerlei non-verbale

[p. 16]

missers die je in je loopbaan als tv-presentator moet zien te vermijden, maar ik kan tegenwoordig als er een nieuwe presentator of presentatrice op tv verschijnt dadelijk zien of zo iemand media-training heeft gehad. De training levert gestroomlijnde interviewers af die geleerd hebben dat zij, daarbij liefst een steekwoord oppikkend uit datgene wat de ‘gast’ te berde heeft gebracht, hun gesprekspartners al na een halve zin rücksichtslos in de rede moeten vallen.

Zit je daar eenmaal voor de camera, dan zit je daar moederziel alleen. Dat is eigenaardig, want in televisieland krijg je als je een programma presenteert, verwonderlijk veel steun. Je bent omringd door een hele staf. In mijn geval waren dat, op de regisseur en de floor-manager na, stuk voor stuk ongelofelijk leuke meisjes. Om te beginnen natuurlijk mijn jeugdliefde die, al is zij net als ik een dagje ouder geworden, nog nauwelijks iets van haar aantrekkelijkheid heeft ingeboet. Zij was eindredactrice en werd bijgestaan door een beeldschone producer, die op haar beurt weer werd bijgestaan door een regie-assistente met een onwaarschijnlijk mooi kopje. Daarnaast had ik nog de beschikking over een kleedster met een filmsteruiterlijk, en twee elkaar afwisselende dames van de make-up, die met elkaar wedijverden in aantrekkelijkheid. En die twee kamden liefdevol je haren, masseerden je nek, verzorgden je gezicht - kortom, van datgene wat de Koran schrijft over wat je na je dood van de houri's in de hemelse paleizen kunt tegemoet zien, kreeg ik in de twee uur die aan elk programma voorafgingen al een ruime voorsmaak. En toch: hoe prettig en stimulerend en aangenaam en geruststellend al die dames ook waren, hun paradijselijke beschikbaarheid had iets bedriegelijks. Je kreeg het gevoel dat het wel vanzelf zou gaan. Een opname leek dankzij hen een vrolijk verjaarspartijtje. Omdat ze echter noch op de keuze van de ‘gasten’ noch op de inhoud van het gesprek enige invloed hadden (of wilden hebben), had je in feite voor datgene waar het op aankwam helemaal niets aan hen. Zij dartelden op het schip, maar jij moest varen. De enige van wie ik echt steun kreeg was mijn medewerkster Marijke Hilhorst. Zij las mee, nodigde de ‘gasten’ uit, bedacht ook vragen, en straalde zo'n rotsvaste overtuiging uit dat ik zo'n programma moeiteloos zou kunnen maken, dat dat mij enorm geholpen heeft. Ik heb het als een wonder ervaren dat ik zo goed met iemand heb kunnen samenwerken.

Toen ik eraan begon, dacht ik: dertien programma's. Per programma drie ‘gasten’, dus ik moet negenendertig mensen strikken. Stel dat twee van de drie mensen die ik uitnodig nee zeggen, dan moet ik bijna honderdtwintig mensen benaderen. Daar zag ik huizenhoog tegenop. Dat bleek echter reuze mee te vallen. Om één gast te strikken, hoefde ik niet drie mensen te benaderen. Iedereen wilde. Van enig dédain ten opzichte van de televisie was, behalve bij F. Springer en Doeschka Meysing, bij al die schrijvers en schrijfsters niets te merken. Andreas Burnier wilde niet, en dat is niet verwonderlijk, gelet op datgene wat ik over haar geschreven heb. Patricia de Martelaere wilde alleen als ik in het programma over wijsbegeerte en literatuur naast haar andere échte filosofen zoals Cornelis Verhoeven wilde uitnodigen. Ze bleek daarnaast ook enigszins wantrouwig wat betreft mijn belangstelling voor een discussie over wijsbegeerte, en niet ten onrechte. Tussen 1960 en 1975 heb ik hartstochtelijk geliefhebberd in de wijsbegeerte, om vervolgens, net als nobelprijswinnaar Steven Weinberg (zie het prachtige hoofdstuk Against Philosophy in Dreams of a final theory) tot de conclusie te komen dat het voor 99 procent grote onzin is. Heb ik loisir dan zal ik deze gewaagde stelling ooit nader toelichten.

Natuurlijk waren er ook schrijvers die wel wilden maar in dat najaar niet konden, zoals Hella Haasse, maar hoeveel er ook voor komt kijken om zo'n praatprogramma te maken: het uitnodigen van de ‘gasten’ is geen probleem. Iedereen wil, sterker: iedereen wil dolgraag, en toen het programma een paar keer op de buis geweest was, werd ik door tal van schrijvers en schrijfsters benaderd die smeekten of zij in het programma mochten komen.

Voor ik eraan begon dacht ik dat ik het er gemakkelijk ‘bij’ kon doen. Uiteraard zou ik gewoon kunnen blijven schrijven, lezingen geven, artikelen vervaardigen, en in verloren uurtjes zou ik de boeken van mijn toekomstige ‘gasten’ lezen en mijn programma kunnen voorbereiden. Niets bleek minder waar. Had je een opname gemaakt, dan moest je de dag daarop onverbiddelijk aan de arbeid om het nieuwe programma voor te bereiden. Immers: na zeven dagen wachtte alweer een nieuwe opname. Zo'n programma maken is ongelofelijk arbeidsintensief. Het is niet alleen het lezen, het is vooral het nadenken over, mediteren over het gesprek dat je zult gaan voeren. Het houdt je een hele week onafgebroken bezig, je kunt aan niets anders meer denken. Dat je daar-

[p. 17]

naast aan een roman zou kunnen werken is ondenkbaar. Waar het het best mee te vergelijken valt is tentamen doen. Ook dan denk je aan niets anders, ben je onophoudelijk bezig met de voorbereiding ervan, lees je, studeer je, mediteer je, en is er daarnaast geen ruimte voor iets anders. In dertien weken heb ik dertien tentamens gedaan - het was ongelofelijk.

Een ernstige vergissing was dat ik dacht dat je, mits je je maar steengoed voorbereidde, moeiteloos met de schrijver of schrijfster van je keuze een gesprek zou kunnen voeren. Het eigenaardige is: als je voor de camera zit blijkt al wat je van iemand weet weliswaar een handig hulpmiddel, maar het is toch niet meer dan een briesje in de rug van de eenzame fietser op een vlakke polderweg die toevallig de barre Noordooster mee heeft. En het briesje kan ieder moment draaien, het kan zich tegen je keren dat je zoveel weet, want je wilt dat ook tonen, maar jij moet niet laten zien wat jij weet, jij moet juist doen alsof je van niets weet en zoveel mogelijk te horen wilt krijgen. Ik heb het nooit aangedurfd om onvoorbereid een gesprek te voeren, maar soms dacht ik dat dat beter zou zijn, dat je dan nieuwsgieriger zou zijn.

Waar ik mij in het begin ook op verkeek was je afhankelijkheid van je ‘gasten’. Het is een vreselijke term, dat woord ‘gast’, maar het gebruik ervan heeft iets dodelijk onvermijdelijks in televisieland. Je kunt nooit beter zijn dan de gasten die je uitnodigt. Hoe briljant je vragen ook zijn, als er kortaf op geantwoord wordt, ben je nergens. En vraag je iets onbenulligs dat om wat voor reden dan ook bij de ander prikkelend werkt, dan kun je de leukste uitzending krijgen. Heb je zo'n oud dametje in je programma als Elisabeth Keesing dat bits van zich afbijt, dan steelt zij de show, en zit jij op rozen. Kun je een ruzie ensceneren zoals mij dat lukte met Atte Jongstra

[p. 18]

dan komt er iets te voorschijn waar je trots op kunt zijn. Kies je een verkeerd onderwerp, zoals drank en literatuur, dan ben je nergens omdat, zo bleek wel, niemand voor de camera over zijn drankgebruik wil vertellen.

In televisieland is het gebruikelijk dat praatprogramma's met grote redacties werken. De leden van de redactie voeren lange voorgesprekken met de uitgenodigde gasten. Vervolgens voert ook de presentator een voorgesprek met zijn gast. Wat je op de buis ziet is het resultaat van urenlange voorbereidingen. De vragen die gesteld worden zijn de gast bekend, en hij of zij geeft de antwoorden die hij al twee- of driemaal eerder heeft gegeven. Wat je ziet, is in scène gezet. Weinig wordt aan het toeval overgelaten; voor spontaniteit is nauwelijks ruimte. Ik had alleen Marijke, wij voerden geen voorgesprekken, al wat je zag, was ter plekke geïmproviseerd.

Wat ook verraderlijk bleek was dat je zo gemakkelijk in de tien minuten die mij voor elk gesprekje ter beschikking stonden, opeens in het diepe kon plonzen van een hopeloze verliefdheid. Op Margriet de Moor was ik al een beetje verliefd voor ik haar in mijn programma had, maar tijdens de uitzending sloegen helemaal alle stoppen door. Ze ziet er zo prachtig uit op het beeldscherm, de camera is hopeloos verliefd op haar, en verhult hoe fragiel, hoe tenger ze eigenlijk is. Ook van Carl Friedman raakte ik, al voor ik goed en wel met haar van gedachten kon wisselen, helemaal van mijn stuk en het gevolg daarvan was dat ik het gesprek begon met een vraag over haar haar. Zeldzaam stom natuurlijk, want geen hachelijker zaak voor een vrouw dan hoe haar kapsel oogt, en als je uitgerekend daarover begint onder die warme lampen, terwijl iemand toch al onder aanvangsspanning staat, dan vraag je om grote moeilijkheden. Na afloop was Carl dan ook bitter teleurgesteld, en ik, inmiddels hevig door haar aangedaan, derhalve ook. Ach, die leuke, nerveuze Carl, wat jammer dat er na het prachtige Twee koffers vol nog niets van haar verschenen is. Gelukkig kreeg ik na haar ook nog weer andere schrijfsters in mijn programma die mijn ontvankelijke gemoed danig wisten te beroeren, want zo kon ik de ene verliefdheid met de andere te lijf gaan. De wantrouwige Marja Brouwers wiste Margriet de Moor weer enigszins uit, dit temeer daar ik haar roman De lichtjager fantastisch vond, terwijl De virtuoos mij juist heel erg was tegengevallen. En Carl Friedman, overigens thuishorend in die aparte klasse van vrouwen met één zoon, maar zonder echtgenoot, werd weer enigszins uitgewist door Rascha Peper. Net als Tessa de Loo en Mensje van Keulen trouwens ook een vrouw met één zoon. Zij is de enige schrijfster geweest met wie ik een zogenaamd voorgesprek heb gevoerd. Mij leek dat na de problemen met Carl Friedman een verstandige zet. Maar wie had kunnen denken dat ze er in werkelijkheid nog veel leuker uitziet dan op de foto's die van haar in omloop zijn, en dat ze bovendien zo rijzig is!

Waar ik mij vervolgens op bleek te hebben verkeken was het extreem verslavende karakter van het maken van zo'n praatprogramma. Je werkt een week lang naar een climax toe, het orgasme van het programma zelf, en de week daarop begin je overnieuw. Het is inspannend, enerverend, het is onmogelijk zwaar, je kunt er niets anders naast doen, je wordt verliefd op de schrijfsters die je uitnodigt, je krijgt belangstelling voor de kijkcijfers, je zet alles op alles om het steeds beter te doen, en dat lukt waarachtig heel aardig, en ten slotte merk je verbaasd dat je nauwelijks nog andere aspiraties hebt. Je bent eraan verslaafd geraakt, je wilt doorgaan. In mijn geval zou dat ook zeker gebeurd zijn als mijn gezondheidstoestand niet had tegengewerkt. De vpro wilde doorgaan, ik wilde doorgaan, maar mijn hart had er geen zin meer in. Mogelijkerwijs onder invloed van de spanning, steeg telkenmale de bloeddruk zodanig dat mijn hartboezem bij elke volgende uitzending steeds drastischer begon te fibrilleren. Het gevolg daarvan was weer dat er hartritmestoornissen ontstonden. De cardioloog bij wie ik onder behandeling kwam, achtte het wel mogelijk dat ik, mits ik twee uur voor het begin van elke opname een flinke hoeveelheid Sotacor zou slikken, ermee zou kunnen doorgaan, maar ik heb grote weerstanden tegen het innemen van pillen. Achteraf vind ik het soms jammer dat ik er om gezondheidsredenen mee moest ophouden, maar het kan niemand ontgaan dat ik, niet direct in 't bezit van een geruststellende zware basstem, en daarnaast ook veel te nerveus en bewegelijk, bepaald niet in de wieg gelegd ben voor televisiepresentator. Wel heb ik, nu ik weet wat er voor komt kijken om zo'n programma te presenteren, grote bewondering gekregen voor vakmensen als Sonja Barend, Karel van der Graaf en Paul Witteman, en kan ik ook beter begrijpen waarom iemand als Michäel Zeeman als gedoodverfd opvolger van Adriaan van Dis zo jammerlijk moest falen. Televisiepresentator is een ongelofelijk zwaar beroep.