Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 10]

Het goede van televisie
door Frits Abrahams

Ik ga nu aan een stuk beginnen waartoe ik mezelf tien jaar geleden niet in staat zou hebben geacht: een soort apologie van de televisie.

Het kost me de nodige moeite, dat zal ik niet verhelen. Eerlijk gezegd dacht ik nog maar enkele minuten geleden: waar begin ik aan? Het zinloze van de hele onderneming drong zich opeens in volle hevigheid aan mij op. Om met een bekende Nederlandse chansonnière te spreken: waartoe en waarheen?

Ik was zo onverstandig geweest om op weg naar mijn werkkamer nog even de tv aan te zetten. Zulke impulsen zijn moeilijk te onderdrukken voor iemand die van tv-kijken voor een deel zijn beroep maakt. Misschien speelt zich wel op een van de vele netten het vraaggesprek-van-de-eeuw af. President Clinton vertelt woedend aan Larry King dat hij niet begrijpt waarom hem niet wordt toegestaan wat tot de dagelijkse gewoonten van zijn grote voorbeeld John Kennedy hoorde: vreemd gaan in het Witte Huis. Larry knikt begrijpend - hij is het per definitie eens met alles wat zijn gasten zeggen - en vraagt de kijkers om te reageren. Maar eerst even een break.

De tv-criticus die zoiets mist, valt dagenlang ten prooi aan zijn eigen chagrijn. Dat is het ellendige van dit beroep: het eeuwige risico dat zich ergens op een van die tientallen netten een onvergetelijke gebeurtenis afspeelt die ‘een aardig stukje’ oplevert.

Ik zet dus even de tv aan - het is zaterdagavond - en zap haastig langs enkele stations. Dit is mijn oogst: Ron Brandsteder martelt zichzelf met een wanhopige grijns door zijn programma voor bruiden en bruidegommen heen - hij verspreekt zich drie keer in twee zinnen - en hij gaat er daarbij steeds meer uitzien als de versleten Willy Loman van de Nederlandse showbiz. Binnen afzienbare tijd zal hij op het kantoor van Joop geroepen worden. Voordat hij hem om zijn autosleutels vraagt, zal Joop het voor de vorm nog even proberen: ‘Wat vond je er zelf van?’

Ik schakel naar Nederland 2. Prime-time bij de tros! Dat belooft wat. We zien de gezellige presentator Victor Deconinck in het programma Allemaal familie. Dit keer is Goedele Liekens zijn gast. Goedeles bekendste prestatie is haar wekelijkse seksprogramma bij sbs6, waarin de heren hun cockringen vrolijk mogen laten rinkelen, terwijl de dames in dezelfde tv-studio hun beflapjes aan de lijn te drogen kunnen hangen.

Wat doet Deconinck met Goedele?

Ontuchtiger kan het niet: hij neemt met haar het familiefotoalbum door. Goedele als meisje op een paard - uiteraard. Deconinck ging ook nog met Goedele naar haar ouderlijk huis in België, waar zij ‘officieel nog altijd woont’ want u begrijpt het al: Goedele is natuurlijk altijd een braaf, burgerlijk meisje gebleven dat diep in haar gezonde meisjeshart nooit iets van die viezeoudemannenseks van haar baas Fons van Westerloo heeft willen weten.

Het duurt een uur - de tros doet het niet voor minder op de gezinsavond. Ik zet de tv uit. Wat ging ik ook weer doen? Een apologie van de tv? Tja. Toch maar naar boven. Je weet maar nooit. Misschien komt de inspiratie vanzelf. Schrijven is niet schrappen, welnee, schrijven is beginnen. Maar waaraan? Hollands Maandblad maakt een themanummer over televisie. Dat wordt ongetwijfeld gezellig kankeren op Komrij's treurbuis, maar doe ik dat al niet met enige regelmaat in NRC Handelsblad?

Ik heb meer zin in een ander stuk. Wordt het niet eens tijd om de televisie in bescherming te nemen tegen de hooghartige onverschilligheid van wetenschappers, kunstenaars en deftige critici (ook die van NRC Handelsblad)? Van al die mensen die om het hardst roepen ‘dat er nooit iets is op die stomme tv’? Om een of andere reden begin ik me steeds meer te ergeren aan dit geroep. Er schuilt hypocrisie achter, en luiheid, en jaloezie, en vooral: zelfgenoegzaamheid.

De hypocrisie van lettrés die doen alsof ze in hun vrije tijd uitsluitend Proust lezen, maar zich stiekem vermeien met Derrick, Sonja Barend en misschien zelfs Goedele Liekens.

De luiheid van intellectuelen die liever vroeg naar bed gaan dan dat ze naar Diogenes kijken, of een literair programma van Michaël Zeeman - reden waarom dergelijke programma's een bedroevend lage kijkdichtheid hebben. Een sublie-

[p. 11]

me documentaire over de schrijver Philip Roth trok onlangs bij de vpro 50 000 kijkers, wat betekent dat 250 000 vpro-leden niet gekeken hebben.

De jaloezie van journalisten die hun collega's van de televisie het succes bij het grote publiek misgunnen en daarom ook de goede programma's negeren of meesmuilend afdoen. Zou dat misschien de reden zijn waarom Paul Witteman, nu al jarenlang het boegbeeld van informatieve kwaliteitstelevisie, nog nooit een Nipkowschijf heeft gekregen?

De zelfgenoegzaamheid van al die mensen die zich verheven achten boven het klootjesvolk ‘dat niets beters te doen heeft dan het kijken naar tv’.

In de ogen van deze lieden is de televisie de eeuwige zondebok, die de woestijn van het onbenul moet worden ingejaagd, overladen met de zwakheden en de stupiditeiten van het volk. Ik wil daar even niet aan meedoen, althans niet zolang dit stuk duurt - daarna zien we wel verder.

Stephan Sanders beschreef in de Volkskrant hoe de Oostenrijkse schrijver Peter Handke in zijn boek Gerechtigheid voor Servië de wantoestanden in de met moslims gevulde Servische kampen probeerde goed te praten. Zo vroeg Handke zich af of ‘de manier waarop de vrouw het prikkeldraad omklemt niet was voorgedaan door een beeldenkoopman’. Misschien namen de gevangenen wel ‘de door vreemden gewenste martelaarsgezichten en -houdingen aan’.

Die beeldenkoopman van Handke komt me erg bekend voor. Het is een, vermoedelijk gebochelde, pervert die in dienst van programma's als het nos Journaal, bbc's Newsnight en ard's Tagesschau in beelden handelt die door derden zijn verzonnen. Zo'n man belt dan een beeldenkoopman in Sarajevo en zegt: ‘Doe mij een paar videobandjes zogenaamd uitgemergelde moslims.’ En dan roept de beeldenkoopman vanuit Sarajevo: ‘Ik heb nog wel een paar door vreemden gewenste martelaarsgezichten en -houdingen.’

Kennelijk zijn er volgens Handke in Bosnië showkampen opgericht - niet te verwarren met shoahkampen - om de wereldopinie te misleiden.

Als we niet meer weten wie we de schuld moeten geven van 's werelds rampspoed, is er immers altijd nog de televisie.

Het is een ingeroeste, geliefde gewoonte van mediasociologen, communicatieprofessoren, werkloze ethici, eo-theologen, publiciteitsgeile politici (zie hun plannen met ‘de geweldchip’) en nu ook al geschifte Tiroolse schrijvers.

Laten we even - niet te lang - luisteren naar hetgeen hoogleraar communicatiewetenschappen J. Groebel van de Universiteit van Amsterdam te zeggen heeft over het huidige informatieaanbod. Informatie wordt niet meer verwerkt tot kennis, beweerde hij onlangs in NRC Handelsblad. Er is alleen ‘de illusie van geïnformeerd zijn’. Groebel vroeg zich af wat de twee seconden beeld van een huilende vrouw toevoegt aan de berichtgeving over Ruanda. ‘Het blijft een vrouw zonder gezicht, twee seconden is onvoldoende om je met haar te identificeren.’

Groebel heeft kennelijk veel meer seconden nodig om zich met een huilende vrouw te identificeren, maar dat is misschien eerder zijn probleem dan dat van de doorsnee tv-kijker. ‘Je weet niets over de achtergrond van die mensen, niets over de context,’ zegt Groebel.

Maar als ik in de context van een nieuwsitem over Ruanda twee seconden een vrouw zie huilen, weet ik eigenlijk wel genoeg. Twee minuten huilen voegt niet per se iets toe, en bovendien is in zo'n geval zelden bij mij de gedachte opgekomen dat de vrouw huilt om het tegenvallende kerstrapport van haar jongste zoon.

Wat wil Groebel?

Dat elk nieuwsitem over Ruanda vergezeld wordt van een uur durende verhandeling over de geschiedenis van Ruanda? Zou hij daarnaar kijken, of zou hij dan toch maar liever overschakelen naar, desnoods, Goedele Liekens? Is dát wat hij context noemt, en vergeet hij dus dat de kijkers al dagenlang het nieuws over Ruanda kunnen hebben gevolgd?

Wat Groebel vooral lijkt te vergeten - en dat is nog veel ernstiger voor een communicatiewetenschapper - is dat de impact van televisie op beelden berust. Dat heeft ze gemeen met de fotografie, en daar is niets tegen zolang die beelden gemaakt worden door fatsoenlijke vakmensen, zoals bij het nos Journaal, Newsnight en Tagesschau het geval is.

Meningen als die van Groebel zijn zo oud als de televisie: ze doen me altijd denken aan de waarschuwingen van de opvoeders uit de jaren vijftig tegen de populaire strips. Dick Bos en Eric de Noorman als verderfengelen van de jeugd.

Elk decennium heeft zo zijn eigen onheilsprofeten. Tien jaar geleden was de Amerikaanse publicist Neil Postman erg in de mode. Wij amuseren ons kapot heette zijn boek over ‘de geestdo-

[p. 12]

dende werking van de beeldbuis’. Volgens Postman was de televisie weinig minder dan een ‘devil in disguise.’ ‘Serieuze televisie’ was een contradictio in terminis, stelde hij, want de televisie mikte alleen op amusement.

Je zou verwachten dat Postman voorstander was van kwalitatief betere televisie, maar nee, dat zou nog veel erger zijn. ‘Ik heb al eerder betoogd,’ schreef hij, ‘dat de televisie ons de beste dienst bewijst met het brengen van zogeheten platte lol, en dat het pas echt kwalijk wordt als het medium een serieuze toon gaat aanslaan in programma's over nieuws, politiek, wetenschap, opvoeding en onderwijs, economie en religie en die zaken tot vermakelijkheden degradeert. We zouden niet gediend zijn met betere, maar juist met slechtere televisie. Het A-team en Cheers vormen geen bedreiging voor de geestelijke gezondheid, 60 Minutes, Eye-Witness News en Sesamstraat wel.’

Het is bij mensen als Postman nooit goed of het deugt niet: eerst fulmineren ze tegen de televisie als pretpark, vervolgens waarschuwen ze tegen eventuele hogere pretenties van tv-makers. Het woord ‘amusement’ is bij deze doemdenkers sowieso uitermate verdacht: ze hebben kennelijk nooit aan den lijve ervaren hoe amusant serieuze boeken en films kunnen zijn.

Ook bij Postman kreeg de televisie de schuld van alles wat vies, voos, zwak en misselijk is in Amerika. De Amerikanen práten niet meer met elkaar, stelde hij, ze houden elkaar bezig. ‘Ze wisselen niet meer met elkaar van gedachten; ze wisselen indrukken uit. Ze proberen elkaar niet meer met argumenten te overtuigen, ze beroepen zich op iemands uiterlijk, op beroemdheden en reclameleuzen. Want de boodschap van televisie als metafoor is niet alleen dat de wereld een schouwtoneel is, maar dat dat schouwtoneel is gevestigd in Las Vegas, Nevada.’

Daarmee zijn we terug bij Handke. De doemdenkers zijn het roerend met elkaar eens: televisie is manipulatie, wat zij registreert is niet de werkelijkheid, maar een gespeelde werkelijkheid. De échte werkelijkheid kunnen we alleen waarnemen door de ogen van onafhankelijke zieners als Postman en Handke, want zij laten zich niet manipuleren. Ook niet door hun karakter, hun wereldbeeld, hun politieke ideeën, desnoods hun buurman? Nee, ook daar staan zij boven.

Wat moeten wij, eenvoudige tv-kijkers, met deze diepe gedachten? Niets.

Postman schreef tegen het einde van zijn boek: ‘Het kwaad schuilt niet in wát we bekijken, maar in dát we kijken.’

Met zo'n zin diskwalificeert de man zijn gedachtengoed beter dan welke tegenstander ook zou kunnen. Rest alleen nog de verbijstering dat Gerrit Komrij deze hoogdravende, bloedserieuze onzin destijds sanctioneerde met een lovend voorwoord. (Ik meen me overigens te herinneren dat Komrij zich jaren later distantieerde van dit boek.)

Een poosje geleden interviewde ik voor de krant Kees Momma, een autistische jongen, en zijn ouders. Uit hun verhalen bleek dat de televisie tot tweemaal toe een cruciale rol in hun leven had gespeeld. Autisme was in de jaren zeventig een ziekte waarover vooral in Europa nog vrijwel niets bekend was.

Toen Koos Postema er een aflevering van zijn praatprogramma Een klein uur U aan besteedde, betekende dat een openbaring voor de ouders van autisten. Momma's ouders zaten in die uit-

[p. 13]

zending, en zij werden de daaropvolgende dagen overspoeld door reacties van andere ouders. De opluchting bij al die ouders was groot: de stoornis van hun kind bleek niet uniek en kon worden benoemd.

Jaren later was Kees Momma zélf getuige van een onvergetelijke uitzending. Hij was opgegroeid in afzondering van andere autistische kinderen. Op een dag zag hij een film over een autist en hij begreep: dat ben ik, zó zien andere mensen mij. Het was een aangrijpende ervaring die zijn bestaan verhelderde.

Ik vertel dit omdat ik ervan overtuigd ben dat televisie voor veel mensen heel vaak deze functie van eye-opener heeft. Het is nu eenmaal een buitengewoon indringend medium, en als het goed gebruikt wordt, kan het bestaan van mensen er beslissend door worden beïnvloed.

Televisie heeft de afgelopen dertig jaar een emanciperende invloed uitgeoefend op de positie van zeer diverse groepen van andersdenkenden en anderslevenden. Homoseksuelen, bijstandsmoeders, immigranten, patiënten, incestslachtoffers, gevangenen en al die andere lang verwaarloosde groepen - ze hebben allemaal uitgebreid de kans gekregen om de aandacht op hun lot te vestigen. Zij hoeven zich niet langer miskend en genegeerd te voelen. Dat is de grote verdienste van programma's zoals die door Koos Postema, Mies Bouwman en Wim Neijman en hun opvolgers (Paul Witteman, Henk Mochel, Hans Sleeuwenhoek, Cees Grimbergen, Violet Falkenburg, Sonja Barend, Catherine Keyl) zijn gemaakt.

Televisie heeft ook de politiek - en daarmee het maatschappelijke debat - in de huiskamers gebracht. Het heeft de mensen een idee gegeven van degenen die over hen regeerden. Het waren niet langer afstandelijke mannen die het volk via een onderdanige verslaggever vanaf de vliegtuigtrap toespraken. Ze moesten nu met de billen bloot in verhitte debatten onder de tv-lampen. Bikkelharde verslaggevers als Frits van der Poel van kro's Brandpunt verrichtten in de jaren zestig pioniersarbeid, waarvan ze bij Den Haag Vandaag nog steeds de vruchten kunnen plukken.

Het is een mythe dat alleen de goed opgeleide Nederlanders naar dergelijke informatieve programma's kijken. Charles Groenhuijsen, presentator van Nova, wees er nog onlangs op dat juist de groep van minder opgeleide mensen licht oververtegenwoordigd is in zijn publiek. ‘Een brede doorsnee van de bevolking kijkt dus naar ons.’ Dat moet dan a fortiori gelden voor programma's als Brandpunt en De ronde van Witteman, die ongeveer een miljoen kijkers trekken.

Televisie heeft de mensen zelfs dichter bij de kunst gebracht. Een vijfde van de bevolking volgt in de loop van een maand een of meer keren klassieke muziek of opera via de tv en radio. De enorme oplagen die literaire bestsellers tegenwoordig halen, zouden ondenkbaar zijn zonder de invloed van de televisie. Minder bekende schrijvers hebben daar weinig aan, dat is waar, maar ook in het televisieloze tijdperk was hun lot wreed.

Televisiehaters zouden zich eens moeten afvragen hoe onze samenleving eruit zou zien zónder televisie. Er zijn ervaringen op dit gebied met landen die in de moderne tijd een normale televisieprogrammering moesten ontberen. In het lentenummer van Granta beschrijft de journalist Dan Jacobson ‘de televisiehonger’ die hij destijds bespeurde in dictatuurstaten als de Sovjet-Unie, de ddr en Zuid-Afrika. Arbeiders in de ddr weigerden zelfs banen in gebieden die buiten het bereik van de Westduitse tv lagen.

Jacobson beweert dat de dodelijk saaie tv-programmering de instorting van het Sovjet-rijk niet heeft veroorzaakt, maar wel bevorderd. Hij las het af aan de opluchting op de gezichten van de gewezen woordvoerders van het verslagen regime als ze op de tv verschenen. ‘Hetzelfde gold voor de woordvoerders van het Zuidafrikaanse apartheidsregime. Zij beleefden duidelijk plezier aan het feit dat ze niet langer als freaks en outcasts werden beschouwd, maar als echte mensen. Eindelijk waren ze, in hun eigen ogen, weer toegelaten tot het menselijk ras.’

Televisie heeft trouwens nog een ander voordeel, merkt Jacobson bijna ondeugend op. Zij appelleert aan de ijdelheid van grote staatslieden, die daardoor eerder geneigd zullen zijn voor de tv-camera's hun geschillen bij te leggen. Wie wil er niet als een groot, vredelievend staatsman de geschiedenis ingaan? (Hitler en Stalin, zou ik zeggen, maar misschien bedoelt Jacobson dat ook zij zich in deze tijd anders zouden gedragen.)

Als voorbeeld noemt Jacobson het bezoek van president Sadat van Egypte aan Jeruzalem, twintig jaar geleden. Daarmee begon de toenadering tussen Israël en zijn Arabische buurlanden. ‘Ik ben ervan overtuigd,’ schrijft Jacobson, ‘dat Sadat ook naar Jeruzalem ging omdat hij een ster wilde worden. Hij wilde uitgenodigd worden in het Witte Huis en voor het front van de hele wereld op het grasveld verschijnen.’

Anderen volgden hem in deze ambitie: De

[p. 14]

Klerk, Arafat, Rabin. En waarom - nog steeds volgens Jacobson - accepteerden de witte Zuid-afrikanen Mandela? Omdat ze wisten dat hij al decennialang een internationale superstar was die bovendien ontelbare andere sterren verleiden kon naar Zuid-Afrika te komen.

Jacobsons argumenten proevend, moest ik opeens denken aan onze good old Karremans, die zich ook al zo gretig te zamen met Mladic als vredestichter liet filmen, kort voordat hij ruim baan maakte voor het afslachten van duizenden moslims. Hier hadden tv-camera's wel het door Jacobson beschreven effect op personen, maar de uitkomst was minder fraai. Jacobson vergeet dat tv-camera's óók gebruikt kunnen worden voor het misleiden van de kijkers. Ik geloof alleen niet, zoals Handke en Postman, dat ze daarvoor hoofdzakelijk gebruikt worden.

Wees niet bezorgd dat ik me in mijn enthousiasme voor de positieve kanten van de televisie te veel laat meeslepen. Ik zeg altijd: negentig procent van het aanbod is tinnef, tien procent is goed tot zeer goed. Ik praat die tinnef niet goed, ik pleit er alleen voor dat we onze ogen niet sluiten voor de kwaliteit van de rest.

Dat laatste is iets wat ik sommige intellectuelen verwijt. Uit onderzoek blijkt weliswaar dat zij steeds meer tv kijken, maar ik verdenk hen er soms van dat ook zij liever naar Deadline dan naar Lopende zaken kijken. Dat mag, natuurlijk, maar klaag dan niet dat er nooit iets behoorlijks op de tv is. Ik vroeg laatst aan een tiental collega's of zij de vorige avond naar het nieuwe discussieprogramma van Paul Scheffer bij de vpro hadden gekeken. Meewarigheid was mijn deel.

Overdrijf ik met mijn percentage van tien procent kwaliteit?

Ik geloof het niet, en ik kan het weten: als tv-criticus ervaar ik dagelijks de juistheid van mijn schatting. Iemand die geïnteresseerd is in uiteenlopende zaken als kunst, sport en politiek kan elke dag moeiteloos drie, vier boeiende tv-uren bij elkaar zappen op de tientallen kanalen die voor de gewone kabelgebruiker beschikbaar zijn. Dan praat ik nog niet eens over de vele, soms zeer behoorlijke, speelfilms die te zien zijn.

Laat ik als voorbeeld een recente zondag nemen, een dag waarop ik mijn stuk voor Hollands Maandblad had willen schrijven. Ik had me voorgenomen die dag zo min mogelijk tv te kijken - dat leidt maar af. Fluitend toog ik aan de arbeid - alleen al het vooruitzicht van dat vorstelijke honorarium! - totdat me om elf uur te binnen schoot dat die bekwame Han Reiziger zijn alleraardigste muziekprogramma bij de vpro aan een ongewone gast zou besteden: jazz-zangeres Greetje Kauffeld. Toch maar even gekeken, en - inderdaad - erg leuk.

Daarna begon Buitenhof met een aantal veelbelovende onderwerpen: Jan Pronk en een discussie tussen vier vrouwen over de ivf-behandeling voor vrouwen tot 55 jaar. Pronk viel tegen, maar de discussie was goed.

Terug naar het werk, zij het al iets zachter fluitend. Om vijf uur verscheen De plantage van Hanneke Groenteman verleidelijk aan de kim, maar ik beet moedig door. Studio Sport kon ik ook laten schieten, omdat de voetbalcompetitie was afgelopen, maar wat te denken van Diogenes, Brandpunt, Lopende zaken en Arena? Ik besloot ze te negeren, maar wél te kiezen voor het portret van de boy wonder op de piano, Wibi Soerjadi, plus de eerste aflevering van een nieuwe Britse dramaserie, het vervolg op To play the king.

Zodoende had ik aan het einde van deze zondag toch nog, tegen wil en dank, vier uur gekeken, hoewel ik allerlei waardevolle programma's in binnen- en buitenland, zoals de dramaserie van Dennis Potter op de bbc en een documentaire over kamikaze-piloten op de brt, had laten schieten. Minstens acht uur had ik die dag tv kunnen kijken zonder me te vervelen.

Natuurlijk kwam er op deze onrustige dag niets van mijn stuk terecht. Ik besloot het de dagen daarop opnieuw te proberen, maar telkens weer verzoop ik in het mer à boire van de hedendaagse televisie. Ook nu - het is zaterdagavond laat - roept de plicht weer: ik wil weten hoe het Boudewijn Büch in Namibië is vergaan. Zou Boudewijn er nog steeds uitzien als iemand die zojuist uit een elektroshocktherapie is ontwaakt?

Het is onbevredigend, ik weet het, maar mij rest ten slotte niets anders dan er vandaag gewoon een punt achter te zetten. De televisie heeft gewonnen.