Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 6]

De televisie is een zegen
door Maarten van Rossem

Mijn kennismaking met het medium was niet bemoedigend. In een middagprogramma van de ncrv, waarvan de naam mij is ontschoten, moest ik deskundig commentaar leveren op het debat tussen George Bush en Geraldine Ferraro, toen (1984) de kandidaten voor het vice-presidentschap van de Verenigde Staten. In een prettig voorgesprek (men is in Hilversum dol op voorgesprekken) had een redacteur van het programma samen met mij de vragen bedacht die de presentatrice mij zou stellen. Eenmaal in de studio gearriveerd werd me al snel duidelijk dat mijn serieuze onderwerp nogal detoneerde in het luchtige programma dat de kijkers die middag werd geboden. Voor mij trad een geraniumkweker op en na mij kwamen twee doodzenuwachtige meisjes die een ton zilverpapier hadden ingezameld voor zielige mensen. De tribune was gevuld met bejaarden uit Scharwoude, die gedeeltelijk al waren opgeslokt door Alzheimers schemer. Hoe solide het voorgesprek ook was geweest, het was direct duidelijk dat de presentatrice er niet van op de hoogte was. Zij stelde vragen die in het geheel niet ter zake waren, zodat ik steeds gedwongen was mezelf een vraag te stellen teneinde daarop het voorgeprogrammeerde antwoord te geven. De discrepantie tussen een aardig, stimulerend voorgesprek en een hopeloze, onsamenhangende uitzending is een veel voorkomend fenomeen in Hilversum. Ik heb me ook regelmatig afgevraagd waarom men in godsnaam een historicus als deskundige had gevraagd, omdat men kennelijk zo weinig mogelijk wilde weten over de historische achtergronden van de besproken kwestie. Bij een uitzending van Het Capitool, een serieus programma toch, vroeg de dienstdoende redacteur mij eens niet meer dan tien jaar in het verleden terug te gaan, aangezien de kijkers er anders geen touw meer aan zouden kunnen vastknopen.

Ervaringen als deze laten zich makkelijk generaliseren tot het klassieke intellectuele standpunt over de televisie: namelijk dat de televisie als informatief medium niet deugt. Hoe ernstig of belangrijk de informatie ook is, de televisie reduceert haar tot vermaak, tot een onderdeel van het incoherente varieté dat nu eenmaal altijd en overal de meeste kijkers trekt. De kijkers zijn lui en hebben geen behoefte aan ingewikkelde analyses waar ze werkelijk over moeten nadenken. De makers van de programma's zijn via hoge kijkcijfers alleen maar uit op gewin en bieden de luie kijker een soort vertier dat alle intellectuele activiteit bij voorbaat uitsluit. Zo berooft de televisie de burger van zijn laatste restanten denkkracht en zal zij ten slotte na een langdurig verloederingsproces de hele westerse cultuur ten grave dragen.

In zijn meest dramatische vorm is dit pessimistische standpunt al geformuleerd in de jaren vijftig, toen de televisie in de Verenigde Staten voor het eerst het dominante massamedium was geworden. Varianten en echo's van dit cultuurpessimistische standpunt spelen echter tot op de dag van vandaag een belangrijke rol in de meningsvorming over de televisie. De cultuurpessimisten boden vier samenhangende argumenten voor hun hypothese dat de televisie de kritische westerse cultuur zou vernietigen en uiteindelijk wel zou moeten leiden tot een vorm van totalitaire repressie.

Ten eerste was de massacultuur die op het scherm vertoond werd volgens hen geen echte cultuur, maar een fabrieksprodukt, met winstoogmerk vervaardigd voor een betalend publiek. De enige echte cultuur, het meest essentiële en vitale onderdeel van de westerse cultuur was de ‘high culture’ (dit begrip laat zich lastig vertalen en ik zal dat dan ook niet doen. High culture staat, meestal, voor de artistieke avant-gardetraditie van de afgelopen 125 jaar; zeg maar het Modernisme). De high culture was kritisch en innovatief en probeerde kijker, luisteraar of lezer steeds aan te zetten tot nadenken over de problematische relatie tussen kunst en werkelijkheid. De high culture was het werk van individuele kunstenaars die hun creatieve impulsen volgden en natuurlijk nooit aan hun portemonnee dachten.

Het tweede argument voor de verwoestende werking van de televisie was de neiging van de massacultuur allerlei elementen uit de high culture te lenen voor haar even gelikte als lamlendi-

[p. 7]

ge produkten. Dit leenproces corrumpeerde volgens de cultuurpessimisten de high culture en creëerde een mengvorm, ook wel ‘midcult’ genoemd, die haar consumenten de indruk gaf met echte cultuur van doen te hebben, terwijl dat helemaal niet zo was.

Het derde argument betrof de effecten van de televisie op de kijkers. De escapistische droomwereld van het scherm, waarin voortdurend werd gesuggereerd dat alle levensproblemen simpel vallen op te lossen, vervreemdde de kijker van zijn eigen, concrete leefwereld en beroofde hem van de mogelijkheid die wereld kritisch tegemoet te treden en te veranderen. Voor en door de buis raakte de kijker vereenzaamd en geatomiseerd; veranderde hij in de gevreesde massamens.

Het vierde argument ligt direct in het verlengde van het derde. De door de televisie geestelijk ontheemde massamens werd als vanzelf ontvankelijk voor de politieke propaganda van totalitaire bewegingen, die hem, in de vorm van een ideologie en een autoritaire leider, een oplossing boden voor al zijn angsten en onzekerheden. Zo zou het massamedium eerst de kritische traditie van de high culture vernietigen en vervolgens de democratie.

In de jaren tachtig kwam Neil Postman met een invloedrijke, iets gemoderniseerde variant van dit doemscenario. Postman betoogde dat er een wezenlijk verschil is tussen het lineaire, logische en analytische denken waartoe het gedrukte woord de mens dwingt en de volstrekte incoherentie die de televisie veroorzaakt in de hersens van de kijker. De televisie wekte volgens hem bij de kijker de indruk dat het nieuws en dus ook de politiek niet meer waren dan een onderdeel van de showbusiness en beroofde de kijkers zodoende van het vermogen serieus deel te nemen aan het politieke proces. Het eindresultaat, aldus Postman, kon niets anders zijn dan benevolente, door de onderdrukten zelf gewenste repressie: de Brave New World van Huxley.

Van al deze onrustbarende voorspellingen is tot op heden weinig of niets uitgekomen en dat hangt ongetwijfeld samen met het feit dat empirisch onderzoek niets heel laat van de hypothesen van de cultuurpessimisten. Dat de massacultuur met winstoogmerk gemaakt wordt, is zonder meer juist, maar het idee dat de high culture volkomen vrij is van de drang tot geldelijk gewin, is zonder meer onjuist. De high culture werkt misschien met andere praemissen, zij is

[p. 8]

echter zeker niet minder commercieel dan de massacultuur. Het is zeker ook niet zo dat de massacultuur per definitie altijd gemakzuchtige rommel produceert, terwijl de high culture louter bijzondere, vernieuwende produkten voortbrengt.

De high culture is evenmin bezweken aan het geraffineerde leentjebuur van de massacultuur. Zij maakt in haar gesubsidieerde en museale isolement in ieder geval financieel een gezonde indruk. Dat isolement is niet het gevolg van de verpestende werking van de televisie, maar eerder van het subsidiewezen dat de high culture vrijwaart voor een werkelijke confrontatie met de rest van de cultuur. De high culture moge innovatief zijn, het is wel innovatie in vacuo.

Voor het massale bestaan van de vereenzaamde, bange en geobsedeerde kijker uit de cultuurpessimistische mythologie is nooit enig empirisch bewijs geleverd. De gemiddelde kijker kijkt in gezelschap en is lang niet zo gemakkelijk te manipuleren als in de jaren vijftig werd verondersteld. De televisie bevestigt eerder opinies dan dat zij opinies vormt. Al zijn de vara-uitzendingen nog zo geraffineerd, zij zijn niet in staat van een overtuigde liberaal een even overtuigde sociaal-democraat te maken. De meningsvorming van de gemiddelde burger is een veel ingewikkelder proces dan de cultuurpessimisten wel dachten. Bovendien blijkt uit onderzoek dat de televisie een low intensity-medium is: een kwart van de kijkers slaapt en kijkers die nog niet in slaap zijn gevallen doen, behalve kijken, ook nog allerlei andere dingen. De televisie is vaak niet meer dan electronisch behang.

Als het derde argument van de cultuurpessimisten niet steekhoudend is, is het vierde dat logischerwijze ook niet. Nergens nog heeft het televisievermaak geleid tot de ondergang van de democratie. Er zijn zelfs goede redenen te veronderstellen dat de televisie ervoor heeft gezorgd dat de burgers beter zijn geïnformeerd over politieke en maatschappelijke kwesties dan voor het bestaan van de televisie.

De soms expliciete, maar meestal impliciete essentie van de cultuurpessimistische redenering is dat vroeger alles beter was. In een meestal vaag gedefinieerd verleden las de burgerij, naast natuurlijk de Statenbijbel, voortdurend allerlei prachtige boeken en debatteerde daar beschaafd over. Postman merkt verbitterd op dat het in de toekomst helemaal niet noodzakelijk zal zijn boeken te verbieden of te verbranden, ze zullen vanzelf verdwijnen. Nu is het inderdaad zo dat de televisie tot gevolg heeft gehad dat een groot deel van de bevolking aanzienlijk minder is gaan lezen. Bij al het gelamenteer over de afgenomen leeshonger wordt echter altijd verondersteld dat de frequente lezers van de jaren vijftig, die nu dus naar rtl4 kijken, het ene literaire werk na het andere verslonden. Daar was natuurlijk geen sprake van. Integendeel, serieus literair werk wordt in Nederland in de jaren negentig onvergelijkelijk veel beter verkocht dan in de jaren vijftig. De meesten van die geweldige lezers van de jaren vijftig lazen verpleegster- en streekromans of de ‘Wereldkroniek’. Het valt niet in te zien waarom het lezen van een verpleegsterroman cultureel zoveel hoogstaander is dan het dagelijkse kijken naar Goede Tijden, Slechte Tijden.

De wens van de cultuurpessimisten, dat de televisieprogramma's zich veel meer zouden moeten richten naar de kritische beginselen van de high culture (de hele week vpro-programma's en anthropologische analyse van het voetbal) is onzinnig. Bevredigende consumptie van de high culture vraagt veel scholing en nog meer vrije tijd en daar beschikken de meeste televisiekijkers nog steeds niet over. Als trouwens bewezen is dat de televisie niet leidt tot de ondergang van de cultuur en de democratie, wat is er dan tegen de massa het vermaak te bieden waaraan zij behoefte heeft? De zwaarwichtige verontrusting van de culturele elite over het gehalte van het gemiddelde televisieprogramma doet eigenlijk nogal merkwaardig aan. Vanwaar die opwinding? Niemand hoeft naar de televisie te kijken. Zou het misschien zo zijn dat ook de culturele elite de avond regelmatig vult met televisiekijken en dan vervolgens de schuldgevoelens bedwingt met de constatering dat het toch allemaal maar vulgaire rotzooi is?

Tegenover mijn eigen negatieve ervaringen met de televisie staan minstens zoveel, zo niet meer, positieve ervaringen. Er zijn ook intelligente en belangstellende presentatoren die hun huiswerk goed hebben gedaan en zo de deskundige de gelegenheid geven deskundig te zijn. Als er wat meer tijd ter beschikking is dan de obligate drie, vier of vijf minuten, kan er op de televisie ook heel informatief gediscussieerd worden. Ik bewaar goede herinneringen aan de weken dat de Golfoorlog werd gevoerd. De Hilversumse omroepen verzorgden toen elke avond een geza-

[p. 9]

menlijk programma van flinke lengte. De organisatie van deze ‘Gezamenlijkheid’ was een chaos en de redactie had vaak geen idee hoe de zendtijd te vullen. Dat gaf aan de uitgenodigde deskundigen en politici alle gelegenheid kwesties ruim te bespreken.

Deze positieve ervaringen laten zich eveneens generaliseren tot een standpunt dat al vier decennia oud is: namelijk dat het enerzijds met de schadelijke effecten van de televisie erg meevalt en dat de televisie anderzijds hele interessante en nuttige dingen kan laten zien. Het doemdenken van de cultuurpessimisten in de jaren vijftig riep een voor de hand liggende pragmatische reactie op. De pragmatici bekritiseerden de zwartgallige voorspellingen langs de lijnen die hierboven zijn uitgezet en betoogden bovendien dat een selectieve kijker elke week urenlang kon kijken naar cultureel hoogstaande uitzendingen.

Dat brengt mij tot mijn eigen standpunt. Ik ben van mening dat de televisie een zegen is, mits de kijker de discipline opbrengt selectief te kijken. Laat ik beginnen met de nieuwsvoorziening via de televisie. Intellectuelen laten zich daar meestal laatdunkend over uit omdat het televisienieuws van incident naar incident snelt en haast nooit een grondige analyse van de gebeurtenissen geeft. Op zichzelf is die kritiek niet onjuist, zij mist echter de essentie van de zaak. De televisie vertoont beelden en dat kunnen de andere media nu eenmaal niet. Op de televisie heb ik de Muur zien vallen, de revoluties in Oost-Europa zich zien voltrekken, een tank point blank op het Witte Huis in Moskou zien schieten, de Tomahawks over Bagdad zien vliegen, en zo voort; een eindeloze reeks pregnante beelden. Hoe begaafd de krantencorrespondenten ter plekke ook zijn, zij kunnen de televisiecamera's niet vervangen. De camera's zijn selectief en soms misleidend, maar beter enig beeld dan helemaal geen beeld. Voor context en analyse is er dan de krant. Wie werkelijk in het nieuws geïnteresseerd is, zal zich nooit beperken tot televisiekijken. Er zijn immers allerlei soorten nieuws waarvoor de televisie volkomen ongeschikt is.

Voor wie belang stelt in de Amerikaanse samenleving, biedt de kabel sedert een aantal jaren een extra zegen: cnn. Toen ik in de jaren zestig gefascineerd raakte door de Amerikaanse presidentsverkiezingen, moest ik het vrijwel volledig zonder beeld stellen. Op zijn best gaf het nts-journaal zo nu en dan wat zwartwit flitsen. Nu kan dat hele merkwaardige circus dag in dag uit in detail gevolgd worden. Ook cnn wordt vaak het verwijt gemaakt dat de nieuwsvoorziening oppervlakkig is. Soms is dat inderdaad zo, bijvoorbeeld in de zeldzaam slordige reportage over de Nederlandse euthanasiewetgeving. Het Amerikaanse politieke bedrijf wordt echter goed bijgehouden en van uitstekend commentaar voorzien. Waar anders dan op cnn ziet men trouwens Henry Kissinger een uur lang overtuigend oreren over de Bosnische crisis? Waar anders dan op cnn kan men nauwkeurig de inslag van de komeet Shoemaker-Levy op de planeet Jupiter volgen?

Naast het nieuws in beeld, wat mij betreft de hoofdattractie, biedt de televisie dan ook nog documentaires, speelfilms en sportverslaggeving. Het heeft weinig zin hier een uitputtende opsomming te geven van documentaires die mij nog scherp voor de geest staan, die ik kortom voor geen goud gemist zou hebben. Laat ik er daarom slechts twee noemen: ‘The Second Russian Revolution’, een bbc-documentaire over de teloorgang van de Sovjetunie en een even spectaculaire als ontroerende film over het gedrag van walvissen in de wateren van Antarctica.

Ten slotte moet de revolutie gesignaleerd worden die de televisie heeft veroorzaakt in de sportverslaggeving. Een enkel voorbeeld is voldoende. Voor wie, zoals ik, verslaafd is aan het autoracen in de Fomule i, is de wijze waarop die sport tegenwoordig in beeld wordt gebracht niets meer of minder dan een wonder. Langs het circuit staan zoveel camera's dat elke race-auto op elk moment in beeld gebracht kan worden. Bovendien is elke race-auto uitgerust met een eigen mini-cameraatje, zodat elke passeerbeweging of slippartij vanuit het perspectief van de coureur getoond kan worden. Boven het circuit hangt dan ook nog eens een helicopter met een camera.

Het is, nu ik erover nadenk, eigenlijk een godswonder dat ik af en toe nog eens een boek lees.

Zie voor het debat over de effecten van de televisie:

B. Rosenberg en D.M. White eds., ‘Massculture, the popular arts in America’ (Glencoe 1957)

Herbert J. Gans, ‘Popular culture and high culture. An analysis and evaluation of taste’ (New York 1974)

Neil Postman, ‘Amusing ourselves to death. Public discourse in the age of show business’ (Harmondsworth 1985)