Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 19]

Meneer de Cocq proeft kut en spruitjes
door Nanne Tepper

Hermine Landvreugd heeft, bewust of per ongeluk, een aardige grap uitgehaald. Haar boek Margaretha bleef het langst liggen bevat slechts twee verhalen en deze verhalen zijn, zo zeggen de recensies mij, geschreven volgens twee volkomen verschillende tradities. Het titelverhaal naar het recept van de Nixjes, het andere verhaal, Laatste boot half tien, naar de ongezellige keuken van de spruitjescultuur. Vies realisme versus Hollands realisme. Een voorzet waar men u tegen zegt. Eens kijken wie er voor het



doel staan. Maar eerst nog dit. Als er al een hetze mocht bestaan tegen het werk van de Nixnutten, dan begint deze merkwaardige vormen aan te nemen. De aandacht die werk van deze signatuur ten deel valt is enorm, terwijl romans met andere literaire pretenties het vaak moeten doen met een of twee beschouwingen. De ruimte die sommige recensenten aanwenden om het zoveelste boek van Nix neer te sabelen zou beter besteed kunnen worden aan origineler en authentieker werk. Menig auteur van Nix komt met zijn leuter in de hand al door het ganse land. Landvreugds ‘politiek incorrecte, gewelddadige’ Nixverhaal krijgt het in de recensies behoorlijk te verduren. ‘Rammelend, hakkelig en bespottelijk,’ volgens Xandra Schutte in De Groene Amsterdammer. ‘Ronduit ergerniswekkend, overduidelijk uit de trukendoos getoverd,’ vindt Doeschka Meijsing in Elsevier. ‘Een voortkabbelende stroom gedachten die allemaal even gewichtloos en gratuit zijn,’ zegt Alle Lansu in Het Parool. Deze drie halen opgelucht adem als ze het tweede verhaal onder ogen krijgen. ‘Alles wat in het titelverhaal misgaat, werkt hier heel goed’, Schutte. ‘[De held] is een verademing na zijn wezenloze voorgangers’, Lansu. ‘De schrijfster heeft de zaken in haar greep’, Meijsing. Leve het Hollands realisme!

Jeroen Vullings in Vrij Nederland weet na twee boeken al waar het bij Landvreugd altijd om gaat: ‘de eigenaardige verstandhouding van de hoofdpersoon met ten hoogste twee anderen’. Me dunkt, een vondst. Hij vindt het Nixverhaal ‘onwaarachtig’ als gevolg van ‘het al te grote gewicht dat de morele provocatie heeft tegenover het geringe literair gebodene’; kritiek die werk in dit genre zo langzamerhand telkens ten deel valt. Waarom dan, nogmaals gezegd, er vier kolommen aan vuilgemaakt? Het verhaal Laatste boot half tien geeft, volgens Vullings, ‘nog weinig ander uitzicht dan op het al geëffende terrein van het Hollands realisme uit de jaren zeventig’. Weg met het realisme!

Onno Blom (Trouw) komt met andere vertrouwde kritiek op het vieze realisme: ‘Landvreugd levert nauwelijks commentaar op wat haar personage overkomt. Ze heeft eigenlijk alleen maar aandacht voor de buitenkant, het verhaal eindigt zonder plot of moraal,’ maar Blom blijkt door dit verhaal toch zo geraakt dat hij het tweede verhaal overschaduwd ziet door ‘de heftige scènes uit het eerste verhaal’. Dit lijkt me een onbedoeld compliment. Al met al vindt Blom dat Landvreugd in beide verhalen in haar schrijfopvatting te vrijblijvend blijft; kritiek die ik vaker lees.

Arnold Heumakers (de Volkskrant) vindt beide verhalen eveneens matig: ‘De literatuur bevestigt haar beperkingen in plaats van ze te doorbreken: niet door een gebrek aan vakmanschap, maar door een gebrek aan eigen literair karakter.’ In zijn recensie wijst Heumakers op de gemiste kansen van Landvreugd.

Jaap Goedegebuure (HP/De Tijd) haalt herinneringen op aan het inderdaad stuitende tafereel op de televisie waarin Landvreugd naar aanleiding van haar eerste boek ‘moederlijk-berispend’ werd toegesproken door Sonja Barend. Goedegebuure is zeer te spreken over Landvreugds vies-realistische werk: ‘[...] veel provocerender en fascinerender vind ik de manier waar-

[p. 20]

op Landvreugd de grenzen tussen liefkozen en straffen, tederheid en sadisme, en verlangen en angst verkent. Landvreugd maakt de grenzen zichtbaar voor de tijdgenoot door ze te koppelen aan herkenbare situaties.’ Ook vindt hij dat ze ‘zeer bekwaam’ gebruik maakt van het procédé van de innerlijke monoloog. (Even niet aan Wim Kan denken.) Over het tweede verhaal weet Goedegebuure enkel nog te zeggen dat het een ‘eigen toon, een eigen onderwerp’ heeft.

Hans Goedkoop (NRC Handelsblad) weet wel vaker het doorslaggevende moment in een boek te vinden. Het slot van het Nixverhaal, waar de heldin naar de dood zegt te verlangen, brengt hem tot de volgende gedachten: ‘Het is nauwelijks een plot, of een ontlading, of een zelfinzicht. [...] Het is een schok en een verlossing tegelijk, je gunt die vrouw de dood, en blijkbaar heeft de schrijver je dus heimelijk naar dat gevoel weten te manoeuvreren.’

Lezen is, zo blijkt, nog altijd een kunst. Want na lezing van het tweede verhaal, dat ook volgens Goedkoop verrassend is binnen het werk van Landvreugd, komt hij op dat slot terug. Over de hoofdpersoon van het tweede verhaal zegt hij: ‘Hij stoffeert de wereld met zijn dromen en gedachten, zijn verbeelding, net zo lang tot hij er wonen kan. Hij maakt het wezenloze wezenlijk. Zie je dat gebeuren, dan begin je te begrijpen wat het einde van dat vorige verhaal zo schokkend maakte. [...] Ze (de heldin) benut haar verbeelding, eindelijk, maar net op de verkeerde manier. Ze mist haar kans op leven.’

Interessante beschouwingen. Door alle andere recensies, vooral de anti-Nix betogen, vraag ik me echter wel af of Goedkoop ze misschien ziet vliegen. Zo zegt Heumakers over dit voor Goedkoop zo belangwekkende slot van het eerste verhaal: ‘Dat tenslotte de dood gaat wenken mag evenmin een verrassing heten.’

Al met al lees ik in de beschouwingen over het boek van Landvreugd nauwelijks iets over haar eventuele thematiek, al moeten we de vondst van Vullings niet vergeten. Verder rept men voornamelijk van geweld en seksuele extremiteiten. Dat een meisje een smiley in haar kut stopt en het dropje vervolgens aan een ontvoerd padvindertje presenteert wekt de hoon van enkele critici. Zelf vind ik zo'n handeling niet enorm vergezocht (zeker niet vergeleken met het ingebrachte theeëi uit Landvreugds vorige boek waaraan sommige critici refereren); tenslotte snoepen we allemaal wel eens uit de doos. Het kan natuurlijk zijn dat Landvreugds werk geen thema's bezit, maar eerlijk gezegd geloof ik dat niet. Misschien slaat Goedegebuure de spijker op de kop als hij de grenzen van liefkozen en pijnigen verbonden ziet met herkenbare situaties, al hebben we dan wel een uiterst mager thema boven water.

Wat zou Landvreugd zelf van deze opinies vinden?

Menig recensent heeft de hebbelijkheid om te beweren dat de literaire kritiek gezien moet worden als ‘een dialoog met de schrijver’. Nu is reageren op critici in de eerste plaats not done. En waar is, mocht je zulks al willen, het podium? Je zou daarbij als veel besproken schrijver wel een monster met twaalf koppen moeten zijn om al die gesprekken aan te kunnen gaan. Eerder is het zo dat de literaire kritiek, als je boek veel besproken wordt (de wens van iedere schrijver), een panel uit een consumentenprogramma nabootst. Als het meezit richten de dames en heren van het panel zich op de ambachtelijke aspecten, als het tegenzit gebruikt de recensent een boek om zijn smaak weer eens uit te venten op de toon van Vrij Nederlands Meneer de Cocq. Dat laatste gebeurt nog al te vaak. Ook is het voor menig schrijver geen geheim meer welke recensent welk type boek prefereert. De gelikte auteur kan zijn criticus kiezen en een boek schrijven naar diens voorkeuren. Landvreugd heeft óf gepoogd met haar twee verhalen het iedereen naar de zin te maken en is daarin hopeloos mislukt, óf heeft een poging ondernomen haar ideeën zo verschillend mogelijk uit te werken met de bedoeling de kritiek te dwingen haar op haar ambachtelijke vaardigheden te beoordelen, en is daarin behoorlijk geslaagd.