Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 21]

Kwalen van Nederland als krantenland
door M.C. Brands

Kranten zijn hopeloos omslachtige ouderwetse middelen om nieuws thuis te bezorgen. Futurologen hebben op basis van hun simpele één-recht-één-averecht-theorieën dan ook al lang het einde voorspeld van dit anachronisme, zoals dezelfde deskundigen dat ook gedaan hebben bij de nationale staat, het kapitalisme, de ideologie en wat al niet meer voor ‘endism’ in aanmerking kwam. Behalve natuurlijk deze ‘eind van...-theorieën’ zelf. De elektronische superhighway zou - dat stond in de voorspelling wel vast - een achterlijk communicatiemiddel als de krant doen verdwijnen, zoals de zandweg door de autobaan is verdrongen. Het is gegaan als met zovele profetieën: de krant is nog springlevend, zelfs in een land als Nederland met een klein taalbereik is het aantal overlevende dagbladen niet alleen rijkelijk groot, de kwaliteit is in het algemeen opmerkelijk goed, vergeleken bij de immense hoeveelheid pulp die de superhighway 24 uur per dag aanvoert. Schandaalbladen als het Duitse Bild of de Britse ‘tabloid press’ zijn ons gezegend koninkrijk bespaard gebleven.

Een aantal hardnekkige misverstanden blijft echter de Nederlandse journalistiek plagen. Een daarvan is de gedachte dat wat er in Nederland gebeurt veel belangrijker is dan wat daarbuiten voorvalt. Maar ook dat de wereld buiten Nederland ongeveer op dezelfde wijze ingericht is als bij ons thuis. Ondanks alle internationalisering slaat de verhollandsing van het nieuws nog steeds hard toe, niet alleen in de kranten, nog sterker in de tv-nieuwsberichten.

Het nos Journaal lijkt zich steeds meer in de richting van het kinderjournaal te bewegen: nieuws op de hurken. Vroeger was het de bedoeling om kinderen via het opstapje van het kindernieuws te laten opklimmen naar het grote-mensennieuws. Nu is het grote-mensennieuws ook een soort kinderprogramma geworden op hurkhoogte, waarmee Nederland zich duidelijk onderscheidt van de ons omringende landen. Vergeleken bij het kijken naar het nos Journaal is het lezen van een krant een intellectuele topprestatie.

Een andere specifiek Nederlandse kwaal die onze nieuwsvoorziening blijft teisteren is de zelf opgelegde plicht, respectievelijk geloofsbelijdenis dat men ‘kritisch’ dient te zijn. Sinds de ontdekking van de term ‘kritisch’ door de Nederlandse journalistiek, is het niet bij een beetje serieuze journalist uit te roeien misverstand ontstaan dat men bovenal ‘kritisch’ moet zijn, vooral degenen die gisteren nog als schoothondjes achter autoriteiten aanliepen. Het meest fnuikend voor de journalistiek nog is de verbinding van ‘kritisch’ moeten zijn met ‘political correctness’ waar echter zo velen van de even ‘kritische’ moderne lezers dol op blijken te zijn.

Men vergeet dan licht dat kritisch niet alleen een houding van ‘U kunt me nog meer vertellen’ ten opzichte van de bronnen inhoudt, maar ook hard studeren, opdat de journalist meer weet dan de gevestigde autoriteit wil loslaten. Aan dat laatste schort het nogal eens in Nederland. Kritisch betekent dan niet veel meer dan een excuus/dekmantel voor onbeschoftheid, nitwitterigheid en/of een soort negativisme dat zich uit in alleen maar afkraken zonder argumenten. Een ik-vind-het-allemaal-niks-houding. Zo schijnen sommige journalisten er de grootste bevrediging in te vinden, wanneer zij na eindeloos wachten over een regeringsconferentie kunnen melden dat deze, ondanks alles wat daaruit moge zijn gekomen, is mislukt. Of dat er niets nieuws uit is gekomen, daarmee de aard van dat soort bijeenkomsten volstrekt over het hoofd ziend: alsof het om het nieuwe gaat, alsof dat een waarde op zichzelf zou zijn.

Daarmee komen we tot een andere wijd verbreide kwaal. Nederlandse kranten staan vol met wat a van b en wat b van a vindt, meningen over meningen over meningen, terwijl daardoor de

[p. 22]

beschrijving van het onderwerp zelf waar het over had moeten gaan, vaak op de achtergrond verdwijnt. Deze repeterende breuk van opinies zal wel samenhangen met de poging ontwikkelingen een menselijk gezicht te geven. Nieuws moet immers ook zoveel mogelijk als (half)entertainment gebracht worden; anders ben je de luisteraar of lezer meteen al kwijt. Maar het leidt in dit geval vaak tot eindeloze meningen van lieden die slecht geïnformeerd zijn, waardoor de verwarring alleen maar groter wordt. Wellicht zit hierachter ook dat gemakzuchtige misverstand dat objectieve journalistiek toch niet bestaat. Laten we dus meteen maar vanaf het begin de sluizen van de subjectiviteit wijd openzetten.

In de jaren zeventig was trouwens de vermenging van feit en mening nog veel sterker dan nu, of misschien vindt de vermenging nu op een iets subtielere manier plaats. Veel postmodernistische theorieën bieden daartoe ook alle legitimitatie. Welke ouderwetse zot spreekt er nog over de feiten of de waarheid alsof die zouden bestaan?

In het verlengde van deze kwaal ligt het columnistisch kwaad dat als een konijnenplaag de Nederlandse journalistiek overwoekert. Een beetje krant heeft een aanzienlijk aantal columns. Het lijkt wel alsof het als grondrecht in de cao van de journalist is opgenomen: wanneer men zoveel jaren verslaggever is geweest, heeft men, meningen of niet, recht op een eigen column. Zoals voor een cabaretier een one-man-show het summum schijnt te zijn, zo is voor een Nederlandse journalist een eigen column het doel waarnaar hij streeft. Nederland heeft niet alleen de grootste dichtheid van sociologen, fysio- en andere therapeuten, er is geen tweede land te vinden met een zo breed verbreid columnisme. Het zal wel met de aard van de Nederlandse democratie samenhangen: een grote dorpspomp op een apenrots met een ons-kent-ons parochiecultuur. Iedereen heeft recht op zijn mening, hoe onzinnig deze ook mag zijn. En consequenties zijn aan die columns bijna nooit verbonden: het blijft een discussie in het luchtledige van een land dat geen echt grote eigen problemen kent. Geen Polen, Turkije, Noord-Ierland of België.

In geen land krijgen dan ook notoire dorpsgekken - hooggeleerd of niet - zoveel ruimte in de bladen om hun gescheld, getier of filosofie vermenigvuldigd te zien als hier. We mogen dan bij gebrek aan een echt hofleven geen lange traditie van hofnarren hebben gehad, hun nazaten zijn hier des te talrijker. Maar de hofnar hoorde nu eenmaal thuis in een samenleving met weinig vrijheid, niet in een maatschappij waar alles toch al ten minste één keer is gezegd en oorspronkelijkheid alleen nog maar te vinden schijnt te zijn in nog wildere gekkigheid en groteskere overdrijving waardoor alle mieren op olifanten beginnen te lijken: de zogenaamde vergrotingsdwang, uitgedrukt met dat zo kenmerkende ons-kent-ons columntoontje. En dat op vaste dagen en met een vast ritueel ritme - ten minste één keer per week -, ongeacht of er wat te melden is. Aan de meeste vaste columns is af te lezen hoe de auteur zich dagenlang in bochten heeft moeten wringen om zijn stukje weer klaar te krijgen.

Des te groter is de prestatie van die handvol columnisten die wel iets te melden hebben - die wel eigen meningen hebben en deze niet ad hoc hoeven te verzinnen -, ongeacht of zij één keer per maand of twee keer per week hun stukje leveren. Zo blijft de oude rot J.L. Heldring nog altijd een eenling in de Nederlandse journalistiek, zonder opvolger. Hij kan zich met een hoog percentage van zijn columns meten met zijn collegae in de Herald Tribune of andere buitenlandse uitschieters.

De Volkskrant scoort op het punt van onbekookte en ondoordachte gedachten waarschijnlijk het hoogst van alle grote bladen, wat wel een uitvloeisel zou kunnen zijn van haar onverwerkte alternatieve verleden. Tot het ‘elk wat wils’-beleid van de redactie van deze krant schijnt te behoren dat men het afdrukken van een groot aantal onzinstukken ‘legitimeert’ door daarnaast heel goede artikelen op te nemen. Zo behoudt de krant voor zeer verschillende lezers een grote bandbreedte, waarbij opvalt dat het aantal dorpsgekken dat onbeperkte gelegenheid krijgt, groter is dan bijvoorbeeld in NRC Handelsblad waarmee deze krant zich graag op één hoogte plaatst.

De opiniepagina is in de Volkskrant werkelijk het toppunt van nu-is-het-mijn-beurt non-meningen. Dat deze krant geen maat weet te houden, blijkt vooral ook uit de onbescheiden omvang van de zaterdagse uitgave. Dat is geen krant meer, maar een stapel drukwerk: voor een groot deel zo leeg als een volle prullemand, zoals de dichter Roland Holst eens opmerkte.

Volgend punt: het ontbreken van leermeesters in het journalistenvak. Ik heb het nooit goed kun-

[p. 23]

nen begrijpen, maar alom gewaardeerde journalisten als Hofland en Gruyters zijn met grote bewondering blijven spreken over hun grote leermeester bij het Algemeen Handelsblad, dr Anton Constandse. Deze anarchist hield er zoals uit zijn eindeloze serie boekjes blijkt, bizarre ideeën over de politiek op na, maar gold kennelijk voor zijn leerlingen als een groot leidsman in het ondoordringbare struikgewas van de internationale politiek. Een regeringscrisis op Tahiti kort voordat de krant gedrukt moest worden: Constandse schreef in een minimum van tijd een stuk over de achtergronden van deze crisis, welk wereldomspannend conflict erachter zat. En dat alles ook nog in historisch perspectief geplaatst. Getuigen vertellen nog steeds uit de eerste hand dat er, afgezien van zijn anarchisme, heel veel van die man te leren viel. Waar en wie zijn de huidige Constandses in ons land dat over de hele linie zo arm is aan leermeesters na de kaalslag van de jaren zestig en zeventig? Is het Jan Blokker, die toch meer door gein dan door kennis van zaken of geleerdheid excelleert?

Juist haastwerk, dat journalistiek per definitie is, vereist een surplus aan kennis en inzicht, wil verschraling niet al vanaf het begin de overhand krijgen. De krant verwordt dan tot dun, waterig bier. De scholen voor journalistiek blijken vooral op te leiden tot dit soort verschraling; alle aandacht gaat uit naar incidenten en oppervlakte en niet naar dieper liggende structuur. Om een spa dieper te kunnen steken is kennis nodig die op dat soort onderwijsinstituten niet of amper gedoceerd blijkt te worden. Als kennis op zichzelf al niet als ballast wordt gezien! Het blijkt in produkten uit dat soort scholen zelfs al steeds moeilijker te zijn om de chronologische volgorde der ontwikkelingen nog juist weer te geven. Zelfs de jaartallen kloppen zelden en dat is toch echt een minimum eis.

In Nederland lukt het ook bijna nooit iemand van gewicht passend te herdenken. Zie hoe NRC Handelsblad dat tussen de bedrijven door in een verloren uithoekje van de krant doet. Het is kenmerkend voor ons gebrek aan historisch besef. We leven in de grote illusie dat het verleden er niet toe doet, terwijl de taaiheid van de historische continuïteit in dit land zo mogelijk nog groter is dan elders. Alleen, we zijn het ons zelden bewust in welk historisch spoor we met onze pre-

[p. 24]

tenties van oorspronkelijkheid lopen. Doden tellen niet meer mee, hebben ons weinig of niets te zeggen. De Engelse filosoof Herbert Spencer sprak eens over de democratische rechten van de doden. Die democratie bestaat in democratisch Nederland niet. We hebben geen boodschap aan het verleden, hoeveel boodschappen dat verleden ook voor ons moge hebben. Alles lijkt vandaag begonnen te zijn, de wereld is een grote première. Dat is in Nederland vroeger wel anders geweest, maar door die schielijke secularisatie in dit land in de rumoerige jaren zestig is er naast de kerkelijkheid nog veel meer met het badwater weggespoeld. Zo is het gekomen tot een drastische inkorting van ons wereldje en van ons blikveld: als ware het een ingedrukte harmonica. Gisteren is voor velen al heel ver weg en onze journalistiek is gebaseerd op de geheugenloosheid van de lezer. Vandaar ook dat je zelden een Nederlandse journalist ziet toegeven dat hij zich vergist heeft. Al die onzin die vele ‘kritische’ journalisten tijdens de Koude Oorlog hebben uitgeslagen: geen haan die er naar kraait. Alles ligt veilig achter het dikke gordijn van de grote onoprechtheid opgeborgen. Een beetje verwerking van het eigen beroepsverleden is er al helemaal niet bij. Als journalist hoef je nooit bang te zijn voor lezers met geheugen, die zich herinneren wat dezelfde journalist of krant vorig jaar nog over hetzelfde onderwerp schreef. En wanneer er al zo'n vreemde lezer met geheugen zou opdoemen, kan hem altijd de mond gesnoerd worden met de vermaning en het verwijt dat het er niet om kan gaan oude koeien uit de sloot te halen of na te trappen.

De verhollandsing - de uitstraling van de Nederlandse spijkerbroekcultuur - van de berichtgeving over vreemde landen door correspondenten in die landen laat zich het best registreren wanneer men regelmatig kranten uit het betreffende land ernaast leest of zelf langere tijd in dat vreemde land verblijft.

Nederlandse kranten hebben geen Amerikaanse correspondent, maar hooguit iemand in Washington, waar hij vooral naar de Amerikaanse tv kijkt, in het beste geval de grote kranten leest en af en toe een reisje door het land maakt. Bij het uitkiezen van onderwerpen krijgt de eigen voorkeur van de correspondent alle ruimte; de rest wordt aangevuld met wat de persbureaus leveren.

In de tijd van president Reagan werd de leider van de vs ons meestal als randdebiele derderangs acteur beschreven. Daarbij ontging het de meeste correspondenten geheel dat daar een president huisde die op effectieve wijze, namelijk door de technologische voorsprong politiek uit te buiten, het Sovjet-rijk eerst uit de scharnieren lichtte en daarna de genadeslag gaf, zoals geen van zijn voorgangers ooit was gelukt. Ons werd bij herhaling uitgebreid gemeld dat sdi niets kon voorstellen, onzin was, en dat de president bij buitenlandse bezoeken voortdurend de namen van de te bezoeken hoofdsteden verwarde. Incidenten blijken nu eenmaal voor menig correspondent zeer aantrekkelijk te zijn voor de berichtgeving, zoals hij of zij ook heel kritisch kan lijken door de oppositie klakkeloos na te praten. Het kost uiteraard veel meer moeite om dieper gravende analyses met daarbij behorende meerwaarde te leveren of een lange-termijnontwikkeling in het gastland te schetsen.

Een ‘kritisch’ journalist zal van nature met grote toewijding alles berichten wat er mis gaat in bijvoorbeeld Duitsland en met gretigheid het onheil breed uitmeten. De oplettende Nederlandse lezer moet met verbazing hebben geconstateerd, hoe de meeste Duitsland-correspondenten de Duitse bondskanselier jarenlang voor een onbekwame prutser hielden, tot het moment waarop dezelfde domoor plotseling werd afgeschilderd als de enige politieke leider - met visie - die Europa rijk blijkt te zijn. Maar ook hier moet als troost direct bij aangetekend worden dat de schrijvende pers nog kroonjuwelen der journalistiek levert vergeleken bij de Nederlandse tv-journalisten uit Washington of Bonn.

Opmerkelijk is dat buitenlandse correspondenties amper invloed blijken te hebben bij beantwoording van de grote vraag welke plaats Nederland ten opzichte van het buitenland inneemt. Het eigen parochialisme ligt te diep verankerd om een perifeer verschijnsel als buitenlandse correspondentie daarop invloed te laten hebben. We - burgers en ministers - blijven ons ongeremd overgeven aan onder- respectievelijk juist overschatting van de rol van Nederland in de grote boze buitenwereld. Hoe graag journalisten ook buitenlands correspondent willen worden, het moet frustrerend werk zijn, te meer omdat je meestal - net als in de diplomatie - door het hoofdkantoor naar dat land wordt gestuurd waar je echt helemaal niets van afweet. En bovendien worden de posten steeds schaarser,

[p. 25]

omdat kranten steeds meer op deze dure liefhebberij bezuinigen.

Tot besluit, terugkerend naar het begin: de geschreven journalistiek mag er zijn in Nederland. Dat er naast een aantal grote dagbladen nog zoveel kranten met een geringere oplage zich niet alleen weten te handhaven, maar een goede eigen kwaliteit bieden, mag opmerkelijk heten. Met name dienen dan kranten als Trouw en Het Parool genoemd te worden. Van Het Parool, dat toch met aanzienlijk minder middelen moet werken dan bijvoorbeeld NRC Handelsblad of de Volkskrant, kan gezegd worden dat enige rubrieken zelfs beter zijn dan bij de rijkere broers. Van Trouw is het opmerkelijke hoe het zijn eigen boutique, niche heeft weten in te richten naast de grootwinkelbedrijven die ook in de Nederlandse journalistiek de markt beheersen. Die krant is erin geslaagd het eigen verleden af te schudden, zonder eigen profiel of oriëntatie te verliezen. Daarin schuilt ook de meerwaarde van zo'n blad naast de grotere broers. Minder geld betekent gelukkig niet per definitie een slechtere krant. Anderzijds staat het evenmin vast dat een krant met een honderdvijftigkoppige redactie erin zal slagen een boeiend en leesbaar produkt te leveren.

Een weinig opgemerkte ster aan het Nederlandse krantenfirmament is nog het Financieele Dagblad, dat over veel meer terreinen dan de naam suggereert zeer goed informeert.

Tot besluit: de krant is per definitie een eendagsvlieg. Toch zijn er kranten met een hoge bewaarwaarde. Voor mijn werk lees ik veel buitenlandse kranten. Ik bewaar stapels kranten vanwege de blijvende hoge informatieve waarde. Artikelen, vooral ook boekbesprekingen uit de Frankfurter Allgemeine, The Guardian Weekly (bestaat uit dagbladartikelen) of de Herald Tribune, om nog maar te zwijgen van The Economist, blijken na jaren hun waarde behouden te hebben. Tot mijn verbazing zijn daaronder weinig Nederlandse kranten, waarschijnlijk omdat daarin voor mij minder houdbare waar blijkt te staan. Zou de vluchtigheid toch de Nederlandse kranten nog steeds te sterk in haar greep houden? Of komt het alleen maar daardoor dat wat van verre komt, belangrijker lijkt te zijn?