Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 17]

In de spotprent mag alles
door W. Woltz

Wanneer in Nederland, na jarenlang wachten, een politiek tekenaar voor de rechter moet verschijnen, is dat een evenement. Mediageleerden geven commentaar, juridische medewerkers halen de goudschaal te voorschijn en wegen vier grein algemeen belang af tegen drie grein enkelvoudige belediging. De vrijheid van meningsuiting is in het geding!

Maar wat is die waard als niemand de limieten kent, als niemand meer weet dat er grenzen bestaan? Als alles gezegd of getekend mag worden is de magie van het taboe verdwenen, zijn provocatie en belediging bij voorbaat ontkracht.

Daarom mogen wij dankbaar zijn voor de Rotterdamse burgemeestersvrouw, die de schaarse jurisprudentie heeft laten aanvullen met de zaak Peper-Kroes vs Gootjes. Natuurlijk wist zij dat die bewuste tekening, waarin zij als vrouw van lichte zeden werd afgebeeld, door haar klacht pas landelijk beroemd zou worden.

Maar zij accepteerde die schade om later meer winst te kunnen maken, en vermoedelijk was zij heel boos. Het verlies is ruim geïncasseerd want mevrouw Peper met jarretels en netkousen is nu in miljoenen gezinnen een oude bekende.

De tekenaar is echter niet gestraft. Nederlandse rechters zijn vaak stekelig tegen schrijvende journalisten, staan welwillend tegenover columnisten, maar zijn ronduit dol op cartoonisten. De reden daarvan is vermoedelijk, dat die rechters zijn opgegroeid in een leescultuur en dus het schrift ernstig nemen. Als iemand in een kranteartikel had gezegd: mevrouw Peper heeft zich in die afvalzaak als een hoer gedragen, dan zou hij vrijwel zeker zijn veroordeeld wegens smaad of belediging. Maar precies dezelfde mededeling via een spotprent mag wel. Waarom? Is een spotprent minder au serieux te nemen? Is het beeld van lager afkomst dan het woord?

Vroeger vonden nette mensen dat zij niet beledigd konden worden door de lagere klassen. In Engeland was dat heel duidelijk: een gentleman kon alleen in zijn eer worden geraakt door een andere gentleman.

Zoiets is er ook met spotprenten aan de hand. Onder politici geldt het als slechte smaak om je Kwaad te maken over een tekening. Dat is niet sportief, een beetje kinderachtig, en getuigt van weinig gevoel voor humor. Alsof grappigheid het belangrijkste is van een spotprent!

Niemand zal het stijlvol vinden om een minister bij zijn afscheid een selectie van de venijnigste geschreven commentaren cadeau te doen. Maar een bundel spotprenten is altijd geestig, en meestal is de politicus zelf bereid om een grootmoedig voorwoord te schrijven.

Colijn heeft het gedaan. (‘En ten slotte: het is aangenaam te constateren, dat wij in ons goede land aan de karikatuur nog een onbeperkte vrijheid kunnen laten en dat één der “slachtoffers” zelf nog een “woord vooraf” kan geven bij eene op hemzelf betrekking hebbende verzameling. Het doorbladeren ervan heeft mij eenige genoeglijke oogenblikken geschonken.’) Dit citaat komt uit de derde druk van 1924, 16de tot 20ste duizendtal.

Troelstra deed mee, in 1920, een beetje zuur. (‘Zo steken de levensblije humor van een Raemaekers en diens psychologisch vermogen aangenaam af tegen den politieke haat en de banaliteit van den teekenaar van “De Roskam”.’) De leider van de sdap bedoelde hier waarschijnlijk Louis de Leeuw van het katholieke satirische blaadje De Roskam, dat in 1912 verscheen om tegenwicht te bieden aan de socialistische Notenkraker. Pikant is dat Louis Raemaekers hoofdzakelijk voor De Telegraaf tekende, waarin hij tijdens de Eerste Wereldoorlog een felle anti-Duitse campagne had gevoerd.

De meest en scherpst getekende politicus uit de Nederlandse geschiedenis is vermoedelijk Abraham Kuyper, de anti-revolutionaire voorman. Ook van hem verschenen bundels karikaturen, zoals zij destijds werden genoemd. Op de voorpagina van het eerste boekje uit 1909 stond de prent van Albert Hahn die méér Kuyper was dan Kuyper zelf: Abraham de Geweldige.

Zo had elke zuil zijn eigen satirische afdeling en de oplagen liepen in de tienduizenden. Politieke prenten werden, zoals al eeuwen was gebeurd, gezien en geëxploiteerd als strijdmiddel. Het was ook een goede methode om de leiders

[p. 18]

bekend te maken bij het volk, in een tijd zonder radio of televisie en met weinig en niet al te duidelijke foto's in kranten en weekbladen.

Kuyper zag dat scherp, zoals blijkt uit een brief die hij in 1909 schreef aan de uitgevers Bosch & Keuning. De 72-jarige bleek een degelijke studie gemaakt te hebben van de karikatuur, met verwijzingen naar Hogarth, Doré en Cruikshank. Op een vriendelijke manier sarde hij zijn tegenstanders als Hahn, Braakensiek en Raemaekers met een verbale Ali-shuffle.

Als het uw bedoeling was om mij als staatsman af te maken met uw persoonlijke karikaturen, schrijft Kuyper, dan is dat toch niet erg gelukt, want ik ben nog springlevend. En passant geeft hij ook een rechtvaardiging tegenover eventuele critici uit de zwarte-kousenhoek: zijn satirieke humor en calvinisme wel te verenigen? ‘In de Schrift wordt ons meer dan eens gezegd, dat de heilige God spot en lacht met de dwaasheid die uit ons zondig bestaan opdoemt,’ zegt Kuyper. Het mag dus, en in 1922 verschijnt het eerste nummer van De Houten Pomp, anti-revolutionair satirisch weekblad. De titel is vol symboliek, want de Spanjaarden noemden het uit roomse kerkklokken gegoten geschut van de geuzen ‘houten pompen’.

Maar de bloeitijd van de geïllustreerde satirische bladen, die in Nederland viel van ruwweg 1890 tot 1920, was al voorbij. Het protestantse blad werd geen succes en verdween weer in 1930, twee jaar na het overlijden van de katholieke Roskam. De eens roemruchte Notenkraker, opgericht in 1907, sukkelde nog door tot 1936.

De oorzaken voor die massale sterfte zijn niet helemaal duidelijk. Het meest waarschijnlijk is, dat de grote politieke kwesties die in de tweede helft van de vorige eeuw Nederland (en veel andere Europese landen) beheersten, na de Eerste Wereldoorlog opgelost waren of werden. Clericalisme versus liberalisme, de schoolstrijd, algemeen kiesrecht, vrouwenrechten, vrijheid van (vak)vereniging, de grote stakingen, de heldenstrijd van de Boeren en de Grote Oorlog - tekenaars als Braakensiek, Hahn, Raemaekers, Sluyters, Van der Hem en Jordaan konden week na week vlammen met veel emotie en verontwaardiging. De produktie van de meeste tekenaars aan cartoons, boekillustraties, reclame of vrij werk was fantastisch hoog. Braakensiek tekende van 1886 tot 1919 elke week een grote prent voor

Troelstra in actie voor algemeen kiesrecht (Raemaekers)

het weekblad De Amsterdammer, bij elkaar ongeveer 1500 stuks. Raemaekers produceerde jarenlang wekelijks drie, vier prenten voor De Telegraaf. Later zette hij zelfs, met hulp van de Engelse geheime dienst die zijn anti-Duitse houding buitengewoon waardeerde, een cartoon-industrietje op. Hij kopieerde zijn tekeningen en stuurde die naar buitenlandse afnemers (een truc die alleen Fritz Behrendt hem heeft nagedaan).

Politieke tekenaars hebben het nu moeilijker. Dat is goed te zien op een expositie van recente prenten die onlangs in het gebouw van de Tweede Kamer werd gehouden. (De plaats is al veelzeggend: sinds wanneer vergaderen criminelen in het hoofdbureau van politie?) De onderwerpen in de politieke hoek zijn kleiner en gecompliceerder geworden. Wat moet een tekenaar met het paarse kabinet, met de vrouwenconferentie in China of met Heerma? De arbeider heeft respect voor de kapitalist, paters zijn schaars geworden en er is weinig mis met de democratie. De tekenaar die nu nog onder de gordel wil slaan, wat zijn werk is, dient uitzonderlijk talent te hebben of hij moet uitzonderlijk grof worden. Normaal talent en

[p. 19]

President Krüger's aankomst in Europa: John Bull (tot de Mogendheden): ‘Hoofden rechts!’ (Braakensiek)

doorsnee-grof brengen rechters alleen tot een milde knipoog: die kunstenaars toch.

De zelfvoldane opmerking van Colijn uit 1936 of '37 (‘dat wij in ons goede land aan de karikatuur nog een bijna onbeperkte vrijheid kunnen laten’) is typisch voor een regent uit het tijdperk van de verzuiling. Die vrijheid was voor hem niet vanzelfsprekend, zoals enkele jaren later ook zou blijken. Zijn toon is denigrerend en bagatelliserend: hij vond ‘karikaturen’ aardig en van een zekere historische betekenis. Maar dan wel als beeld van hoe een toeschouwer de politieke situatie zag - niet hoe die in werkelijkheid wás. Colijn beschouwde tekenaars niet als serieuze politieke tegenspelers maar als artiesten, als beeldende kunstenaars. Dat maakte de situatie er voor hem vermoedelijk niet beter op, want in zijn kringen was kunst er om Schoonheid te verbeelden.

Die visie was allerminst uniek, maar ook oudbakken. Want sinds de uitvinding van de blokdrukkunst hebben geestelijke en wereldlijke heersers kritische prenten als een gevaar gezien, als een pervertering van de kunst en ondermijning van de moraal. In tegenstelling tot moderne rechters, vonden de oude magistraten afbeeldingen zelfs geváárlijker dan het gedrukte woord.

Want de massa, in haar dierlijke onwetendheid, kon niet lezen maar had geen moeite met spotprenten. Een groot gevaar dus, niet alleen voor absolute heersers als de Lodewijken, Kaiser Wilhelm ii, of de czaren, maar ook voor het post-revolutionaire Frankrijk. Vier jaar na de revolutie - die van 1848 wel te verstaan, waarbij de ‘liberté de la crayon’ voor de zoveelste maal was bevochten - werd de censuur op karikaturen weer ingevoerd. De minister van Politie noemde daarbij tekeningen ‘een van de gevaarlijkste middelen die kunnen worden gebruikt bij het aantasten en vernietigen van gevoelens van zelfbeheersing en zedelijkheid die zo wezenlijk essentieel zijn om een ordentelijke samenleving in stand te houden’.

Want, zo zei hij, zelfs de slechtste bladzijde in een boek vraagt tijd om te lezen en een zekere mate van intelligentie om te begrijpen, maar karikaturen bieden in een voor iedereen toegankelijke vorm de gevaarlijkste soort verleiding, die van het voorbeeld.

Twintig jaar daarvoor had de Franse advocaat-generaal betoogd, dat karikaturen niet on-

[p. 20]

De voorpagina van het eerste boekje uit 1909 met de prent van Albert Hahn die méér Kuyper was dan Kuyper zelf: Abraham de Geweldige. (Hahn)

der de vrijheid van meningsuiting vielen want ‘karikaturen spreken tot de ogen en dat is meer dan het uiten van een mening, het is het aanzetten tot een handeling’.

Deze manier van denken is logisch, en niet onjuist: naarmate een medium toegankelijker is voor grotere groepen mensen, is het gevaarlijker. Daarom kregen de heersers van de vorige eeuw het zo moeilijk met spotprenten, toneel en opera. En daarom werden radio en televisie later zo snel binnen de invloedssfeer van de overheden gebracht.

Toch hebben diezelfde radio en televisie, alsmede de ruimere toepassing van foto's in kranten en tijdschriften, de getekende politieke prenten weer naar de marge gedreven. Het is nu moeilijk voor te stellen hoe bekend, zo niet beroemd mensen als Hahn en Braakensiek in hun tijd waren. Raemaekers was een geval apart. Door zijn felle anti-Duitse opstelling steeg zijn ster tot grote hoogten in de geallieerde wereld. Poincaré, Asquith, Lloyd George en Woodrow Wilson ontvingen hem graag en overlaadden hem met onderscheidingen; in de Verenigde Staten kreeg Raemaekers een ere-doctoraat. Frits Müller en

Opening van de duitse rijksdag in 1912: ‘Dat rode gevaar is overdreven, Majesteit, ze kunnen geeneens een behoorlijke paradepas maken.’ (Jordaan)

Peter van Straten moeten dus nog even doorzetten.

Het is de vraag of politieke prenten ooit invloed hebben gehad. Als men afgaat op de reacties van autoriteiten in de tijd van grote sociale woelingen in Europa, dan is het antwoord: ja. Maar dan is de lankmoedigheid waarmee moderne rechters politieke tekenaars nu hun gang laten gaan, een aanwijzing dat de giftanden zijn getrokken. Het beeld is al jaren onderhevig aan inflatie: als men écht wil beledigen, moet dat in schrift gebeuren.