Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 13]

De kunst van het begeleiden
(Uit de mémoires van een begeleide)
door H.J.A. Hofland

Op 3 augustus 1995 om een uur of tien wisten de redactieleden van NRC Handelsblad die aan hun beeldscherm zaten, dat de uitgever, Elsevier Reed, hun krant wilde verkopen. Hoewel geen lid van de redactie, zat ik wel aan zo'n scherm op de Amsterdamse redactie. Allen daar aanwezig verspreidden het bericht in andere lokalen. Weldra was er een toestand ontstaan die het redactioneel personeel van verhandeld wordende of in nood verkerende kranten vertrouwd is. Men laat het werk voor wat het is, dromt samen en verdiept zich in de toekomst die van de ene seconde op de andere volstrekt onzeker is geworden. Het heeft iets van de tiende mei 1940 omstreeks een uur of vijf in de ochtend. Wat zegt de radio? Onbereikbaar in de verte zijn staatslieden en veldheren aan het werk gegaan, en hier gissen wij, per decreet tot oorlogspersoneel gebombardeerd, naar ons lot. Men kan dan boos of bang worden, meteen in het verzet gaan, maar bovenal is het vernederend.

Waarom zou een uitgever een goede, in oplage groeiende en winstgevende krant als NRC Handelsblad verkopen? Dat was de eerste vraag maar niet de snuggerste. Het antwoord bleek voor de hand te liggen: past niet in het ‘pakket’ van het onweerstaanbaar groeiend internationaal tijdschriftenconcern, heeft verhoudingsgewijs een belachelijk rendementje, is een kostbaar blok aan het been. Het postmoderne uitgeven gehoorzaamt aan andere wetten en normen.

Het geld dat de krant opbrengt, die 7 of 8 die wij eruit pompten, zou binnen een jaar misschien wel 18 tot 20 procent kunnen genereren. Achteraf bezien lag het voor de hand. Hoe welingelicht de journalist ook over anderen kan zijn, als het over zijn eigen bedrijf gaat is hij naïef en laat zich verrassen.

Daaruit volgt dat ook de aardigste uitgevers met diep wantrouwen moeten worden bejegend, en als dat niet verdiend is, dan des te beter. Beter waren de volgende vragen: wie willen de krant kopen, waarom, welke partij zal volgens de makers van de krant de beste zijn, en ten slotte, hoe kunnen we bevorderen dat we daar terechtkomen? In de weken na de bekendmaking dienden zich allerlei kandidaten aan. Zelfs Die Zeit en Murdoch werden genoemd. Ervan afgezien dat een Nederlandse krant - De Telegraaf, NRC Handelsblad, ik noem willekeurige voorbeelden - om voor de hand liggende redenen niet in buitenlandse handen hoort te komen, heb ik nooit in zo'n transactie geloofd. Evenmin was het waarschijnlijk dat het tot ‘verzelfstandiging’ zou komen, hoe mooi dat perspectief ook leek. Dit is niet een tijd waarin dagbladen als onderneming, en dan van deze omvang, zelfstandige economische eenheden kunnen worden. Misschien breekt er weer eens zo'n tijd aan, maar in deze jaren van media-revoluties zijn ze, zelfs als bloeiende bedrijven, er te kwetsbaar voor.

Van het begin af was het duidelijk dat er maar vier serieuze kopers op de markt waren: Perscombinatie-Meulenhoff, Wegener, de vnu en De Telegraaf, al dan niet in combinatie met een bank. Bij Wegener en de vnu zou de krant een Fremdkörper zijn, bij De Telegraaf een ander doel gaan dienen zodat pcm de aangewezen nieuwe eigenaar was. Niet iedereen bleek die mening te zijn toegedaan.

De verkoop van de Nederlandse Dagbladunie is een grote gebeurtenis met bedenkelijke en goede kanten. Het bedenkelijke is dat de oorspronkelijke uitgever kranten als handelswaar beschouwt; het goede dat die kranten dan in handen kunnen komen van een uitgever die er andere denkbeelden op na houdt. Het had na het lucht geven aan enige verontwaardiging (‘een krant is geen wasmiddel’) geen zin verder te zeuren over de opvattingen van de verkopende partij. Het ging erom dat de beste kandidaatkoper de strijd zou winnen. Mij leek dat iedereen die de waarde van een onafhankelijke krant - hier NRC-H maar het had ook een andere

[p. 14]

kunnen zijn - erkent, dit zoveel mogelijk zou willen bevorderen.

Maar zoals dat wel meer in ons land voorkomt: de verontwaardiging smaakte lekkerder. In de opinieweekbladen en bij de dagbladconcurrentie werd met wellust geschreven over de slechtheid van de weldra voormalige eigenaar en de beste kansen van De Telegraaf. Op 26 augustus verscheen in Vrij Nederland onder de kop Het zal De Telegraaf wel worden een beschouwing over de ‘scenario's’. De schrijver, Marc Josten, stelt daarin het volgende vast: ‘Zelfs de redactie van ndu's kroonjuweel NRC Handelsblad heeft zich, gesteund door een hoofdredactionele aanmoediging om het kalm te houden, neergelegd bij de overgang naar De Telegraaf.’ In De Groene werd om te beginnen het oorlogsdossier van het ochtendblad en de familie Puijenbroek nog eens gelicht. HP/De Tijd flodderde wat in de kantlijn, te onnozel om te citeren. Vrij algemeen werd al vlug niet meer geschreven over ‘verkoop’. Het werd ‘in de etalage gezet’ en ‘in de uitverkoop gedaan’. Minachting, wie weet bedoeld voor de verkoper - laten we er het beste van hopen - raakte het handelsobject.

Nadat de begeleiders met vaste hand de lijnen van het front hadden getrokken, verbaasden ze zich erover dat de redacties van de kranten zich niet in protest uitputten. Hoe? De gebruikelijke procedure is dat het bedreigde personeel baseballpetjes opzet, een ludieke tekst voor een spandoek verzint, zich bij het vergaderen laat filmen, na de verzetsrede ‘Wah!’ roept. De nvj spreekt bezorgdheid uit en daarmee is de hoofdzaak beschreven. Hebben de begeleiders zich kunnen voorstellen dat er nog een andere strategie kon worden gevolgd, dat er niet in het obligate openbaar maar achter de schermen werd gemanoeuvreerd en dat dit verzet ermee zou zijn gediend als het nog een poosje geheim bleef? En dat het misschien meer zou hebben geholpen als in plaats van de gratis verontwaardiging een kundige analyse ten beste was gegeven? Als dat zo is hebben ze er in ieder geval niets van laten blijken.

Ik herinnerde me in die dagen dat tientallen jaren geleden in Utrecht een man in de gracht was gevallen en onder overweldigende belangstelling van de burgerij verdronk. Met deze begeleiders was het eigenlijk ernstiger gesteld. Op een enkele na - ik noem Louis Velleman in De Groene - had men zich niet eenvoudig bij de verhuizing van NRC Handelsblad naar De Telegraaf neergelegd; men schreef er met een besmuikte graagte over. Iedere week een nieuwe rekensom; iedere week de minder afwendbare conclusie dat De Telegraaf het meeste geld had. Die ‘werd het’ dus, en daarna de Zondvloed.

Behalve deze school van begeleiders waren er deskundigen die verklaarden dat De Telegraaf van toen niet De Telegraaf van nu meer was, bovendien een uitstekende werkgever met de beste voorzieningen. En dan, met de garantie van een hermetisch redactiestatuut stond eigenlijk niets de verkoop aan het fameuze concern in de weg. Tot degenen die deze zienswijze verdedigden hoorde prof. drs Max Snijders. In een vraaggesprek met Herman Stil in Het Parool van 31 augustus 1995 zegt hij: ‘De Telegraaf zal loyaal omspringen met het AD en de NRC. Dat bedrijf is niet zuinig met het beschikbaar stellen van financiële middelen.’ Ook elders in de contreien van het vak deed deze visie opgeld. Ik citeer alleen Snijders vanwege zijn gezaghebbendheid.

Zonder de ambitie te hebben bij de onderhandelingen te worden betrokken, heb ik per brief hoofdredacteur Ben Knapen regelmatig laten weten wat ik van de gang van zaken dacht en dit soms niet voor andere leden van de redactie geheimgehouden. In hermetische redactiestatuten zag en zie ik alleen heil als de partners van plan zijn elkaar in de vooronderstelde verstandhouding met rust te laten. Een hermetisch statuut bestaat niet. In hoeverre het werkt is afhankelijk van de duurzame wederzijds betoonde goodwill. En nu - ik heb niet beweerd dat het onafwendbaar zo zou gaan - is het denkbaar dat er een incomptabilité d'humeur ontstaat waardoor de hoofdredacteur moet verdwijnen.

Tot zijn opvolger wordt een man benoemd die goed zijn talen spreekt, Ivo Niehe, en hij stelt om te beginnen een onbetwist expert op het gebied van alle kunsten aan, Henk van der Meyden. Het redactiestatuut is niet geschonden. Omstreeks half augustus ging ik naar Indonesië, te ver om alles op de voet te kunnen volgen. Maar via het gezegend elektronisch redactioneel systeem kon ik wel begrijpen dat ‘de druk van de buitenwereld’ toenam. In een brief van 30 augustus heb ik mijn hoofdredacteur nog eens uitvoerig laten weten dat ‘als we zouden worden gekocht door De Telegraaf, dit de ondergang van onze aardige krant zou zijn’. Ik citeer het einde: ‘Ten slotte, mocht je de transactie niet kunnen verhinderen dan verlaat ik de krant. Ik kan het

[p. 15]

niet met het hebben & houen in m'n hoofd in overeenstemming brengen dat ik bij De Telegraaf werk en door De Telegraaf word betaald. Was uns nicht umbringt macht uns stärker.’ Hij was het met me eens.

Ter gelegenheid van de vorige dreigende fusie, in 1988 met de Perscombinatie, had ik een stuk geschreven, Er wordt met ons gesold. Op de plek zelf, de voorpagina van het Zaterdags Bijvoegsel, heb ik toen onder die kop in de daartoe passende bewoordingen geprobeerd duidelijk te maken waarom zo'n overval niet behoorlijk was. Dat was toen, in een heel andere tijd. De hoofdredactie vroeg me, of ik nog eens zo'n soort stuk wilde schrijven, om achter de hand te hebben en af te drukken als de hoogste nood aan de man zou komen. Dat heb ik gedaan. Uit een verre telefooncel heb ik het via mijn laptop verstuurd. Terwijl ik het over mijn scherm zag schuiven werd het door een memo onderbroken: pcm heeft ons gekocht.

Dat verhaal was dus niet meer nodig. Niettemin, dat het is geschreven werpt misschien enig licht op de historische waarheid, en dat is niet de voorstelling van zaken zoals die uit de geschriften van de begeleiders opdoemt. Om een en ander wat duidelijker te maken, neem ik hieronder een paar fragmenten uit dit artikel, Kranten te koop, over. Na de inleiding waarvan de actualiteit achterhaald is, wordt het volgende vastgesteld:

‘De Telegraaf, de grootste krant, is een politieke macht en wil dat zijn. Andere kranten schrijven hoofdartikelen en komen weleens met onthullingen; De Telegraaf voert campagnes waarin hoofdartikelen, onthullingen en dagelijkse berichtgeving de wapens zijn. Andere dagbladen brengen het nieuws over het doen en laten van publieke personen, helden en slachtoffers en geven er hun commentaar op. In De Telegraaf is “de mens in het nieuws” de prooi die achtervolgd wordt, soms om met lof te worden overladen, dan weer om zonder medelijden te worden vernietigd, maar altijd de prooi. Andere kranten zien stad en wereld als een schouwtoneel; De Telegraaf springt op de planken, maakt zichzelf tot deel, en soms tot held van het drama. In de politiek gaat het bij deze krant niet anders toe dan in de handel, de economie, de misdaad, de sport en minder gemakkelijk te definiëren gebieden waar uitvinders, ontdekkingsreizigers, mediamiek begaafde mensen, bekende Nederlanders en uitzonderlijk intelligente of mishandelde dieren zich bewegen.

En dan is er nog de bijzondere afdeling van de Nederlandse beschaving die sinds de komst van Henk van der Meyden, ook alweer meer dan dertig jaar geleden, de showbizz wordt genoemd. Daar en overal is De Telegraaf in permanente staat van mobilisatie; zo wordt in zijn kolommen het dagelijks leven gedramatiseerd tot een onophoudelijk heftig bewegen. Voor wie deze krant leest is Nederland een boeiende natie; slagveld van goed en kwaad.

De meeste kranten hebben altijd ook een politiek doel gediend. Tot enkele tientallen jaren geleden was Nederland met zijn politiek en godsdienstig verzuilde pers daarvan een goed voorbeeld. Maar dat was toen ieder dagblad tevreden was met zijn eigen klandizie. Vervolgens is in de strijd om de oplage het politieke doel wat op de achtergrond geraakt. Daarin is Nederland op zijn eigen wijze geen uitzondering. De nieuwe media-tycoons in het buitenland concentreerden zich op de populaire pers en wisten daar een nieuw soort vodden te laten fabriceren, van het platste populisme en binnen de grenzen van de democratie ultra-nationalistisch en ultra-rechts. The Sun van Rupert Murdoch lijkt me het onovertroffen voorbeeld.

De imperia der tycoons groeiden voorspoedig en zo kwam ook een ander soort kranten onder hun bereik. Murdoch kocht de “eerbiedwaardige” Londense Times en wist daarvan binnen korte tijd een deftig knikkende jabroer voor zijn ambities te maken. Dat zijn in dit geval ook duidelijk politieke ambities. In Italië heeft Berlusconi het met zijn televisiestations als zware wapens en zijn Forza Italia tot minister-president kunnen brengen.

Zeker zal De Telegraaf voor zijn verlangen, zich de Dagbladunie aan te schaffen, allerlei steekhoudende economische argumenten hebben. Schaalvergroting leidt tot de begeerde verbetering van het rendement. Maar ik geloof dat er in dit geval nog een andere reden is. Niet De Telegraaf als goed renderend dagbladbedrijf dat op zoek is naar nog beter, maar De Telegraaf als politieke macht verlangt NRC Handelsblad in eigendom te krijgen. In die hoedanigheid schaft het ochtendblad van het gezond verstand zich zijn antipode aan - de profeet van de twijfel en de arrogante nuance. Het gezond verstand heeft altijd een rekening te vereffenen met de nuance. Welk maatschappelijk vraagstuk of politiek con-

[p. 16]

flict ook aan de orde is, als het diep genoeg ingrijpt, en het gezond verstand zichzelf aan het werk heeft gezet, komt het tot de ontdekking dat er voor de nuance geen plaats is - nergens waar het gezond verstand zijn stempel heeft gedrukt.

Natuurlijk, als De Telegraaf eigenaar of medeeigenaar van de Dagbladunie zou worden, zou hij alle mogelijke garanties voor de redactionele onafhankelijkheid van de onderscheiden redacties geven. Als De Telegraaf door de ndu zou worden gekocht, zouden er niet minder documenten van niet-inmenging worden getekend. Dat wil de traditie van de Nederlandse oprechte verdraagzaamheid, dat willen de Journalistenvereniging en het Parlement. Maar als de plechtigheden achter de rug zijn en de antipoden gaan, nu onder één dak, weer over tot de orde van de dag, zullen ze ontdekken dat het een andere orde is dan die van gisteren. Alleen al door hun aanwezigheid in hetzelfde huis beïnvloeden ze elkaar. De gekochte voelt zich vernederd, is bij voorbaat geneigd van zich af te bijten. De hoofdbewoner weet zich meer dan ooit hoofdbewoner en wil, alle garanties ten spijt, al vlug dat de dienstbode van chique komaf zich wat meer naar de regels van het huis zal gaan gedragen. De buitenwereld kijkt sceptisch en oplettend toe, maar dat zal de rijke hoofdbewoner niet bezorgd maken. Hij weet hoe het hoort omdat hij dat zelf uitmaakt.

Als De Telegraaf eigenaar wordt van deze krant, zijn antipode, kan het een jaar duren of vijf jaar, maar dan ontstaat uit een escalatie van ergernissen, grensconflicten, bemoeienissen, ruzies en uitbarstingen het definitieve conflict waardoor het met de nuance voorgoed gedaan zal zijn. Dat staat, om het eens keihard en oerhollands te zeggen, als een paal boven water. Daaruit volgt dat, bij een beklonken transactie, NRC Handelsblad de volgende dag al een wezenlijk andere krant zal zijn en tegen het jaar 2000 alleen de titel als een oude gevel overeind zal staan.

Het is ondenkbaar dat in het Nederlandse panorama De Telegraaf niet zou bestaan. Dat ochtendblad is een instituut. Hetzelfde geldt voor deze krant, een goed renderend, groeiend dagblad. Mij is het een raadsel dat de uitgever zo'n eigendom “in de etalage” zet en bereid is het aan de hoogste bieder af te staan, ongeacht diens verdere bedoelingen. Naar mijn maatstaven zou zo'n krant een gekoesterd bezit moeten zijn (dat in dit geval waarachtig ook nog geld in het laatje brengt, rendeert). Als de Staat der Nederlanden daartoe bij machte zou zijn, en bijvoorbeeld de halve fractie van de vvd of de PvdA “in de etalage zou zetten” of de faculteit der letteren en wijsbegeerte van de universiteit van Amsterdam, Utrecht of Groningen, dan hadden we een ongeveer vergelijkbare situatie. Als de afdeling hersenchirurgie van het amc zou worden verkocht aan de vereniging voor homeopathie, wat dan?

Ik vind dat het denkend deel van het volk zichzelf tekort doet als het De Telegraaf in vrijwillige zelfcensuur van zijn lectuur uitsluit. Dat is ongetoetste minachting. Laat De Telegraaf niets anders dan De Telegraaf zijn. Maar ik begrijp niet dat het idem deel van het volk niet als één mens in opstand komt als het gevaar dreigt dat zijn huisorgaan, dat van de redelijke sceptici, in handen zou komen van het gezond verstand. U amputeert zichzelf.’

Tot zover dit verhaal dat niet meer nodig was. De operatie had zich in twee maanden zonder bloedverlies van de patiënt voltrokken. Dat resultaat is voor een heel groot deel te danken aan Ben Knapen, zijn inzicht en geduld en de intuïtie waarmee hij de goede gesprekspartners heeft gekozen en gehouden. De solidariteit uit ‘het vak’ heeft me niet ontroerd. Vaak heb ik met verbazing gelezen wat zoveel begeleiders ten beste hadden gegeven: dat mengsel van naïviteit, voorbarigheid en onkunde, maar vooral de gretige schamperheid die het verlangen naar leedvermaak bedient. Met die ervaring kan de volgende krant die in nood raakt nog zijn voordeel doen.