Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 7]

De doden uit de krant
door Sylvain Ephimenco

Oran (Algerije), september 1961

Pépé Rodrigo heeft l'Echo d'Oran op zijn knieën opengeslagen en wij kruipen bij hem in de ochtendschaduw.

‘Pépé, lees ons de doden van gisteren eens voor,’ vraagt Francis.

‘Ja Pépé, vertel ons de doden alsjeblieft,’ herhaal ik.

Pépé is een sfinx, maar desondanks weten wij, mijn broer en ik, dat onze opa de dubbele smeekbede heeft gehoord. Zo zit Pépé nu eenmaal in elkaar: men dient hem vol ontzag te benaderen en vooral niet te bruuskeren. Hij is als een meer waarop geen rimpeling mag ontstaan. Wanneer hij zich toch gedwongen voelt een gesprek aan te knopen, zoeken zijn ogen een richtpunt ergens in de verte. Zijn gesprekspartner zal hij geen moment aankijken. Het lijkt alsof hij op dergelijke momenten in contact komt met iets ongrijpbaars en goddelijks. Alsof hij alvorens iemand van repliek te dienen, een bevriend orakel moet raadplegen dat hem wijze antwoorden souffleert. Niet van die ingewikkelde lange zinnen trouwens, maar meer van die korte en ruwe woordassemblages die hij met zijn zware Spaanse accent traag uitspreekt. Het Frans van Pépé is bar slecht en misschien is deze handicap de werkelijke oorzaak van zijn geringe spraakzaamheid. Liever niets of weinig zeggen dan de kans lopen een rozenkrans van grammaticale fouten aaneen te rijgen. Want Pépé is trots en sluit zich als een oester wanneer stoutmoedigen hem op zijn taalfouten durven te wijzen. Ieder woord is hem een worsteling, ligt zwaar op zijn tong en aan het einde van elke zin plooit het zijn mondhoeken naar beneden.

De ogen van Pépé Rodrigo glijden langs het papier, wikken en wegen, springen van kop naar kop, lezen hier en daar een bericht. Dan neemt onze krantevoorlezer even zijn tijd, hij schuift met zijn gerimpelde hand zijn pet naar achteren zodat zijn mooie, hoge en trotse voorhoofd zichtbaar wordt. Op de stoep, aan de voet van zijn rieten stoel, zitten wij muisstil op zijn oordeel te wachten. Pépé, die niet kan schrijven maar - wat een wonder! - wel kan lezen, geniet van het moment. Hij beseft dat hij een belangrijke functie vervult voor die twee nieuwsgierige knaapjes aan zijn voeten. Even kijkt hij knipperend voor zich uit, half verblind door de weerkaatsing van de zon op het wegdek. Daar, over de gehele lengte van de straat, precies in het midden, vechten licht en schaduw hun strijd. Ik kijk met Pépé mee. Het verbaast me telkens weer hoe snel de grens tussen zwart en wit zich kan verplaatsen. Nog enkele minuten, hooguit een half uur, en de helderheid zal onze stoep veroveren. Het vuur zal in de muren van de huizen kruipen, als hete lava van de daken stromen, de luiken zullen dichtgeslagen moeten worden met daarachter Pépé veilig teruggetrokken met stoel en krant. Waarom komt hij zo traag op gang vandaag? Maar Pépé heeft geen haast en zuigt rustig door op zijn La pie qui chante, die doorzichtige bonbons die, sinds hij door astma geplaagd wordt, de functie van zijn pakjes Gitanes hebben overgenomen.

‘Nou pequeños, vandaag zijn er meer Arabieren gedood dan Europeanen,’ zegt hij alsof hij een voorspelbaar weerbericht heeft doorgenomen.

Als Pépé de ‘doden voorleest’ klinkt het als een verslag van een voetbalwedstrijd waarin eerst de uitslag bekend wordt gemaakt en dan pas de doelpunten worden beschreven.

Francis en ik zuchten. Niet dat de inleidende zin van onze grootvader voor een

[p. 8]

echte verrassing zorgt: de uitslag is immers iedere dag dezelfde. Maar stel je nou voor dat op een ochtend zou blijken dat er meer Pieds-noirs dan Arabieren zijn vermoord. Dan zouden wij, de Europeanen, zoals de krant ons noemt, de wedstrijd gaan verliezen. Het is een kwestie van voortbestaan, dunkt me, waarin iedere speler op zijn natuurlijke afkomst is aangewezen en, willig of niet, wordt teruggeworpen. Er valt niets te kiezen: of je bent een Arabier en je wilt alle Pieds-noirs uitroeien om hun bezittingen te stelen en hen uit hun eigen land te jagen, of je bent een Pieds-noirs en je zult je moeten verdedigen. Het is allemaal heel ingewikkeld. Zelfs voor een kind als ik dat midden in de événements, de ‘gebeurtenissen’, is geboren en nooit de vrede van vroeger heeft gekend. Evénements is trouwens een moeilijk woord, vind ik. Het kronkelt als een slang van vier lettergrepen door je mond en smaakt even vreemd als een te grote hap van een onbekend gerecht. Maar de Pieds-noirs zeggen ‘gebeurtenissen’ omdat ze het woord ‘oorlog’ weigeren uit te spreken. Een oorlog is een serieuze zaak die tussen twee landen of vijandige volkeren wordt uitgevochten. Een oorlog heeft tal van ernstige oorzaken en achtergronden, en mondt altijd uit in veel ellende. In Algerije woedt geen oorlog, maar er zijn al zeven jaar ‘gebeurtenissen’ aan de gang. Het komt door de terroristische aanslagen van een handjevol fellagha's, de strijders van het fln, het Nationale Bevrijdings Front der Arabieren. Allemaal heethoofden, zeggen mijn ouders, de buren en met hen alle Pieds-noirs. Ja, het zijn bandieten of zelfs salvajes, wilden dus die als beesten kunnen moorden en hun rasgenoten tegen ons proberen op te hitsen terwijl de overweldigende meerderheid van de gekoloniseerde autochtonen natuurlijk meer dan tevreden was onder het Franse bestuur. Gewone Arabieren houden echt van de Pieds-noirs, die hier de welvaart hebben gebracht. Een miljoen Pieds-noirs zorgen vanuit de centra van hun steden, Algiers, Oran, Bône en Constantine, voor het welzijn van 9 miljoen oorspronkelijke inwoners van het mooie Algerije, die grotendeels in hun gourbis zijn blijven wonen, die dorpshutten op het platteland en krottenwijken in de stedelijke periferie. Het is moeilijk te begrijpen dat een paar fellagha's erin geslaagd zijn om Algerije in twee kampen uiteen te doen vallen. Het woord ‘Fellagha’, sommigen zeggen ‘Fellouze’, maakt me eerlijk gezegd een beetje bang. Mijn vader heeft me uitgelegd dat het komt van het Arabische fella, dat ‘wegafsnijders’ betekent.

‘Er zijn er zestien in Oran,’ zegt Pépé. Daar komen nog tweeëntwintig gewonden bij die, evenals de doden, allemaal ‘moslims’ zijn. Misschien waren sommigen van hen katholiek of geloofden ze helemaal niet in Allah, God of wat ook, maar de dood zorgt voor eenvormigheid: de krant schrijft altijd ‘musulmans’ in plaats van Arabieren of Algerijnen en ‘Européens’ voor de blanken. Naarmate de ‘gebeurtenissen’ steeds meer op een oorlog gingen lijken, gebruikten de Pieds-noirs minder neutrale namen om de autochtonen te typeren. ‘Bicots’ natuurlijk, maar ook ‘melons’, ‘bougnoules’, ‘sidi’ en in het Spaans ‘moros’.

Pépé begint voor te lezen. Zijn tong is log en trilt bij iedere ‘r’ die hij uitspreekt, alsof een ronde steen tegen de binnenkant van zijn tanden klotst! ‘Op de Place Kléber werden vijf moslims door met messen bewapende Europeanen aangevallen.’ Verwonderlijk vind ik dit. Ik aarzel niet en onderbreek mijn grootvader nu al, tot ontsteltenis van Francis, die met drie vingers mijn lippen op elkaar tracht te knijpen. Ik duw en trek aan zijn hand, die naar hagedis stinkt. Nog geen uur geleden heeft mijn oudere broer zo'n beestje uit de goot gevangen. Althans dat dacht hij, want tussen zijn vingers bleef er uiteindelijk alleen een slangetje kronkelen met een rozig stompje dat zijn kop was. Pépé maakt een einde aan de broederlijke twist.

‘Wat is er, pequeño?’

‘Waarom hebben wij de moslims met messen aangevallen? Wij hebben toch kogels en pistolen?’

Pépé Rodrigo zucht, knikt met hoofd en pet maar blijft het antwoord schuldig. Francis wordt ongeduldig en schiet onze grootvader te hulp.

[p. 9]

‘Omdat een mes geen lawaai maakt, idioot! Als je schiet dan kijkt iedereen naar je en ook de fellagha's horen het geluid. Bam! Bam! Bam! Ze zijn zo van hun daken afgedaald om wraak te nemen. Ze pakken als eerste de kinderen en dan...’

Francis strekt zijn wijsvinger uit en tekent onder mijn kin een halve cirkel die soepel van oor tot oor loopt.

‘Zip! Je krijgt een grote glimlach van hier tot daar!’

Het is of ik het stompje van de hagedissestaart onder mijn kin voel slingeren.

‘Maar Pépé,’ vervolg ik, Francis' hand wegduwend, ‘de messen zijn toch voor de Arabieren en niet voor de Pieds-noirs.’

De kiezelstenen rollen weer in de mond van mijn grootvader en de doden laten zich gedwee voorlezen. Heimelijk dreigt Francis met zijn witte knokkels. Met een schuin oog let ik op zijn rechtervuist, die hij onder zijn linkeroksel klemt en zo camoufleert. Het gebaar lijkt op een lelijk beest dat op een signaal wacht om uit zijn hol te springen en te bijten. Ik zwijg en raak het spoor bijster van Pépé's relaas dat na mijn eerste onderbreking moeizaam op gang komt. Maar langzaam maakt zijn ademhaling weer het vertrouwde geluid van een ronkende motor. Zijn astmatische longen fluiten op volle sterkte en, dankzij deze ondersteuning, klinkt zijn Spaanse tongval nog muzikaler. Pépé lijkt met twee stemmen te praten, wat de bonte stoet van verminkingen, straatnamen, ontploffingen en tijdstippen die over me heenwalst nog indrukwekkender maakt. Uit zijn krant spuit een stroom ellende, die onzichtbaar en desalniettemin voelbaar is als een walm hete lucht uit de oven van een bakkerij. Mijn aandacht verslapt en ik zie hoe de schaduwen in de straat ineenkrimpen terwijl de voorbijgangers behoedzaam lopen alsof ze zich in een waterplas voortbewegen. Maar dan is er in de woorden van Pépé een zin die er plotseling uitspringt, die zich in mijn oren nestelt om dan pijlsnel richting hersenen te kronkelen.

‘Vervolgens lieten jonge mensen het verkeer over de lichamen van hun slachtoffers rijden, daarbij niet schuwend om recalcitrante automobilisten met hun wapens te bedreigen.’ Beelden in mijn hoofd: ik zit naast mijn vader in zijn grijze Panhard die hobbelt over armen en hoofden, benen en buiken. Om onze auto heeft zich

[p. 10]

een haag van drukgebarende jonge Pieds-noirs gevormd die met de kolven van hun pistolen tegen onze ruiten tikken. ‘Doorrijden, over die bicot, door, door!’ Mijn vader kijkt afwezig voor zich uit en de Panhard hobbelt verder. Ik schrik wakker uit mijn dagdromerij. Pépé had het daarnet over een groepje van drie Arabische arbeiders die in een drukke straat door jonge mannen van achteren werden neergeschoten. Sommigen leefden nog, maar de daders leidden het verkeer om zodat de auto's over de moslims heen moesten rijden.

‘Zeg Pépé, hoe zwaar is een auto?’

‘Heel zwaar, kleintje.’

‘Doet het erg veel pijn, een auto die over je voet of je been rijdt?’

‘Ze hebben niets gevoeld. Dood waren ze toch al, nou ja, dood of bijna dood. Het maakt niet zoveel uit.’

De longen van Pépé fluiten. De zon hangt als een dreiging boven zijn hoofd, aait zijn nekharen, sluipt zijn lijf binnen en spat uiteen. Pépé Rodrigo puft, inhaleert de hete droge lucht, zit uitgeput op de rieten stoel.

Vanuit het huis en later bij de deuropening horen wij Mémé Carmen haar man berispend toespreken. Wat doet hij in godsnaam nog in de volle zon? Wil hij soms als een ijsblokje gaan smelten of een zonnesteek oplopen? Pépé antwoordt niet, kijkt voor zich uit en met hem kijken wij mee naar de Algerijnse vrouw aan de overkant van de straat. Een plompe madonna in haar sluier van lichtblauwe katoen die zich als een eend voortbeweegt: rustig - plik, plok, plik, plok - bijna onverschillig. Ze is fors gebouwd en wordt in evenwicht gehouden door een imposant achterwerk en een bollige buik die ze met enige moeite vooruit duwt. Met haar schouders deelt ze van die grappige stompjes uit. Links en rechts, plik en plok. Ze baant zich een weg door een onzichtbare menigte. In haar handen hangen twee boodschappentassen waar de complete inhoud van een tuin uitsteekt.

‘Maria Magdelena! Rodrigo kijk naar die Morin! Wat doet ze hier? Dios mio, ze moet verdwaald zijn!’ roept mijn grootmoeder met een scheutje angst in haar stem.

Bij Pépé is een merkwaardige stijfheid ingetreden. Zijn borst is ineens opgehouden met het malen van zuurstof. Onder zijn overhemd zijn de twee molenstenen volledig vastgelopen.

Onze grootvader spant zijn nekspieren, spitst zijn oren, loert en ruikt. Onze straat is ook veranderd. Meneer Cocheril, de kruidenier, schuifelt voorzichtig zijn winkel uit, gevolgd door een vrouwelijke klant met een pak vermicelli in haar hand. Hier wordt een luik dichtgetrokken, daar een bezem haastig tegen een muur achtergelaten. Bij Chétoine gebeurt er niets: zijn toonbank is leeg en zelfs de grote vleeshaken hangen niet meer aan de glanzende muurtegels. Dat kun je allemaal zien door het rolluik dat al weken is neergelaten. Zijn vitrine heeft zich voorgoed in een harnas gestoken. Te gevaarlijk, zei de slager, om als Arabier in een Europese buurt te blijven werken. Hij gaf iedere klant een laatste handdruk, pinkte talloze tranen uit zijn ooghoeken weg. Lachte en huilde weer. ‘Ga niet weg Chétoine, blijft bij ons,’ zeiden de vrouwen. Waar moesten ze nu nog zulke mooie merguez, zulke schone niertjes vinden? En het lamsvlees! En de sappige gigot! En de malse kalfslever! Om maar niets te zeggen van de kant-en-klare boulettes, die rundergehaktballen die Chétoine als geen ander met peterselie, knoflook en witbrood wist te larderen. ‘Wij kennen jou al zo lang. Je doet geen vlieg kwaad en niemand zal je iets doen. Je hoort hier.’ Chétoine glimlachte en schudde zijn hoofd. ‘Ik kom terug,’ zei hij, maar voegde hier snel aan toe: ‘als jullie god en de mijne het willen. Als alles weer bij het oude is.’ In werkelijkheid geloofde hij zelf niet echt in deze tot in den treure uitgestamelde woorden en weer parelde het vocht uit zijn grote ogen. Het vertrek van Chétoine had de hele Maraval-buurt getroffen. Jarenlang was de slager de enige Arabische middenstander in de straat geweest.

[p. 11]

De Arabische vrouw heeft geen oog voor het rolluik dat ze waggelend passeert. Zij heeft de kortste weg genomen om van de markt naar haar huis te lopen. Daar, aan het einde van de straat, houdt het Europese kwartier op in een verstrengeling van prikkeldraad en begint het quartier Arabe waar fln-strijders de veiligheid van Algerijnen waarborgen. Waarschijnlijk wachten daar haar zonen en wellicht ook een man met een knorrende maag. Dan rijdt uit een zijstraat de rode scooter.

Pépé ziet hem als eerste. Hij lijkt een signaal naar de Morin te willen zenden. Een waarschuwing, een kreet misschien. Maar zijn hand aarzelt, schetst een streep in de lucht, dan weer een onvolmaakte cirkel en vervolgt zijn weg naar zijn hoofd. Het gebrom van de scooter vult de leegte van de straat. Pépé grijpt naar zijn pet en slaat ermee op zijn dijen. Hij mompelt iets in het Spaans. ‘Padre’ of is het ‘madre’? Tot wie van zijn overleden ouders richt onze grootvader zich?

Op de scooter zitten twee jongeren van zestien of zeventien jaar. Ouder zullen ze niet zijn. De bestuurder werpt zijn machine in de bocht zonder gas terug te nemen. Over enkele seconden, als de scooter weer recht op zijn wielen zal komen te staan, zullen de jongeren de vrouw met haar boodschappentassen in de rug kijken. Maar de passagier wil niet zolang wachten en laat de bestuurder aan wie hij zich tot nu toe met zijn beide armen vastklampte alvast even los. Bliksemsnel graait hij met zijn rechterhand in zijn beige jasje. In zijn vuist weerspiegelt zich een zwarte en gladde zon.

Uit de loop van het pistool steekt onmiddellijk een korte vlam in de richting van de sluier, de door henna oranje geworden handpalmen, de baboesjes, de courgettes.

Het geluid van de knal is mat en droog. Het lijkt op het geluid van een luchtballonnetje dat door een kinderhand wordt doorgeprikt. Geen diepte en geen echo voor deze miserabele explosie die door de stoffige lucht wordt gedempt. Boven de knal hoor ik, als dissonant, een metalen klank. De kogel is tegen het rolluik geketst. Alles ging snel, te snel. De vrouw draait zich om, laat in haar schrik haar tassen aan weerszijden van haar voeten neerploffen en ziet hoe twee acrobaten hun nummer op het wegdek net aan het voltooien zijn. De bestuurder wordt door zijn tweewie-

[p. 12]

ler nog een paar meter meegesleurd, zijn passagier rolt en schuurt over het korrelige asfalt met zijn gebruinde lijf. De motor van de scooter hoest en sterft. De Arabische verroert zich niet. De ene jongen tracht zijn machine weer overeind te krijgen maar glijdt eronder met zijn linkerbeen. De knul die het schot heeft gelost moet nu beseffen dat hij niet alleen met schaafwonden en gescheurde kleren op de grond ligt, maar ook dat hij zijn doel finaal heeft gemist. De fatma die hij met een nekschot moest vloeren zoals hij misschien al eerder deze week heeft gedaan met andere nietsvermoedende bicots, arbeiders, bejaarde ambulante handelaars of marktkooplieden, gaapt hem aan op nog geen tien meter van de plek waar zijn zenuwachtige en ongecontroleerde bewegingen hem hebben doen belanden. Zij staat en hij ligt. Wie kijkt de ander recht in de ogen? Wie van de twee ondergaat deze beproeving? Francis trekt aan mijn arm.

‘Naar binnen, snel, kom mee!’ Ik maak me los.

Pépé is opgestaan, doet een eerste stap naar voren maar struikelt onhandig over zijn pet. Onverwachts volgt er een tweede explosie. Magistraal en onweerstaanbaar dit keer.

‘SAAALVAAAJES!’

Mémé Carmen is veranderd in een huiselijke demon met een geruite schort en met door het schillen van gegrilde paprika's rood verkleurde vingers. Een massieve duivel die tiert en vloekt als geen ander: ‘Wilden!’, ‘salvajes!’, ‘vuile ras!’ De jonge jager die nog maar net een knie op de grond heeft gezet en die nu op het punt staat zijn opgeraapte wapen alsnog te richten, wankelt. Hij ziet een furieus wezen met een knot op hem afstormen. Hij moet, aan zijn licht schokkende schouders te zien, verrast en geschrokken zijn.

Mémé rent de straat over. Ze houdt haar gestrekte hand hoog boven haar hoofd geheven en maakt er een onophoudelijk slaggebaar mee. Een bloedrode vlek zoeft en slingert boven de grijze knot. Van boven naar beneden en van achteren naar voren. Mémé snijdt de lucht in mootjes, ze hakt in het azuurblauw van de hemel waaronder ze geboren is. Ze flitst over de grond waarop ze ooit haar eerste stap heeft gezet, die haar gevoed heeft en die ze nu zou willen vertrappen. Ze zou dit land wel kunnen haten.

Het schot van deze geknielde jongen, die met zijn slippers van touw en zijn op de stranden van Cap Carbon gebruinde meisjesgezicht haar kleinzoon zou kunnen zijn, heeft een ander doel geraakt.

‘WIIIILLLDEN!’

De wilden hebben de stad ingenomen, schijnt Mémé zich te realiseren nu een leeftijdgenote, een vrouw van over de muur van prikkeldraad die, net als zijzelf, een leven lang heeft moeten baren en zorgen, bijna voor haar deur wordt neergeschoten. De jongens zijn op de rode scooter gesprongen. Ze draaien zich niet om, werpen niet eens een blik op de oude vrouw, die zich buiten adem als een schild voor de Morin heeft geworpen.

Mémé tart de loop van de geschiedenis. Een groot en zwaar monument van vlees en bloed te midden van afgebladerde gevels. Ze legt zich er nog niet bij neer en haar raakste vervloekingsformule achtervolgt tot in de verte de witte rookpluim die de scooter is geworden: ‘Snotapen, jullie zijn nog niet eens droog achter je oren!’

In de straat krioelt het van luid sprekende vrouwen en mannen. Pépé heeft de tassen van de Algerijnse opgeraapt. ‘Fissa, Fissa!’ snel, snel voordat de anderen terugkomen. In het Arabisch stelt hij de Morin voor om haar tot aan het prikkeldraad te begeleiden. De gewapende fln'ers, weet hij uit een vorige ervaring, zullen hem hoffelijk ontvangen en bedanken.

Waarom ben ik zo vervuld van trots? Francis fluistert in mijn oor: ‘Kom mee hagedissen vangen. Het is hier afgelopen.’

‘Ze had anders morgen mooi in de krant bij de anderen kunnen staan.’