Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 3]

Een respectabele professie
door Bastiaan Bommeljé

Kranten, schreef de journalist Frederick Lewis Allen in 1922, zijn de brilleglazen waardoor we het leven van onze tijd bekijken, en wat zij afdrukken is tot op grote hoogte de grondstof voor onze ideeën en wereldvisie.

Zo'n vaststelling klinkt - zeker in een tijdperk waarin Nederland veel meer televisiestations dan landelijke dagbladen rijk is - als een op hol geslagen metafoor zoals alleen journalisten die met droge ogen kunnen opschrijven. Maar na meer dan een kwart eeuw kijken naar de beeldbuis kan met een aanzienlijke mate van stelligheid worden geconcludeerd dat de televisie zelden ideeën aandraagt - om te zwijgen van wereldvisies - en bovendien was Allen geen stukjestikker die zijn pen maar over het papier liet waaien. Hij was langdurig hoofdredacteur van Harper's en vooral bekend omdat hij samen met onder anderen Upton Sinclair, Walter Lippmann, George Seldes, Joseph Pulitzer en I.F. Stone op consequente en systematische wijze de thans uitgestorven kunst van journalistiek-kritiek uitoefende.

Als de krant dan inderdaad het materiaal biedt waarmee en waardoor wij het heden begrijpen, dan valt het op hoe weinig aandacht er in Nederland is voor het kritisch volgen van de kwaliteit der dagbladjournalistiek. Dat wil zeggen: iedereen heeft er de mondvol van, heeft zijn mening gereed - als het meezit zelfs een opinie - en aan de bittertafel wordt menige ongezouten borrelnoot gekraakt over kranten en journalisten. Maar wat volstrekt ontbreekt is het soort grondige, serieuze, vasthoudende en diepgravende journalistiek-kritiek zoals die door bovengenoemde Amerikanen vooral in de eerste helft van deze eeuw werd gepraktizeerd.

Dat is in zekere zin zonderling. Het is niet dat de kwaliteit van de pers in Nederland alarmerend is of tot waakzaamheid noopt, maar het gaat om een principe, om een intellectueel ethos misschien zelfs. Sinds de jaren zestig, en zeker sinds de Watergate-affaire (en in ons land H.J.A. Hoflands Tegels lichten, niet toevallig uit hetzelfde tijdperk) geldt een kritisch en wantrouwend oog tegenover autoriteiten, collectiviteiten en ideologieën als een onmisbaar attribuut van journalisten in het bijzonder en van de geletterde klasse in het algemeen, kortom van de mensen die kranten lezen en erin schrijven. ‘Een journalistieke benadering gaat altijd uit,’ staat onomwonden in het Handboek NRC Handelsblad dat alle redacteuren van deze krant sinds kort als leidraad krijgen uitgereikt, ‘van gezond wantrouwen, niet in de laatste plaats ten opzichte van de eigen opvattingen en conclusies.’

Of juist dat ervan komt in de dagbladen van Nederland is de vraag. Er is ongetwijfeld oog voor de produkten van de journalistieke collega's: televisie- en radioprogramma's worden iedere dag besproken, de literaire tijdschriften mogen zich verheugen in een kritische belangstelling, en bijna overal worden ook de weekbladen gerecenseerd. Des te merkwaardiger is het dat noch in de dagbladen zelf, noch in enig ander medium de dagelijkse krant - de grondstof voor onze wereldvisie - op de voet wordt gevolgd. Er bestaat in de verste verten niet zoiets als In fact, de kritische perskroniek van George Seldes, die tussen 1940 en 1950 bijzonder populair was in de vs. Erger nog: er wordt in de dagbladen zelf nauwelijks met een woord gerept over de aanpak, belangen, canards of interne strubbelingen van de concurrerenten. Zelfs is er in Nederland geen equivalent van de onschuldige rubriek waarmee de bbc-televisie wekelijks een journalist de gelegenheid geeft de produkten van zijn collega's met milde spot op duurzaamheid te testen.

Uit de aard der zaak wordt bij alle Nederlandse kranten binnenskamers heel wat afgetobt over hoe het beter kan, en hoe het anders moet. Daarbij hoort men meer dan eens treffende observaties, maar wereldkundig worden die zelden. De vuistregel schijnt te luiden dat het niet chique is om als journalist over journalistiek te schrijven, en dat de lezer daar geen boodschap aan heeft.

Dat lijkt mij een ernstige misvatting. Bovendien is het ook een vorm van zelfbedrog. Het gemak waarmee de vijf landelijke kranten die nu in het pcm-concern zijn verenigd zichzelf in hun eigen kolommen regelmatig zonder omhaal betitelen als ‘kwaliteitskranten’ spreekt immers een andere taal, en grenst aan self-congratulation. Dit

[p. 4]

is, zoals men weet, een ziektebeeld dat de patiënt belet om tot een heldere diagnose van de eigen toestand te komen.

Voor het ontbreken van een serieuze dagbladjournalistiek in Nederland zijn een aantal oorzaken aan te wijzen: in de eerste plaats is in de krantenwereld sprake van wat je kartelvorming zou kunnen noemen; in de tweede plaats zijn Nederlanders weliswaar ijverige maar ook honkvaste krantelezers; in de derde plaats fungeren de kranten in Nederland (anders dan in bijvoorbeeld de Verenigde Staten en Frankrijk) als de spreekbuis van de Sprachherrschaftsklasse, om dat prachtige woord van de Duitse socioloog Helmut Schelsky maar weer eens te gebruiken; en in de vierde plaats zijn de landelijke dagbladen op een merkwaardige en verhulde manier de laatste bolwerken van de pacificatie der elites die het maatschappelijk bestel in ons land heeft gemaakt tot wat het is. Het spreekt voor zich dat deze oorzaken veel met elkaar te maken hebben en hogelijk met elkaar verknoopt zijn.

Wat betreft de kartelvorming zou het banaal zijn om lang stil te blijven staan bij de persconcentratie die is opgetreden nu NRC Handelsblad, de Volkskrant, Algemeen Dagblad, Trouw en Het Parool, ofwel vijf zesde deel van de landelijke dagbladen, in handen van één concern zijn gekomen (een situatie waar iemand als Maxwell slechts van kon dromen). Het zou misschien ook flauw zijn om te wijzen op de jarenlange traditie van prijsafspraken, en de instandhouding van het Bedrijfsfonds voor de Pers dat subsidies geeft om het bestaan te rekken van voortsukkelende periodieken zoals Het Vrije Volk en De Waarheid (alsmede van een keur aan noodlijdende weekbladen). Natuurlijk zijn dit gentlemen's agreements die louter tot doel hebben de pluriformiteit van de Nederlandse pers te waarborgen.

Of het zaken zijn die nog bij onze tijd horen, durf ik niet te zeggen, maar het gevolg is onomstotelijk dat de landelijke dagbladen sinds lang minder naar elkaar kijken als concurrenten dan als verspreiders van het woord met een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Niemand zal ontkennen dat dagbladen ook cultuurgoed zijn dat men ongaarne vermalen ziet in de kaken van het naakte kapitalisme, maar het is tegelijkertijd de vraag of de gewenste pluriformiteit wel gediend is wanneer de journalistieke wedijver gesmoord wordt in een collectieve economische en mentale frontvorming.

Wat dat betreft, is het misschien te betreuren dat Nederland geen echte boulevardjournalistiek kent (huiselijke roddelbladen zoals Story en Privé kunnen als zodanig volstrekt niet meetellen). Het zou de wellevendheid en de omgangsvormen niet ten goede komen, maar waarschijnlijk wel de profilering, de concurrentie en de dynamiek binnen de krantenwereld (om maar te zwijgen van de nieuwsgaring). Bovendien is het pas gerechtvaardigd en zinvol te spreken van ‘kwaliteitskranten’ als de maatlat waarmee zulks wordt gemeten ook een onderkant heeft.

Nederlanders zijn over het algemeen goede, maar luie krantelezers. Voor zover ik weet, behoren wij in Europa tot de volkeren met de hoogste graad van thuisbezorging via abonnementen en de

[p. 5]

laagste losse verkoop van dagbladen. Waarschijnlijk zien de meeste Nederlanders zelden of nooit een andere krant dan hun eigen; in ieder geval kiezen slechts weinigen iedere dag in de kiosk uit een baaierd van aantrekkelijke koppen, lonkende voorpagina's, concurrerend nieuws en wedijverende opinies.

Het spreekt vanzelf dat men nu eenmaal altijd - of in ieder geval zo vaak mogelijk - een krant leest waarbij men zich thuisvoelt, waarin men de eigen opvattingen verwoord ziet, en waarin het eigen wereldbeeld wordt weerspiegeld. Toch is er een vage maar belangrijke grens tussen het lezen van een krant die bij je past, en van een krant die niets meer is dan een ornament van je life-style, niets meer dan een symbool van je eigen mentale habitus en sociale positie. Zo'n krant is slechts een ja-knikker, een borreltafelversiering.

De verhouding tussen krant en lezer is zo een ingewikkelde interactie van paaien en prikkelen, van verleiden en verkiezen, van rationele keuze en culturele calculatie. Alles wijst er overigens op dat Nederlanders niet gemakkelijk van krant wisselen, dat imago's van kranten bijzonder hardnekkig zijn, en dat reeds kleine veranderingen van koers of opmaak tot schrikreacties bij de lezer leiden.

De hardnekkigheid van leesgedrag in Nederland is daarbij opvallend. Een voorbeeld: studenten en min of meer geschoolde jongeren tot een jaar of 35 zien veel meer in de Volkskrant dan in NRC Handelsblad, terwijl dat juist geheel andersom wordt zodra zij ouder zijn dan 35. Hierbij speelt een interessante verknoping van lezersprofiel en kranteprofiel: hoort de ene (goedkopere) krant nu bij de studenten life-style en de andere bij een bovenmodale hypotheek en twee kinderen, of is hier sprake van een bewuste keuze van kritische krantelezers? Is de recente redactionele vernieuwing van de Volkskrant - met nog meer pagina's tamelijk wezenloze moderne ditjes en datjes (maar ook meer scoops in het nieuwsgedeelte) - nu een triomf van de kranteformule of een capitulatie voor het lezersprofiel? En kan of wil NRC Handelsblad zich niet losmaken van de respectabele atmosfeer waar keurige intellectualiteit en kleurloze truttigheid soms naadloos in elkaar overlopen?

Het zijn vragen die niet eenvoudig te beantwoorden zijn - en zich waarschijnlijk voornamelijk in the eye of the beholder afspelen. Wat veel duidelijker valt vast te stellen, is hoezeer in Nederland de dagbladen domein en spreekbuis zijn van de geletterde klasse. Waar in landen zoals de Verenigde Staten en Frankrijk intellectuelen en beleidsmakers in de regel kiezen voor kleine weekbladen of onafhankelijke literaire tijdschriften als forum, is de openbare discussie in Nederland vooral de laatste decennia bijna volledig verschoven naar de dagbladen. Het succes van opiniepagina's, culturele bijlages, politieke en culturele diepte-interviews, dat alles is onbetwistbaar de afgelopen decennia door de kranten binnen hun domein gebracht.

De schaduwkant van deze ontwikkeling is duidelijk: de Sprachherrschaftsklasse, de groep die maatschappelijk ideologie, cultuur en beleid maakt, heeft in de dagbladen - steeds meer bevolkt door doctorandussen en andere klassegenoten - een spreekbuis gevonden waarmee een bijna symbiotische relatie is ontstaan.

Zoals voorafgaand aan de jaren zestig de pers een hoofdrol speelde in de pacificatiepolitiek van de verzuilde elites, zo lijkt er ook thans wederom sprake van een onontwarbare vervlechting tussen journalistiek en elite. Wat de politicoloog Arend Lijphart in 1968 in zijn tijdsbepalende Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek schreef over de journalistiek geldt daarom vandaag de dag ook, hoewel de maatschappelijke specerij nu voor een ander aroma zorgt: ‘redacteuren en journalisten zijn geen van de andere elites afgescheiden groep; zij behoren ook tot het “establishment”.’

Er is al eerder en elders gewezen op de ingewikkelde verknoping van het literair-journalistieke complex, waarin de scheidslijn tussen recensent en gerecenseerde, tussen lezer van en schrijver voor de krant, tussen kritisch volger en vormgever van de cultuur tot op zekere hoogte is vervaagd. Hoe het politiek-journalistieke complex werkt, of het economisch-journalistieke, is misschien meer aan het oog onttrokken, maar dat er sprake kan zijn van aanzienlijke verwevenheid, verstrengeling en parallel lopende belangen in de vraag en het aanbod van nieuws staat buiten kijf. Hierbij is geen boze opzet of miskenning van hun métier door journalisten aan de orde, maar wel de onontkoombare aard en omvang van de Nederlandse samenleving en het feit dat journalisten, meer dan zij beseffen, deel uitmaken van de informele machtscircuits en netwerken die zij geacht worden kritisch te volgen.

[p. 6]

Dat de Nederlandse dagbladen, ondanks hun openlijk beleden ideologie van wantrouwen, wezenlijk meer exponent zijn van de pacificatie-gedachte dan zij zouden willen, blijkt waarschijnlijk ook uit de consensus die er binnen het politiek-journalitieke complex bestaat inzake persoonlijke privacy. Niemand zal volhouden dat de Nederlandse politiek geteisterd wordt door onthullingen over het privé-leven van ambtsdragers of bestuurders. Wij verlustigen ons misschien al of niet heimelijk in de amoureuze perikelen van het Britse koningshuis, maar zijn in ieder geval openlijk trots op de strikte bescherming van de privacy in eigen land.

Maar ook hier is een keerzijde: hoewel de dagen van de Greet Hofmans-affaire ver achter ons liggen - nu algemeen gezien als een dieptepunt van de slaafse houding van de verzuilde pers jegens de elite - is het nog steeds niet helemaal duidelijk waar bescherming van de privé-levens van hooggeplaatsten eindigt en een eigentijdse conspiracy of silence binnen het establishment begint.

Om een voorbeeld te noemen: stel dat een Nederlandse top-politicus zijn particuliere libido-huishouding niet op orde heeft, en zulks hem belemmert in het bekleden van hoge internationale posities, zijn wij er dan zeker van dat de Nederlandse pers hieromtrent opening van zaken zou trachten te geven? Wanneer een minister een geheime lesbische verhouding heeft met een corpsbeheerder die onder haar politieke verantwoordelijkheid valt, zouden de lezers gediend zijn bij het verzwijgen van dit feit? Indien - om nog een verzonnen voorbeeld te geven - binnen de koninklijke familie sprake zou zijn van overspelige relaties, intramurale bijzitten en homoseksuele buitenechtelijke verhoudingen - een en ander niet zonder politieke of in ieder geval staatsrechtelijke consequenties en complicaties - dan zouden Britse kranten kolommen tekort komen, maar zouden wij er dan blind op kunnen varen dat Nederlandse dagbladen hierover ook maar één alinea publiceren?

Het zijn vragen die niet gemakkelijk te beantwoorden zijn, maar wel een gevoel van onrust veroorzaken. Overspel is op zichzelf volstrekt niet interessant, maar politieke, maatschappelijke en culturele machtsverhoudingen zijn nu eenmaal veelomvattender en gecompliceerder dan de strikte staatsrechtelijke openbaarheid waarin privé-genoegens geen rol spelen. In ieder geval is opmerkelijk hoezeer het op dit precaire gebied ontbreekt aan openlijk zelfonderzoek bij de Nederlandse pers.

De journalistiek speelt een steeds grotere rol in de bepaling van het intellectuele klimaat van onze samenleving. ‘Journalistiek voorziet ons van de eerste ruwe versie van de geschiedenis,’ betoogde Philip Graham, jarenlang uitgever van de Washington Post, en hij kon het weten. Anderzijds hoeft men er niet a priori zeker van te zijn dat de groeiende journalistieke overmacht onverdeeld gunstig is voor de kwaliteit van het ideeënverkeer, zoals K.L. Poll in 1987 opmerkte in NRC Handelsblad. Hij repte van de oppervlakkige hijgerigheid van telkens nieuwe trends, van de snedige formuleringen om de vluchtige aandacht van de lezer vast te houden en het eigen gebrek aan kennis te camoufleren, van de zucht tot amuseren der volgeladen tribune.

Niemand wil terug naar de situatie van weleer, toen in ieder geval Amerikaanse redacteuren hun collega's van concurrerende bladen zonder aarzeling zwart-op-wit uitmaakten voor ‘leugenaars’ en ‘schoften’. Maar de huidige onderlinge stilte heeft soms bijna iets weg van een cultuur dat over alles geschreven mag worden, zolang het niet over journalistiek gaat. Toch valt niet te ontkennen dat men nog geen goede journalist is, wanneer men bij een goede krant werkt, dat men geen groots schrijver is, alleen omdat er enkele getalenteerde scribenten aan een belendend bureau zitten, en dat men niet immuun is voor maatschappelijke krachten, slechts omdat in het blazoen van de krant het woord ‘onafhankelijk’ staat.

Journalisten houden niet van kritiek. Beter gezegd: in Nederland zijn ze niet gewend zelf onderwerp van kritische beschouwing te zijn. Dat geldt des te meer nu het aanzien en de status van de professie zodanig gestegen zijn dat het gaandeweg een respectabele bezigheid voor hooggeschoolden is geworden. De eerder genoemde George Seldes schreef al: ‘Kranten zijn net koningen: de gedachte dat ze iets fout kunnen doen, komt zelden bij ze op.’ Maar hij vervolgde met de simpele vaststelling: ‘In werkelijkheid heeft kritiek de journalistiek altijd alleen maar beter gemaakt.’