Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 36]

Late vorst
door Theo Schoonaard

Mijn vader bezat een fiets. Niemand behalve hijzelf mocht eraan komen, laat staan erop rijden.

Als de fiets onbewaakt in de schuur stond, raakte ik hem vaak aan. De ribbeltjes in het zwarte stuur, het vlakke, grijs beslagen glas van de lamp, het slot dat een armpje had als een seinpaal langs het spoor. Ik gaf de pedalen een tik met mijn vinger, zodat ze snel ronddraaiend een zoevend muziekje gaven, waar ik minuten lang naar luisteren kon. Mijn nagel tikte tegen de bel, mijn wijsvinger herkende het kroontje in het middelpunt. Ik belde niet.

Ik wist veel van de fiets. Ik wist dat hij Tempo heette. De letters dansten sierlijk over de wereldbol, op het plaatje onder het stuur. Ik wist dat de scheve lamp niet meer recht kon, dat het armpje van het slot lam was, zodat het niet meer dichtging en het sein altijd op onveilig bleef hangen. Ik ontdekte dat de rechtertas in de bodem een gaatje vertoonde.

‘Weet u dat er een gaatje in uw fietstas zit?’ vroeg ik trots.

‘Wat moet jij bij mijn fiets?’ vroeg hij.

Ik kon geen antwoord bedenken en droop af.

Tempo was de enige fiets in de schuur. Ik wist dat hij niet zomaar een fiets was, hij was een herenrijwiel. Dat hij er dof-zwart uitzag, kwam doordat het stof van de oorlog er nog op zat. Dat kon er niet meer af. Het zadel was anders dan van gewone fietsen. Het was groot en bruin, met krullende veren, die bijna helemaal samengeperst werden als mijn vader op het zadel zat. In de schuur drukte ik erop met beide handen, maar de veren gaven niet mee. Geen centimeter.

Het zadel stond laag. Een man als mijn vader kon al fietsend met beide voeten op de grond komen, zodat hij nooit kon vallen. Een jongen van tien jaar zou er makkelijk op kunnen klimmen.

Vier keer per dag fietste mijn vader mij voorbij in de stad. Zes jaar lang hadden we hetzelfde doel: twee keer de school en twee keer het huis. Hij groette niet. We hadden elkaar al gezien, thuis of op school. Soms holde ik, als een jongen die snel was, over een afstand van meer dan vijfhonderd meter achter hem aan. Het was gemakkelijker hem bij te houden dan gezien te worden.

Op een dag, kort na twaalf uur, reed hij me voorbij in de Lange Noordstraat. Toen hij twintig meter voor me was, gebeurde het. In de auto die voor het postkantoor stond zat een man. Hij zwaaide het portier open op het moment dat mijn vader de auto passeerde. Ik hoorde de klap, het schreeuwen van mijn vader, ik zag hem liggen op de klinkers, naast zijn fiets en zijn grijze vilthoed. De man van de auto boog zich over hem heen, raapte met zijn ene hand de hoed op, probeerde met de andere mijn vader overeind te helpen. Mensen keken om, gingen erheen.

Ik was blijven staan. Niemand lette op mij, alsof het bonken in mijn borst heel gewoon was.

Later, uren later, reed mijn vader verder. Ik zag hem de Korte Noordstraat inrijden, een beetje slingerend. Zijn hand controleerde telkens of zijn hoed goed stond. De man van de auto had het straatvuil van zijn jas geklopt, het stuur van de fiets recht gebogen, een paar kapotte spaken uit de wielen getrokken.

Ik kwam thuis. Mijn vader legde de krant naast zijn stoel. We aten. Mijn vader schudde zijn hoofd toen hij hoorde dat de aardappelen alweer twee cent duurder waren geworden en schepte zijn bord voor de tweede keer vol. Hij verbood Lisa met

[p. 37]

haar vingers te eten. Ik keek naar zijn handen. Over zijn pols, op de plaats waar zijn hand uit de mouw kwam, liep een grote, rode schram. Toen wist ik dat ik het schreeuwen echt gehoord had.

In de schuur, direct na het eten, onderzocht ik de fiets. Het stuur en de bel stonden scheef, maar de lamp stond voor het eerst recht. Er zaten krassen op de lak die er niet afgingen, ook niet als je wreef met spuug. Mijn vinger probeerde de pedalen. Het linker zat vast, mijn volle hand moest eraan te pas komen om het een half slagje te laten draaien. Het schoot me te binnen wat ik mijn vader een keer had zien doen. Ik keek naar de plank, waar het koperen oliespuitje stond, maar bedacht me bijtijds. Overal voelde ik, ook in de tassen. Er zaten twee kromme spaken in. Het gaatje was er nog.

Later, veel later, kocht ik met mijn veertig eerstverdiende guldens een gereviseerde Speedy. Hij fonkelde en het zadel stond heel wat hoger dan dat van Tempo.

Eén keer, toen late vorst de knoppen van de kastanjebomen gesloten hield en hun kaarsen nog in het geheim bloeiden, heb ik naast mijn vader gefietst, over de singels van onze stad. Hij moest nergens heen en ik ook niet.

We hadden twee-, misschien driehonderd meter gereden toen hij zei: ‘Rij maar door, je gaat te hard voor me.’

Ik ben doorgereden.

Op zonnige dagen werkte mijn moeder in de piste.

Je draaft als een paardje
met een lint in zijn staartje,
als een panter zo soepel
spring jij door mijn hoepel,
op de hoge trapeze
kun je schrijven en lezen,
in de nok van de tent een salto of zes
jij bent mijn beroemde circusprinses.

Dat zong mijn oom voor mijn moeder. Hij klapte zo luid in zijn handen dat zijn haar voor zijn ogen viel. Zijn mond ging wijd open, zodat ik bovenin zijn zwarte kiezen kon zien.

‘Gekke Geurt,’ lachte mijn moeder. Ze stond op het trapje bij de ramen. De ragebol ging snel heen en weer over het dikke glas van de bovenraampjes.

In de slaapkamer zette ik voor de twintigste keer een lege prullenmand op mijn kin en liet los. Hij viel op de grond, net als anders. Oom Geurt kon het een minuut lang met een volle, maar die oefende op zijn kantoor, al heel lang en elke dag.

Op de dagen dat oom Geurt er was, lachten mijn ouders of ze van het circus en van de zon hielden. Alle andere dagen viel de regen. De goot achter het huis drupte roestbruin. Een vogel met kromme snavel klauwde zich vast aan de gootrand en wachtte.

Midden in een nacht waagde mijn moeder zich in de nok van het huis. Mijn vader sliep en oom Geurt was in zijn kosthuis. Hij was die dag, in de tuin achter ons huis, drie keer door een brandende hoepel gesprongen. ‘Een twee drie wie springt mij na, dan zing ik voor jou een opera!’ zong hij. Niemand durfde. Toen mijn moeder ook van nee schudde, met een lachje dat als een strakke pleister op haar mond bleef zitten, deed hij het zelf nog maar een keer. Zijn voorhoofd glom en er zaten zwarte vegen op. Die nacht is mijn moeder in de nok geklommen. We werden wakker van de klap.

‘Wat moet er van me worden?’ vroeg mijn vader in de stilte.

‘Denk je dat ik in mijn eentje vier kleintjes groot kan brengen?’ Niemand antwoordde en ik moest steeds weer naar de witte streepjes kijken in zijn pyjama, die net zo zwart was als de marmeren schoorsteenmantel. Hij klopte aan bij de buur-

[p. 38]

man, die telefoon had, en vroeg of hij snel de dokter en oom Geurt wilde waarschuwen. Oom Geurt was het eerst. Zijn haar was nat van de regen en onder zijn losse jas had hij geen overhemd aan. Hij knielde bij mijn moeder neer, met zijn mond bij haar oor. Ik kon niet horen wat hij zong, maar haar ogen gingen open.

In het ziekenhuis bracht ik mijn moeder briefjes, die ik thuis in zelfgevouwen envelopjes had gedaan. Postzegels waren duur. Daarom had ik ze getekend. Met een omgekeerd potlood en een kwartje onder het papier kwam het hoofd van de koningin er mooi op. Behalve als de munt verschoof onder mijn vinger, dan moest ik opnieuw beginnen. Mijn moeder las de briefjes maar ze schreef niet terug. Dat kon ook niet, met die dikke verbandvingers.

‘Zal ik een tekening voor je maken?’ vroeg ik, omdat ze na een week al mijn briefjes was kwijtgeraakt.

Ik tekende een paard en een panter die samen kunstjes deden met een hoepel. Op de grond lag een mooi aangeklede vrouw. De mensen klapten in hun handen. Ze dachten dat het zo hoorde. Ze wisten niet waarom de circusprinses daar lag.

‘Wie is dat mannetje dat naar het meisje kijkt?’ vroeg mijn moeder.

‘Een clown,’ zei ik kortaf.

Omdat ze daar zo lag en toch niets hoefde te doen kon ik haar gemakkelijk iets vragen.

‘Waarom heb jíj eigenlijk geen fiets?’ vroeg ik. Ik weet niet waarom ik dat vroeg; misschien wilde ik haar nog een keer horen zeggen dat ze niet durfde fietsen. Niet in het donker en niet overdag. Maar de zuster kwam met pillen. Die moest mijn moeder inslikken, zodat ze niet kon antwoorden.

We zwegen een hele tijd. Het rook niet lekker in de kamer.

Ten slotte vroeg ik: ‘Als je weer thuiskomt, spring je dan niet meer van de trapeze?’

‘Springen! Wat bedoel je? Je doet net of ik expres uitgegleden ben boven aan de trap! De trapeze! Wat ben je toch een gekke jongen,’ zei ze. Maar het klonk anders dan ‘Gekke Geurt’. Het klonk niet of ze me een zoen wilde geven. Dat kon trouwens helemaal niet, met dat been en die kettingen.

Toen ze weer thuis was, heb ik voor haar verjaardag een auto gekocht. Een rode, met zwarte, glimmende banden.

Ze zat in de gemakkelijke stoel, met haar been op een krukje. Toen iedereen er was maakte ze het pakje open en begon te lachen. Ze lachte nog toen ze knipogend zei: ‘Dat is een mooie! Dank je wel hoor. Zien jullie wel hoe praktisch mijn zoon is? Als zijn moeder jarig is, koopt hij een kadootje dat hij zelf ook goed kan gebruiken! Wat een slim kereltje is het toch.’

De volgende dag heb ik de wielen erafgehaald en in een lege knikkerzak gestopt, maar ze vroeg er nooit meer om.

Later, heel veel later, reed ik met mijn moeder van de gemeentelijke begraafplaats naar huis in mijn tweedehands auto. In de spiegel zag ik het kalende hoofd van oom Geurt, die achter ons reed.

We kwamen langs de grote circustent die elk jaar zes dagen op het terrein van de oude gasfabriek stond, aan de singel. Naast de tent was een kameel neergeknield. Twee kinderen klauterden van zijn rug, terwijl een oppasser het dier te drinken gaf. Een groep mensen stond voor de ingang.

Ik vroeg haar of ze zin had om samen met mij de middagvoorstelling te zien. Maar ze wilde niet. Ze vroeg me hoe ik zo gevoelloos kon zijn. ‘En al die mensen die me nog een hand willen geven,’ zei ze.

‘Het tocht misschien ook wel in zo'n tent,’ knikte ik.

‘Wat denk je. Het vriest 's nachts nog,’ zei ze.

We zijn doorgereden.

[p. 39]

Mijn zuster bezat een glimlach. Beter gezegd: mijn zuster was een glimlach. Zelfs als ze er niet was, bleef haar lach zichtbaar. Op zomeravonden tekende hij zich af in de lammerenwolkjes die me, onbegrijpelijk ver maar bijna tastbaar, gezelschap hielden. 's Winters kietelde hij me in hoeken van onverwarmde kamers tot het ijsmasker smolt en mijn spiegelbeeld lachte.

Ik was niet de enige die zich liet warmen.

Ze lachte tegen de rug van mijn vader, die haar meenam voor een tochtje op zijn fiets. Ze lachte om zijn oorlog, die hij bleef voeren ook al was hij jaren geleden afgelopen. Haar kinderlach verjoeg de roofvogel die zich op het huis had genesteld niet, maar het was of hij zijn bloeddorst vergat, voor een tijd.

De lach van mijn zuster veranderde de wereld. Het regeringsbrood smaakte beter, ook zonder beleg. Schuwen kwamen uit hun schuilplaats en speelden op hun rietfluit, blinden knipoogden, lammen wuifden. Ook de lege portemonnee van

[p. 40]

mijn moeder bood te weinig weerstand en zijn rimpels vertrokken zich tot een grimlach.

We wisten niet dat ze groot zou worden, mijn zuster. Zij niet en ik evenmin. We wisten niet dat alleen in verre paradijzen een meisjeslach ongestoord kan groeien.

‘Je wou toch zeker niet beweren dat je echt zo onnozel bent,’ zei de neef van mijn vader. Hij was veertig en de eerste wiens hand en mond haar lach boosaardig beantwoordden.

‘Ik wist het niet,’ zei ze, dodelijk verschrikt in de spiegel kijkend. ‘Ik wist het echt niet.’ Ik voelde haar hand beven in de mijne.

Haar schrik duurde niet zo heel lang. De glimlach van mijn zuster veroverde de wereld.

Wie zal het haar kwalijk nemen dat ze haar glimlach inzette bij het nieuw ontdekte oude spel, krijgertje? Ze kreeg, ze kreeg wie ze wilde. Onoverwinnelijk was ze. Ze won, ze won elke nieuwe ronde.

‘Doe mee! Ik leer het je wel, ik weet wel hoe het moet,’ riep ze overmoedig op een zomeravond. Ik schudde van nee en telde de jaren, alsof het schapenwolken waren die voorbij het raam van mijn kamer dreven. Ik herkende ze niet.

Er waren altijd nieuwe krijgers om te hebben. Lisa kon niet stoppen. Ze leed haar eerste nederlaag. Uit vrees dat de kracht van haar glimlach verminderde, besloot ze zichzelf aan te pakken. Ze werd streng voor het gebrek, voor al het onbeminde in zichzelf. Ze hervatte het spel en won, maar liet haar eten staan, 's morgens, 's middags, 's avonds, die dag en alle volgende. Langzaam werd ze het bezit, de schaduw van haar glimlach.

Toen het donkere maan was, wachtte mijn vader haar op achter de voordeur. Weken-, maandenlang had hij de emmer die aan zijn voeten stond gevuld, druppel voor druppel, tot aan de rand.

‘Wie is dat?’ vroeg haar moeder, toen ze die nacht iemand verloren zag liggen in een plas bij de voordeur.

Lisa was haar glimlach. Jarenlang zwervend door vreemde landen heb ik haar uit het oog verloren. Misschien was dat ook wel een voornaam doel van mijn reizen. Ik ontmoette vrouwen met rodere mond en vollere lippen, opwindender en bedwelmender. Maar ik ontmoette er geen die haar glimlach was. Hun glimlach was geleend.

Zes maanden geleden - of was het gisteren dat ik het bericht ontving - ben ik teruggekomen, voor een bezoek in mijn geboortestad. Afdeling O, vierde verdieping, witte streep, zei de portier, kuchend alsof het tochtte. Hij keek me aan als een blinde.

Ik wilde mijn hart op de proef stellen en beklom de trappen. Het raam van de lege kamer stond wijd open.

‘Waar...?’ wilde ik vragen, toen ik hem zag. Aan de overkant van de straat zat hij, op de rand van de besneeuwde goot. Hij leek groter geworden. Kop en hals waren kaal, de veren hadden hun glans verloren, maar zijn snavel en klauwen waren machtiger dan vroeger.

De witte streep voerde mij naar beneden. Over de straat gleed een schaduw en tussen de hoge oude huizen weerklonk de echo van een schreeuw.

Ik weet niet meer wie er is doorgereden.