Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 27]

Stephen Hawking, orakel tussen de wielen
door F.A. Muller

Stephen Hawking besluit een betoog over zijn kosmologische hypothese van een grensloos heelal met de woorden: - And then the world would simply BE. What place, then, for a Creator? Woorden waaruit ontegenzeggelijk een theologische geur opdampt, volgens sommigen, al is het die van een bestrijdingsmiddel. Of is Hij soms Zelf aan het woord, eindelijk op Aarde weergekeerd, tussen de kreupelen en de mismaakten, zich uitdrukkend over het heelal in tegenwoordig algemeen aanvaarde gezagstaal van de wetenschap? De wetenschapsjournalist Marcel Hulspas schreef onlangs in Intermediair dat Hawking ‘de grootste natuurkundige van deze tijd’ is en staat daarin zeker niet alleen. De stofomslag-tekst van Hawkings populair-wetenschappelijke wereldwijde kassakraker A Brief History of Time. From the Big Bang to Black Holes (1988) benadrukt dat de schrijver geboren is exact 300 jaar nadat Galilei stierf in 1942; en roept uit dat hij ‘is widely regarded as the most brilliant theoretical physicist since Einstein’. Het programma over Hawking dat de Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep enkele maanden geleden heeft uitgezonden, mobiliseerde alle visuele middelen om deze suggestie te bestendigen. Alleen de stem en de ooglap van Wim Kayzer ontbraken nog om het sacrale karakter van de uitzending te vervolmaken. Hawkings tweede huwelijk, met zijn toegewijde verpleegster Elaine Mason, was voorpaginanieuws; alle journaals toonden het echtpaar.

Het Beeld is journalistiek zó aantrekkelijk dat de journalisten hebben besloten het Beeld waar te maken.

Het Beeld. Het grootste genie van de tweede helft van de twintigste eeuw is motorisch debiel. In 1963 kreeg Hawking de volgende diagnose te horen, op 21-jarige leeftijd: amyotropische laterale sclerose; prognose: een levensverwachting van hoogstens 24 maanden. Thans zijn we pakweg 400 maanden verder: hij weigert gewoon te sterven. Hij communiceert met behulp van een speciaal voor hem uitgevonden computergestuurde stem-synthesizer, gemonteerd in de leuning van zijn rolstoel door Dave Mason (de voormalige echtgenoot van Elaine), en door sommigen de ‘Hawkingfoon’ genoemd, die het klingelen van zijn wimpers omzet in topologische theorema's. De schijnbaar laatste stuiptrekking van de denkende plant, die zijn gezicht van oor tot oor in tweeën lijkt te scheuren, blijkt een glimlach. Voor aanzienlijke bedragen is Hawking te huur; de telefoonmaatschappij van Groot-Brittannië toont hem op reclameborden en op de televisie, communicerend. Regelmatig bezoekt Master of the Universe de kapper. Maar liefst drie keer heeft hij zich voortgeplant. Monsters van zijn dna bewaart men op geheime plaatsen, strenger bewaakt dan de Britse kroonjuwelen.

Een oude huisvriend van de Hawkings vertelt dat Stephen ooit het normaalste lid van de familie was. Toen Hawking nog niet geheel verlamd was, ‘liep’ hij naar zijn slaapkamer door zich aan de spijlen van de trapleuning omhoog te trekken; desgevraagd lichtte Hawking toe dat dit viel onder de gewone betekenis van ‘lopen’ in de zin van je lichaam verplaatsen met je ledematen - glimlach. De snelste geest ter Aarde gevangen in het traagste lichaam. De oplossing van het kosmisch raadsel, eenmalig aan de mensheid geschonken, ligt misschien voor eeuwig verborgen in zijn hermetisch hoofd. Hawking gesignaleerd bij een concert van Status Quo. De enige atheïst voor wie Paus Johannes Paulus ii ooit heeft geknield. De onbeweeglijke is sociaal-bewogen; een vurige wens van hem is over de tenen van Margaret Thatcher heenrijden - zijn motie van afkeuring. Shirley McLaine vraagt Professor Hawking of hij in God gelooft - glimlach. Dol is hij op de voedsel-injecties met vloeibare runderbiefstuk: een vleesetende denkende plant. - It's life Jim, but not as we know it. Of a supreme intelligence.

Huize Hawking, St. Albans, Hertfordshire, Engeland, jaren '50. De familie Hawking is bookish.

[p. 28]

Het behang krult van de muren, grotendeels verhuld door boekenkasten, en af en toe imploderen de meubelstukken. De familieleden verplaatsen zich in een oude Londense taxi. Vader Frank Hawking vertrekt gedurende de wintermaanden naar Afrika ‘voor medisch onderzoek’; dochter Mary leeft jarenlang in de veronderstelling dat vaders met de vogels naar het Zuiden migreren. Op zolder kweekt vader Frank uitheemse boktorren en in de kelder houdt hij tropische padden die meer dan een pond wegen; soms organiseert Frank een ontmoeting tussen de twee diersoorten in de eetkamer, tegen een achtergrond van door Stephen zelf gebouwde elektrische apparaten, waarvan de functie tot op de dag van vandaag een mysterie is gebleven. Ook verzamelt vader Frank ongepubliceerde romans, geschreven door hemzelf, vanuit het standpunt van een vrouw; moeder Isobel vindt het pulp. De familie Hawking reist per automobiel naar India: Frank, Isobel, dochters Mary en Philippa, en de geadopteerde zoon Edward - Stephen moet op school blijven. Onder de donderende klanken van Wagner bedenkt Stephen nieuwe spelletjes waarvan de regels een zulke labyrinthische complexiteit bezitten, dat na uiteenzetting van de spelregels de avond om is. Dolle pret wanneer Isobel op de vliering de door vader Frank meegesmokkelde dwergmakaken instrueert in het cricketspel. Stephen ontwikkelt een levenslange liefde voor Bertrand Russell en Marilyn Monroe. Een houtvuurtje knettert in de hal. De box van kleuter Edward is een luipaardkooi. Mary en Philippa gooien emmers water van de trap. Dat mag. Isobel:

- Are you sure that snake is not poisonous, Frank? Poor Edward looks quite dead to me.

- What exactly is wrong with my novels?

Een veelzijdig natuurkundige is Hawking geenszins; het is niet moeilijk tweede-helft-twintigste eeuwgenoten te noemen die veelzijdiger zijn en zeker niet voor Hawking onderdoen (Richard Feynman, John Archibald Wheeler, Murray Gell-Mann, Roger Penrose, Steven Weinberg, Subrahmanyan Chandrasekhar, Edward Witten, Julian Schwinger, Gerard 't Hooft, om er enkele te noemen).

Alle wetenschappelijke wapenfeiten van Hawking beperken zich tot zwarte gaten, in het heelal rondzingende sterrenkadavers die alles wat in hun buurt komt kapot rukken en verzwelgen.

Gödels universum

Zelfs licht is niet veilig, vandaar de naam. Zijn twee voornaamste bijdragen kan men echter moeilijk onderschatten. De eerste behelst zijn sensationele ontdekking dat zwarte gaten eigenlijk niet zwart zijn; door een quantum-theoretisch verschijnsel ‘verdampen’ zwarte gaten, tergend traag, totdat er niets meer van over is. De grondstof van het verzwolgene wordt omgezet in elektro-magnetische straling en langzaam maar zeker uitgezonden. Zijn andere bijdrage is een verzameling stellingen, bewezen met hulp van Roger Penrose, aangaande voorwaarden waaronder een opgebrande ster ineenstort tot een zwart gat. Hierop is de bewering gebaseerd dat de Oerknal voortkomt uit een werkelijke singulariteit en dat dientengevolge een singulariteit niet slechts een wiskundig verzinsel is, maar het begin voorstelt van de wereld. In de singulariteit vangt Genesis aan.

Daarenboven heeft Hawking samen met exstudiegenoot George Ellis, astronoom te Kaapstad, een veel geprezen uiteenzetting geschreven van de Algemene Relativiteitstheorie, getiteld The large-scale structure of space-time (1973). Deze monografie draagt een sterk wiskundig karakter. De radio-astronoom John Shakeshaft vertrouwde Hawking toe in een treincoupé dat hij had gehoopt bladzijde 10 te halen, doch in werkelijkheid niet verder was gekomen dan bladzijde 4. Opmerkelijk is dat Einsteins Gelijkheidsbeginsel van zwaarte en versnelling, waarvolgens een toestand van eenparig-versnelde beweging empirisch ononderscheidbaar is van een uniform gravitatieveld, zelfs niet genoemd wordt. Even opmerkelijk is dat de fraaie illustratie van het Gödel-universum (alhier afgedrukt), een oplossing van Einsteins veldvergelijkingen waarin tijdreizen tot de mogelijkheden behoort, twee fouten bevat. Ten eerste staat bij de linker verticale

[p. 29]

lijn ‘matter world-line’, wat niet kan want in het plaatje zijn verticale lijnen aldaar ruimteachtig en materie-wereldlijnen zijn immer tijdachtig. Ten tweede moeten de lichtkegels, bekeken in radiale richting vanuit het middelpunt van de (willekeurig gekozen) cirkels, niet alleen kantelen maar eveneens openklappen.

Is Hawking dan de grootste kosmoloog van deze tijd? Op zijn best behoort hij tot de beste kosmologen van deze tijd, dat zullen zelfs de besten niet betwijfelen. Maar de allerallerbeste? Een tweede Einstein?

Een Nobelprijs heeft Hawking niet. Nou zegt dat op zichzelf weinig. Voor geen van zijn scheppingen die Einstein tot Einstein maken, te weten de Speciale Relativiteitstheorie en de Algemene Relativiteitstheorie, heeft Einstein een Nobelprijs gekregen - wel voor zijn quantum-theoretische verklaring van het verschijnsel dat men elektronen uit een metaal kan schieten met licht (foto-elektriciteit). Een onuitwisbare smet op het blazoen van het Nobel-comité. De Koninklijke Academie van Zweden stelt in het algemeen kosmologie niet op prijs: het verhaal wil dat Alfred Nobel ooit bedrogen is door zijn vrouw met een astronoom. Is het Nobelprijsloze werk van Hawking vergelijkbaar met het Nobelprijsloze werk van Einstein? Nou nee. Waardoor Hawking zo opmerkelijk uittorent boven mede-kosmologen, zoals Allan Guth, Dennis Sciama, Fred Hoyle, Steven Weinberg, Werner Israel, Gary Gibbons, Yakov Zel'dovich, Subrahmanyan Chandrasekhar, Jim Hartle, Andrei Linde, Roger Penrose, Don Page en Kip Thorne, is mij vooralsnog niet duidelijk.

Maar de journalist interesseert de waarheid geen zier. Men wil dat het Beeld de waarheid is. Het publiek bestelt en de journalist serveert.

De natuurkundige kopstukken vinden het allemaal prima. Laat de journalisten maar; de kenners weten toch wel beter. Al die aandacht voor Stephen Hawking plaatst tegelijkertijd de kosmologie in de aandacht van ‘het grote publiek’. Dat is mooi meegenomen. Want je weet nooit waar dat goed voor is, als er weer eens geld nodig mocht zijn.

Michael White en John Gribbin putten zich in Stephen Hawking. A Life in Science (1992) uit om te verklaren waarom Hawkings A Brief History of Time al jaren regeert in blockbuster territory. Het lijkt mij nogal evident: het zit 'em in die kar.

Independent Magazine (27 april 1991) loofde de prijs van A Brief History of Time (£14,99) uit voor wie een overtuigende verklaring kon vinden voor het feit dat het boek al jaren aan de top bivakkeert van de lijsten met bestverkopende boeken, overal ter wereld. De evidente verklaring werd terzijde geschoven als afkomstig van ‘amateur psychiaters’. Moeder Isobel in een ingezonden brief:

- The book is well-written, which makes it pleasurable to read. The ideas are difficult, not the language. It is totally non-pompous; at no time does he talk down to his readers. He believes that his ideas are accessible to any interested person. It is controversial; plenty of people oppose his conclusions on one level or another, but it stirs thought. At any rate, the book is quite unlike the novels of my late husband.

Collega kosmoloog Andrei Linde zit in het vliegtuig naast een breiend besje, dat onderwijl A Brief History of Time leest. Linde:

- What do you think of it Ma'am?

- Fascinating. I can't put it down.

- Oh, that's interesting. I found it quite heavy going in places and didn't fully understand some parts.

Het besje vouwt haar breiwerkje op, steekt de breipennen in haar knot (wol) en richt zich glimlachend tot Linde:

- Let me explain young man...

Hawkings A Brief History of Time bevat drie aanhangsels, gewijd aan respectievelijk Einstein, Galilei en Newton. Het zou van kwade wil getuigen om dit gegeven reeds uit te leggen als een aanwijzing voor de eigenwaan van Hawking, die kennelijk een kwartet van dit triumviraat wil maken.

Als belijdend atheïst laat Hawking de gelegenheid niet voorbijgaan het schandelijke gedrag van de rooms-katholieke Kerk ten aanzien van Galilei breed uit te meten. Het aanhangsel over Einstein is een lofzang op diens politieke beginselvastheid. Het aanhangsel over Newton laat zich echter moeilijker uitleggen. Geen lofzang op de beginselvastheid van Newton, ten aanzien van zowel zijn religieuze overtuigingen (de Aristische stroming binnen de Christelijke Kerk, die in het 17de-eeuwse Engeland gelijk stond aan ketterij), als ten aanzien van zijn natuurfilosofische uitgangspunten, echter wel een uiteenzetting van het betwistbare feit dat New-

[p. 30]

ton een onplezierig mens was. Was Galilei dan soms wel een ‘plezierig’ mens? Hawking snijdt, tamelijk willekeurig, drie kwesties aan uit het leven van Newton.

a - Newton zat te springen om astronomische gegevens voor de tweede uitgave van zijn magnum opus uit 1687 Principia Mathematica Philosophiae Naturalis (De Wiskundige Beginselen van de Natuurfilosofie), en wist dat de Royal Astronomer John Flamsteed deze bezat. Newton verzocht Flamsteed vriendelijk om deze gegevens. Maar de Koninklijke sterrenkundige werkte aan een nieuwe uitgave van de Historia coelestis, die het aantal in kaart gebrachte sterren zou verdrievoudigen in vergelijking tot een vorige uitgave. Newton moest maar wachten totdat Flamsteed dit karwei had geklaard. Een conflict kon niet uitblijven. Hawking vermeldt dat de ‘wraakzuchtige’ Newton systematisch alle verwijzingen naar Flamsteed in latere uitgaven van Principia Mathematica Philosophia Naturalis heeft weggehaald.

Dit is een leugen; zie bijvoorbeeld bladzijden 507, 511, 513, 520 en 537 van de Dover-uitgave van de Principia, alwaar Newton keurig naar Mr. Flamsteed verwijst.

b - Het prioriteitsdebat (1711-1716) tussen Leibniz en Newton over de uitvinding van de differentiaal-rekening is genoegzaam bekend onder wetenschapsgeschiedkundigen. Ook is genoegzaam bekend dat Newton redenen had te geloven dat Leibniz hem plagieerde, want Leibniz publiceerde zijn calculus in 1684, zonder verwijzing naar Newton, terwijl hij Newtons Epistolae (1676) over de calculus kende. Dat de emoties hoog oplopen in zulke debatten is een begrijpelijk en onderhand vertrouwd verschijnsel, zowel in wetenschappelijke lectuur als in de literatuur. Maar Hawking kan er geen genoeg van krijgen om te wijzen op sommige methoden van dubieuze aard die Newton aanwendde om zijn gelijk te krijgen. Wat wil Hawking hiermee bereiken? Aannemelijk maken dat hij, de Grote Hawking, in dit opzicht zelfs verheven is boven de Grote Newton hoewel hij in een kar zit?

c - Op latere leeftijd was Newton Waerden of the Royal Mint. Hawking: ‘Here he used his talents for deviousness and vitriol in more socially acceptable way...’ Nou nou. Newton zette een doordacht plan in werking, dat een netwerk van informanten en spionnen omvatte, om een beruchte bende valsemunters op te sporen en in te rekenen. In zijn tijdelijke rol als opper-opsporings-ambtenaar zorgde Newton ervoor dat de voltallige bende werd ingerekend en in de galeien terechtkwam. (Was het Nederlandse irt maar zo gerund.)

Wat Hawking met dit verhaal wil bereiken, Joost mag het weten. Want in feite is dit eclatante succes het zoveelste verhaal ter meerdere glorie van het genie dat Newton was.

En Hawking niet is. Men hoeft geen groot psycholoog te wezen om een vleugje rancune tussen Hawkings volzinnen te ontwaren.

Genève, juli 1985. Op bezoek in cern wordt Hawking ziek en raakt besmet met een longontsteking. Fataal voor een lijder aan totale spierverlamming. De staf van artsen in de Zwitserse kliniek waar Hawking werd opgenomen, adviseert de beademingsapparatuur uit te zetten, want de patiënt is op sterven na dood. Is het niet eigenlijk al mooi genoeg geweest, na reeds lang geleden te zijn opgegeven? Hoe lang moet hij nog lijden? Wie wil dat nou? Heeft hij niet toch al veel langer kunnen genieten van het leven dan patiënten in vergelijkbare omstandigheden? Waarom hij wel en zij niet?

Zijn toenmalige vrouw Jane Hawking-Wilde was op reis en wordt gelokaliseerd nabij Bonn. Zij spoedt zich naar Genève en geeft geen duimbreed toe.

- Weet een ondeskundige meid het soms beter?

- Ja.

- De professionele diagnose luidt dat de patiënt wilsonbekwaam is.

- Gelukkig ben ik niet wilsonbekwaam.

De artsen implanteerden een beademingsapparaat in de nek van Hawking, die daardoor nooit meer zelf zou kunnen spreken. Of hij sterft hier en nu, informeerden ze Jane. In elk geval ging het euthanasie-partijtje van de witte jassen even niet door. De artsen waren niet bereikbaar voor commentaar, op dr. Schmutzenmundstaffel na, die, zoals gebruikelijk bij dergelijk feilen, in het bovennatuurlijke vluchtte:

- Het is een medisch wonder.

Cambridge, mei 1995. Ik neem deel aan een conferentie over de grondslagen van de natuurkunde en de natuurfilosofie. Lunch. We zitten in het zonnetje op het gras, bij een brug aan de oever van de Cam. Ineens draaien alle hoofden naar de weg, als een kudde wildebeesten die een leeuw

[p. 31]

ruiken. Daar gaat Stephen Hawking! Op de middenweg!

Zijn rolstoel is hoor- en zichtbaar opgevoerd. Met een behendigheid waar Patrick Kluivert nog iets van kan leren, ontwijkt hij auto's en ander verkeer. De fietsers, die in Cambridge een gifkleurige aerodynamische veiligheidshelm dragen, schrikken en knijpen in het stuur hunner fietsen. Sommige toeristen wijzen Hawking na. Ik moet aan Road Runner denken.

Een gemotoriseerde rolstoel met nagelbesturing. Naast mij zegt iemand:

- Number One, warp factor five.

En dan is er geen houden meer aan. De ingezetenen van Cambridge rond mij barsten los in grappen en grollen over Hawking. Even ben ik verbouwereerd, voor schijnbaar zoveel gebrek aan respect voor 's werelds meest geëmancipeerde gehandicapte; maar al snel blaas ik een partijtje mee, en zeg met dichtgeknepen neus:

- Miep miep.

Cambridge, 1994, Newton-Instituut. Lezingencyclus The Nature of Space and Time; Stephen Hawking en Roger Penrose geven alternerend een lezing. Michael Atiyah, de voormalige Master van Trinity College, de huidige directeur van het Newton-Instituut en missionaris van de topologische Knopentheorie in de fysica, zal in het voorwoord van de gepubliceerde versie van de lezingencyclus schrijven dat niets minder dan een voortzetting van het legendarische debat tussen Niels Bohr en Albert Einstein zich voor onze ogen zal ontvouwen, met Hawking in de rol van Bohr en Penrose in die van Einstein. Twee onverenigbare visies op wat een natuurkundige theorie hoort te zijn en twee onverenigbare visies op de status van de quantummechanica zullen dus voor een intellectueel cataclysme zorgen. Toentertijd ging het tussen een Deen en een Zwitser, nu weer gewoon tussen Cambridge en Oxford, zie je Sir Atiyah denken.

Hawking en Penrose zijn het te vaak met elkaar eens, of verschillen van mening op te ondergeschikte punten, om in een Titanenstrijd te ontbranden. Maar inderdaad, wanneer de quantummechanica ter sprake komt, raken ze verzeild in een discussie over het lot van de arme kat van Schrödinger uit 1935.

Het idee van de kat is afkomstig van Einstein, die er in een brief aan Schrödinger op wees dat volgens de quantummechanica een bom in geëxplodeerde en niet-geëxplodeerde toestand tegelijk zit. Schrödinger verving de bom door een kat in een doos met een radio-actieve atoomkern die bij verval een giftig gas laat ontsnappen. (Hawking tekent protest aan tegen deze dieren-

[p. 32]

mishandeling.) Volgens de quantummechanica is de kat dood noch levend maar wacht brandend in het vagevuur haar lot af, totdat de verlossende meting verricht wordt. Maak de doos open en dan zien we hetzij een levende kat hetzij een dode kat.

In het debat tussen Hawking en Penrose over de kat van Schrödinger blijkt dat Hawking, in tegenstelling tot Penrose, voor het eerst van zijn leven werkelijk nadenkt over de interpretatie van de quantummechanica. Penrose dringt aan en leest ‘Stephen’ vriendelijk de les over de meervoudige ontbindbaarheid van de dichtheidsmatrix in een convexe operator-som. Hawking begint zowaar te spartelen en trekt zich terug in een machteloos positivisme: al onze fysische theorieën zijn slechts wiskundige verzinsels die we gebruiken om de getallen te berekenen die de meetapparatuur aanwijst. Weten wij veel of die verzinsels met de werkelijkheid corresponderen als niemand kijkt?

‘Roger’ richt een brandslang op het vagevuur waarin de kat brandt: superposities van twee verschillende metrische tensoren uit de Algemene Relativiteitstheorie, die corresponderen met de verschillende massaverdelingen in de ruimte-tijd van de dode kat en de levende kat, zijn instabiel. De superpositie levend-dood vervalt in een tijdsbestek Δt dat omgekeerd-evenredig is met de energie E=mc² van de katmassa m, en dat rechtevenredig is met de constante van Planck ђ. De constante van Planck is piepklein. Dus het is zo gepiept. Voordat de kat beseft zich in het vagevuur te bevinden, is de kat ofwel dood in de hemel opgenomen, of keert terug naar de hel van het leven.

Onmiskenbaar een staaltje Kopenhaagse redeneerkunst, van Penrose. Een probleem voor de quantummechanica wordt opgelost door een beroep te doen op een theorie ontsproten aan dezelfde geest die het probleem opwerpt, zoals Bohr op de Solvay Conferentie te Brussel in 1927 Einsteins probleem van de foton-doos ‘oploste’ door een beroep te doen op de zwaarteroodverschuiving uit de Algemene Relativiteitstheorie, die ontsproten is aan het hoofd van Einstein. Hawking zit erbij en kijkt erna. Mocht de geschiedenis voortgaan zich te herhalen, dan zal het beroep van Penrose op de Algemene Relativiteitstheorie om de kat van Schrödinger te redden uit het vagevuur, even overbodig blijken als het beroep van Bohr op de roodverschuiving dat is gebleken om het probleem van Einsteins foton-doos op te lossen.

Cambridge, mei 1994, Newton-Instituut. Hawking houdt een lezing getiteld Quantum Cosmology. De zaal is afgeladen. Dimlicht. De volmaakt Britse stem van Sir Atiyah kondigt Professor Stephen Hawking aan, die de Lucasian Chair van Trinity College bezet, ooit bezeten door Newton, wat de aankondiger er niet aan toevoegt want dat weet iedereen. Elaine Mason rijdt hem het toneel op.

Formules en plaatjes passeren de oplichtende achterwand: lichtkegels en geruite oppervlakken in alle mogelijke vormen, soms met wormgaten. Hierdoor kunnen we in beginsel op visite gaan bij de inwoners van een ander universum, zo verzekert Hawking de toehoorders. Afgezien van de Hawkingfoon is het grafstil. Zijn intonatieloze elektronische stem went verbazend snel. Het orakel tussen de wielen spreekt.

Halverwege de lezing moet Hawking het tweede gedeelte van zijn van tevoren ingesproken lezing downloaden in de Hawkingfoon. Zacht geroezemoes.

Ik moet denken aan de voorkant van A Brief History of Time, waar een foto prijkt van Hawking, blik op oneindig, met kostuum en das in de rolstoel, tegen een achtergrond van clusters fonkelende sterren en slierten intergalactisch gas. Ik moet denken aan het begin van de film From Russia with Love. James Bond ontsnapt uit een netelige situatie met behulp van een straalmotor op zijn rug, die op de zuurstoffles van een kikvorsman lijkt, waardoor hij rechtstandig omhoog beweegt en het ruime wolkensop kiest. In mijn gedachten zie ik Hawking met stoel en al opstijgen, over de hoofden van het publiek wegscheren, de stratosfeer doorklieven en tussen de hemellichamen door het heelal insuizen, een erehaag van witte dwergen en rode reuzen tegemoet. Een wormgat roept hem.

De lezing loopt ten einde. Sir Atiyah:

- Are there any questions for Professor Hawking?

Die zijn er. Een schone jongedame stelt een vraag, op een toon waaruit nadrukkelijk blijkt dat zij, tegemoetkomend aan Hawkings algemeen bekend verlangen, op geen enkele manier rekening houdt met zijn aandoening:

- Would the time-reversed situation of your thought-experiment of a black hole in a box not violate the Second Law of Thermodynamics?

Doodse stilte, minuten lang. De bedenktijd doet niet bepaald vermoeden dat het snelste brein van de planeet voor ons zit. Mensen hou-

[p. 33]

den hun adem in en een hand op hun borst, om de stilte niet te laten verbreken door de harten die bonken in afwachting van het antwoord, dat Hawking vermoedelijk voor onze ogen in de Hawkingfoon aan het laden is - al zijn de minuscule bewegingen van zijn nagel voor niemand zichtbaar. Wellicht volgt er een verhandeling die het verbale communicatiemiddel naar zijn natuurlijke grenzen zal brengen. Daar komt het antwoord:

- No.

Iedereen kijkt de jongedame aan. Is zij tevreden met dit straffe antwoord? Ze knikt vriendelijk en werpt vluchtig een blik om zich heen die daar niet mee in overeenstemming is. Het vermoeden rijst dat zij het niet eens is met Hawkings ontkenning. De onzekerheid rijt mij uiteen, want de overgangen in de doos verlopen toch gewoon ergodisch? Volgende vraag. Iemand grolt, vermoedelijk een bekende:

- Stephen, how is your sex life?

Gegniffel en de Britse versie van hô-hô-hô-hô vult de zaal. Bedenktijd is niet nodig:

- Very. Safe. But. It. Could. Be. Better.

Mogen we lachen? Ja dat mag. Elaine betreedt heupwiegend het toneel. Enkelen klappen mee op de maat. Transparanten verschijnen, met silhouetten van standjes. Opnieuw ben ik verbouwereerd. De elektronische stem staat inmiddels in de stand van het Schotse accent geschakeld:

- I. Have. In. Particular. Difficulties. With. Positions. One. Two. And. Six.

Geschater alom. Penrose is er nog niet helemaal bij; vanaf de eerste rij vraagt Roger of de claim luidt dat het platte vlak te bedekken is met deze sexy tegeltjes. De Hawkingfoon interrumpeert:

- Roger. Prefers. Number. Four. The. Twistor. Position.

De zaal ligt krom. Sir Atiyah heeft inmiddels een paars hoofd gekregen en slaat zijn knieschijven aan barrels.

Mag die briljante meneer dan soms geen puberaal gevoel voor humor hebben? Let Stephen Hawking simply BE.