Hollands Maandblad. Jaargang 1996 (578-589)

[p. 20]

Journaal over mijn dood
door J.J. Peereboom

Het kan vandaag zijn en het kan morgen zijn; en als het dan nog niet is zal het in ieder geval binnen twintig jaar gebeuren, om het ruim te nemen.

Dan lig ik daar, waarschijnlijk uiterlijk ongeschonden maar met de ogen voorgoed gesloten.

Vroeger leek het te erg om aan te denken. Ik herinner mij de verwondering dat historici de hele dag konden doorbrengen bij levens die zonder uitzondering door de gruwelijke poort verdwenen zijn. Niemand in al die eeuwen die stand gehouden heeft. Mijn oplossing was om het vooruitzicht in zo'n verre toekomst te plaatsen dat het voorlopig haast onzichtbaar bleef.

Op den duur komt het dichterbij, en het went. Het heeft geen ontstellende werking meer nu niet alleen de vorige generatie, ook heel wat van de mijne al door de poort is vertrokken. Waarom zij wel en ik niet. ‘Je moet niet denken dat waar iedereen zich aan moet houden, dat dat voor jou niet geldt.’

Het is mogelijk dat ik het nu te licht opvat. Wacht af of je niet door doodsangst aangegrepen wordt wanneer het bijna zover is. To lie in cold obstruction and to rot: Claudio en Hamlet vonden dat allebei een onverdraaglijke gedachte.

Er zou een onzichtbare macht kunnen zijn die mijn gedachten leest en zegt: we zullen hem een lesje leren, tot slot van zijn leven.

Nee, als die macht bestaat is hij ingebouwd in mijzelf en onderworpen aan mijn gezonde verstand.

Tenzij dat verstand in de war raakt.

De aanvaarding van mijn dood wordt geholpen door het vertrouwen dat de begrafenis een ongedwongen bijeenkomst zal zijn.

Ik herinner mij hoe wij vroeger in het zwart kwamen en schuifelden met hangende hoofden. Nu kijkt niemand verstoord op van kleurrijke hemden en opgewekt bijpraten na het drukken van de handen. Het geluid van het gezelschap is gedempt vergeleken bij een bruiloft maar roezig vergeleken bij een nationale herdenking. Van de familieleden heeft de echtgenote het soms even moeilijk, en een van de dochters; de anderen bedanken glimlachend voor de belangstelling.

Nog steeds wordt gezegd dat de moderne Europeaan niet over de dood wil praten. Dat was een gangbare klacht veertig jaar geleden toen er boeken op het thema geschreven werden; nu minder geldig. Hartaanvallen, Alzheimer, kanker: er gaat geen dag voorbij zonder eindsignalen, en ik hoor dat meer en meer artsen in de ziekenhuizen bereid zijn om hun patiënten de afloop aan te kondigen.

Wij zijn minder schuw geworden voor de dood en begrafenissen. Wat ons verweten kan worden is dat wij te vlot van het onderwerp afstappen op weg naar huis. Behalve als wij intiem worden geldt de regel: nota van nemen maar niet over doorgaan. Daardoor blijft de eenzaamheid van de nabestaanden soms onverzacht.

Het gaat mij als overledene niet aan. Denk je in, de straat hier een week na je dood. Een minuut niets, dan komt een auto hard de hoek om, piepend op de bakstenen; voor het huis langs en weg over het pleintje, terwijl op de stoep aan de overkant twee kleine meisjes naderen, de een achterover hangend als tegenwicht op een zwarte hond aan een lijn.

Dit tafereel is niet na de begrafenis! Het is nu.

En na de begrafenis, als hier niemand meer staat te kijken, gaat het net zo.

Meer schrik dan de dood wekken de pijn en het ziekbed die eraan vooraf zouden kunnen gaan; maar het kan in een uur voorbij zijn. De vrees krijgt geen greep.

Niet aan te ontkomen is de administratieve rompslomp die zal volgen. Het geeft de stervende een schuldgevoel dat hij daar zijn nabestaanden mee opscheept. Maanden zo niet jaren lang kunnen zij stroeve brieven verwachten inzake taxaties, aanslagen, ophelderingen en navorderingen. Een begrafenis is een vriendelijke bijeenkomst; daarna wordt het beleg geslagen om de resten van het gezin door machten van de buitenwereld die zich nooit vergissen.

Als zij minder strikt waren kon een menslie-

[p. 21]

vend compromis voorgesteld worden: een afkoopsom van de successie, door de aanstaande dode zelf met de belastingdienst te bepalen. De opbrengst zou soms hoger soms lager uitvallen dan als de bedragen achteraf uitgerekend werden. Dat zal alleen een gelovige fiscalist hinderen. Voor anderen is een aanslag nooit meer dan een slag in de lucht geweest.

Voorkomen moet alleen worden dat bittere erflaters hun aanslag te hoog opvoeren, om hun erfgenamen te pesten. Dan zal het aan de belastingdienst zijn om hen te kalmeren.

Een rustige dood, en een betere wereld.

Doordat de dood gewoner geworden is zijn de begrafenissen saaier. Soms is het er zo dodelijk vervelend dat het de nagedachtenis van de overledene schaadt.

Op mijn eigen begrafenis kan ik mij meer drama voorstellen. Dat wij ons vroeger als kraaien verkleedden was misschien het enige bijzondere, maar het sprak tot de verbeelding. Wij spiegelden ons in de duisternis van het graf. Nu staan de levenden erbij als reizigers op een perron.

Het is bij mij opgekomen dat het beroering zou wekken in hun gemoederen als zij de stem van de dode hoorden, een week tevoren opgenomen. ‘Ik zie jullie voor mij zoals jullie daar zitten, al die vertrouwde gezichten, behalve dat ik Pieter-Jan mis. Staat hij achter een pilaar of is hij weggebleven? Dan had hij zeker iets, of hij had iets, in de andere betekenis’ (N.B. - De overledene voorzag dat Pieter-Jan niet zou komen).

Zoiets is een paar keer bijzonder; daarna weten we het wel. Duurzamer zou een selectie van laatste geluiden werken. Een hoestbui drie dagen voor het eind; de telefoon naast het bed, en het begin van een gesprek: ‘Aardig dat je belt; het gaat met mij wel hoor’; nu een roep ‘Zuster, zuster’ naar de verpleegster die voorbij beent; dan een ‘Dag hoor, welbedankt,’ gedempt, van dichtbij opgenomen, zoals de bezoeker het hoorde die zich voorover boog bij het afscheid; en het nieuws van de radio vorige week.

Het zou sommigen niet bevallen, maar als de overledene het gewild heeft hebben zij niets in te brengen. Enkelen zouden verstoord de zaal verlaten, nijdig of ontroerd.

[p. 22]

Zo'n programma zal gevoeliger aankomen dan de Bachroutine.

Binnenkort zal de grafreclame beginnen.

In een cultuur waar iedere straathoek, ieder concertprogramma, ieder voetbalshirt reclame maakt horen ook de begraafplaatsen benut te worden.

Piëteit heeft de ontwikkeling in die richting opgehouden; maar hoor nu de tactvolle stem van de verkoper. Hij begrijpt dat het zelfoverwinning kost en hij wil een stervende niets opdringen; hij moet er alleen de aandacht op vestigen dat het halvering van de begrafenisrekening verzekert en dat de nabestaanden er dankbaar voor zullen zijn. ‘Dit is nog iets wat u voor ze kunt doen.’

En wat is het? Een korte tekst uit de mond van de stervende opgenomen, die gehoord zal worden bij het betreden en het verlaten van de aula. Voor de bewoordingen staat een adviseur ter beschikking die al jaren met dit bijltje hakt.

Bijvoorbeeld: ‘Als ik nog leefde had ik best trek in een colaatje’; of minder doorzichtig, in sloganvorm: ‘Denk nog eens aan mij, en denk nog eens aan cola.’

Dan is er ook de uitgebreide vorm, vooral geschikt voor crematies, waarbij op het ogenblik dat de kist uit het gezicht verdwijnt een variant op de eerdere tekst wordt uitgesproken. Bijvoorbeeld...

Nee, dat wil de stervende niet, juist vanwege de nabestaanden.

Bedenk wel dat met de uitgebreide vorm de begrafenis voor honderd procent vergoed zal worden!

Nog even nadenken.

Piëteit is soms een stemming, meestal niet meer dan een gedragsregel voor terughouding tegenover andermans rouw en herinnering. Er is geen grond voor een verwachting dat die altijd stand zal houden tegen de handelsgeest waar de late twintigste eeuw door gedomineerd wordt.

Vroeger, een jaar of veertig geleden, waren er vormen van slecht gedrag die absoluut niet door de beugel konden. Tegenwoordig zijn er alleen enkele vormen die nét niet kunnen. Bijna alles moet mogen, behalve dat er vroeger makkelijker gelachen werd om vrouwtjes en zwartjes, wat nu weer niet toelaatbaar is.

De veranderingen gaan verschillende kanten op. Ouderen kunnen niet anders doen dan verwonderd naar tv en reclameborden kijken en bij hun samenwonende dochter gaan eten. Verwonderd of verbluft, maar wat hebben zij in te brengen: ook zij weten niet hoe het zou moeten.

Innerlijke opheldering zou een steun zijn. De illusie is niet verloren dat een mens begrip kan verwerven en aan het eind van een leven uit een rijker oordeelsvermogen putten dan aan het begin. Soms lijkt dat mij te lukken wanneer ik mij na een tijd lang lezen in een stille kamer beheerster en opmerkzamer voel dan gewoonlijk. Zodra ik terugkeer tussen medemensen is de illusie weg. Mijn innerlijke rijkdom kan niet tegen conversatie.

Socrates benutte de dialoog om tot inzicht te komen. Die kunst kennen wij niet. Ideeën verstuiven in het gesprek. Het moet het voordeel zijn van leven op een pilaar of in een zwijgzaam klooster: daar kan de verbeelding op spanning blijven.

Karel v maakte in 1555 de troon vrij voor Philips ii en trok zich terug in het klooster. Montherlant toen hij zowat zeventig was zei dat hij geen journalisten meer zou ontvangen en zich ging bezinnen. Hij hield het niet rigoureus vol, maar het was te begrijpen wat hij op het oog had.

Er zullen vele anderen bestaan hebben die zich wilden terugtrekken in hun laatste jaren, en sommigen die het plan uitvoerden, meer in Zuid-Europa dan bij ons. Het idee past in de rk-traditie, die inzicht verwacht van contemplatie, meer dan in de protestantse, die vlijtgericht is.

In Nederland heb ik nooit gepensioneerden over contemplatie horen praten. Integendeel, zij gaan leuke dingen doen waar vroeger geen tijd voor was. Veel reizen en Proust lezen.

Iemand die over contemplatie begint zal onbegrip ontmoeten. Wat kan hij contempleren? Wat valt er te bezinnen? Niemand heeft er trouwens tijd voor, want sinds de pensionering is het drukker dan ooit.

Leven is dingen ondernemen zolang de gezondheid het toelaat. Dat het rangschikken van herinneringen de gedachten kan verhelderen of dat wij ons nauwkeuriger zouden moeten verwonderen over de omringende wereld, wordt niet geopperd.

Het advies van onze samenleving aan mensen die geen voldoening vinden in de omgang zou

[p. 23]

zijn: jullie moeten juist niet piekeren, jullie moeten uit jezelf gehaald worden.

Geschikt onderwerp voor contemplatie: de onaantastbare waarde van het leven, zo genoemd in discussies over abortus of euthanasie.

Niemand wil moordenaars aanmoedigen, daarom lijkt het beginsel in bepaalde omstandigheden waar te zijn, maar het klopt niet.

De onaantastbaarheid van het leven wordt alleen gerespecteerd in mensen. Dieren mogen gedood worden al naar het uitkomt. Het verschil kan niet gerechtvaardigd worden door ons een ziel toe te kennen, uit het niets. Wij komen voor onze eigen soort op, dat is het enige. Andere soorten moeten zichzelf redden, als zij kunnen.

Het is geen leer om harten mee te winnen. De aanblik van een kat of een egel platgereden door een van ons geeft een gewaarwording van verlies. Als wij het beest niet tot leven kunnen terugbrengen is het eerlijk dat mensen aan eenzelfde dood worden uitgeleverd. Wij zouden het niet organiseren, maar het gebeurt zonder opzet en het idee herstelt het evenwicht.

Wat een idee. Nu verder redeneren. Als een klein meisje lag te sterven naast een verwoeste auto zou ik niet zeggen: net goed, in ruil voor de poes van de buren.

Geen leer voldoet; geen enkel beginsel. Daardoor ontstaat een behoefte aan zitten en afwegen. De mens komt op voor zichzelf, maar dat werkt niet altijd. Als de jammerlijke laatste resten van mijn onaantastbare leven zo lang mogelijk gerekt worden hebben de artsen en de zusters mij in bed als in een kooi.

Hoe zou het zijn om te eindigen in een leeuwekuil of een berekuil? De hereniging met de dieren. Verscheurende korte pijnen, en een laatste blik op bloederige kaken. Weg plicht om iets goeds te zeggen, dat nooit het hart van de ervaring zal raken. Alleen bloed en pijn en buitenlucht. Het moet in de buitenlucht gebeuren, met zicht op de wolken.

Vaak in de eenzaamheid van de kamer of de badkamer zeg ik iets wat niemand hoort. ‘Neenee’, ‘O ja’, ‘Vooruit dan maar’ tegen een denkbeeldige aangesprokene, of voor intern gebruik om een gedachtengang af te ronden.

Soms is er toch iemand die het opvangt: ik-

[p. 24]

zelf. Wat ken ik die stem al lang, ongevaarlijk, onbetrokken, netjes. Zo klinkt hij van binnen, niet van buiten. De mensen horen een ander geluid, en ondervinden het ook weer verschillend van elkaar. Sommigen zeggen er ‘Hé!’ tegen, anderen ‘O hallo’, derden ‘Ja, wacht je even’; een vierde soort denkt: ‘Jezus, daar heb je hem weer.’

Er bestaan nog meer soorten. Een daarvan, als ik de deur van zijn kamer opende en ik zag hem zitten, zou opkijken zonder opinie en vragen: ‘Wie bent u en wat doet u hier?’

Daar is geen antwoord op. De kamer verlaten dan maar; de deur zonder ophef dichttrekken, en de gangen weer door, langs al de andere deuren zonder teken.

Oordeelsvermogen. Men moet niet helemaal niets opgestoken hebben. Wat had ik niet voorzien, is toch gebeurd en stemt tot nadenken?

Bijvoorbeeld dat de maatschappij weer zo soumis geworden is als huisdieren. In 1970 leek het of de hoofdtoon opstandig zou blijven totdat er een nieuwe wereld verwezenlijkt was, en anders voor altijd.

De eisen waren onvervulbaar en sloegen door naar het absurde. Dat was geen reden om ze in te trekken. Tussen de onbegrensde verbeelding en het benarde dagelijks leven kan alleen opstandigheid de wegen openhouden.

Dat er een tijd zou komen waarin de eisen toch ingetrokken waren, althans waarin niemand meer op ze zou letten, dat had ik niet gedacht. In beginsel is het een kleine ontdekking. Tout passe, zoals iedereen weet. Behalve het verlangen naar de gemakken van de beschaving, dat gaat nooit voorbij, zou ik denken. Krijgt iedereen genoeg binnen langzamerhand? Nee, velen krijgen te weinig, maar de strijders zijn moe.

Ook dat verschijnsel, de vermoeidheid, was eerder geconstateerd. Wat zich laat opsteken is oude wijsheid. Wij leren in eigen ervaring te onderscheiden wat wij al hoorden te weten.

Het is niet niets. Soms is het adembenemend, als woorden blijken niet alleen andere woorden tegen te spreken maar te beschrijven wat werkelijk gebeurt.

Aangenomen dat nog te wachten staan het gemiddelde tussen een dag en twintig jaar: tien jaar, moet overwogen worden of een beleidsplan zin zou hebben.

Een mogelijkheid is, zonder illusies doorgaan op dezelfde voet en jong blijven als een filmster. Wandelen, matig eten en drinken, iedere dag een stuk of wat pillen. Zo min mogelijk klagen over klachten die toch optreden. Hopen dat iedereen aardig doet.

Een ander uiterste is, een coda aan het leven componeren in een toonaard die afwijkt van de voorafgaande. Contemplatie, gericht op het onzienlijke, zal weinig opleveren voor een ongelovige. Probeer liever concentratie, op de werkelijkheid.

Als ik de geschiedenis van mijn tijd in de gedachten roep kom ik terecht in een onzorgvuldig beheerd archief van halve herinneringen en kennisfragmenten. De mensheid is sinds kort een geheel; wij horen dagelijks over elkaar, maar ik heb veel niet opgemerkt. Breng dan dat archief op peil en stel je verbeelding open voor alles wat de mensen uitgehaald en ondervonden hebben. Wat een tijd! Heb ik dat meegemaakt? Meemaken is een groot woord. Ik was in de buurt, zelden ergens bij betrokken. Een randfiguur aan de Noordzee. Daarom: wat ik tot besluit wil is, het tot mij laten doordringen.

Ter ontspanning in vrije uren kan de verbeelding zich splitsen op het ogenblik zelf: de schaduw van een meeuw zien op het huis aan de overkant, een deur horen dichtslaan bij de buren die met vakantie zijn, de gedachte betrappen aan een verloren vriendschap. Al die dingen komen voor en zijn even later voorbij.

Of zo'n soort coda een eigen geluid krijgt moet nog blijken. De ervaring leert dat plannen voor een gerenoveerde levensweg zelden verschil maken. Zij zien er vastberaden uit als ontwerp, maar zij hebben geen gezag.

Nog eens proberen. Tien jaar! Wie scherp kijkt zal ten slotte de hele wereld in zichzelf herkennen, de doden en de levenden, en zich in beide rijken thuis voelen.