Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 3]

De Avondjes
door H.J.A. Hofland

Naar economische maatstaven gemeten is iedereen die van plan is met het schrijven van boeken in de Nederlandse literatuur zijn brood te verdienen, een wereldvreemd mens. Hetzelfde geldt voor de meesten die daar al mee bezig zijn. Talent of geen talent, door te schrijven met literaire bedoelingen stelt de auteur zich buiten de wet, onderwerpt zich aan vroeg-kapitalistische arbeidsvoorwaarden, onttrekt zich aan sociale wetten, tart de gezondheidsinspectie en neemt risico's op de grens van economische zelfvernietiging. Zouden de normen van het redelijk leven op de schrijvers van toepassing zijn dan was er allang geen Nederlandse literatuur meer. Zouden de schrijvers de voorschriften van de arbeidsinspectie worden aangelegd en werden de uitgevers als hun werkgevers beschouwd dan stonden die wel éénmaal per week voor de rechter. Zo ver zal het nooit komen. Schrijvers hebben een vrij beroep, in economische zin zijn ze kleine zelfstandigen die buiten de winkelwet vallen: in beginsel het hele etmaal open en dat zeven dagen per week.

In 1993 is door Vrij Nederland een onderzoek gedaan naar de economie van de schrijver. De resultaten daarvan zijn gepubliceerd in een brochure getiteld Schrijvers, hun Uitgevers, hun inkomen, de Kritiek en de Boekenmarkt. Van dit belangwekkend geheel gaat ons hier voornamelijk het hoofdstuk aan waarin het inkomen wordt behandeld.

De onderzoekers verklaren dat van de 450 aangeschrevenen er 221 de vragen hebben beantwoord en dat ze het daaruit verworven beeld ‘redelijk representatief’ achten. Ik maak een kanttekening. Mijn gevoel zegt me dat de meest verdienende schrijvers eerder geneigd zijn geweest het formulier niet in te vullen dan de armsten. Rijken worden nu eenmaal eerder door achterdocht bevangen en armen eerder door verontwaardiging. Achterdocht inspireert tot geheimhouding, verontwaardiging tot openbaarheid. Het beeld kan dus somberder zijn dan de werkelijkheid van toen. Overigens wijst niets erop dat de verhoudingen in de economie van de literatuur sinds 1993 zijn veranderd. De gegevens van de enquête kunnen, dunkt mij, nog altijd worden gebruikt, met nagenoeg dezelfde kans op vergissingen.

Het gemiddeld jaarinkomen dat met literaire werkzaamheden wordt verdiend was toen ruim f 23.000, of iets minder dan f 2000 per maand. Het gemiddelde totaal inkomen was f 61.000. Dit wil zeggen dat - alles in gemiddelden - de schrijver zijn literaire arbeid zelf met f 38.000 subsidieerde.

Ongeveer 45 schrijvers - 10 procent - verdienen met hun literaire werk niet meer dan f 10.000 en komen in hun jaarlijks totaal niet boven de f 30.000. Dit betekent dat deze in economisch opzicht literaire onderklasse iets bovenmenselijks verricht: zichzelf een jaarsubsidie van f 20.000 verleent, wat relatief gezien veel meer is dan de f 38.000 van het gemiddelde.

Dan is er een ‘procent of tien’, zegt de enquête, die meer dan f 50.000 per jaar aan zijn literaire prestaties ‘overhoudt’ bij een totaal inkomen dat varieert van een ton tot veel meer. Houden we het bij f 100.000 dan bedraagt hier de zelfsubsidie f 50.000.

Op deze zelfsubsidie kom ik later terug. Het vraagstuk dat daaruit ontstaat valt beter te beoordelen als we eerst de economische kant van het schrijfbedrijf op zichzelf nader bekijken. Daarbij wil ik me niet beperken tot de literatuur maar alle intellectuele arbeid die in boekvorm zijn neerslag vindt in de beschouwing betrekken. Ik ga uit van ruwe schattingen van grove gemiddelden; laat iedere aanspraak op wetenschappelijke nauwkeurigheid varen.

Een boek hoort een omvang van ten minste 200 in normaal lettertype gezette pagina's te hebben, wat overeenkomt met ongeveer 430.000 computertekens. Het schrijven van zo'n boek kost ongeveer een jaar. Als de auteur hoort tot de categorie die in de vn-enquête het gemiddelde vormt, zal de uitgever de eerste druk bepalen op 2000 tot 3000 exemplaren. Zijn prijsberekening noopt hem ertoe, de winkelprijs op f 34,50 vast te stellen. De auteur krijgt daarvan krachtens het standaardcontract van de knub 10 procent, dus f 3,45 per exemplaar. We maken een rooskleuri-

[p. 4]

ge berekening: 3000 exemplaren zijn binnen een jaar verkocht. Hij heeft geen voorschotten opgenomen zodat hij aan royalties f 10.350,- incasseert. Als we aannemen dat hij één dag per week vrij neemt, dus het jaar 313 dagen heeft gewerkt, en iedere dag 8 uur, dan heeft hij voor f 33,06 per dag of f 4,10 per uur geschreven. Dit is het bruto bedrag.

Terwijl hij aan het schrijven was, moest hij leven. Het auteursvak kan tegen de allergeringste kosten worden uitgeoefend (kladblok en balpunt: f 4,35) maar zonder een rustige huurkamer, water, licht en gas voor een pitje en de verwarming gaat het niet. Bij elkaar f 6000 per jaar. Eten, drinken en roken nog eens f 8000. Kosten van schrijfmachine en papier (natuurlijk geen tekstverwerker) f 500. Als beginnend schrijver heeft hij geld moeten lenen, f 15.000 tegen 6 procent is f 900. Dit brengt het totaal op f 15.400 die hij heeft moeten investeren om er f 10.350 voor terug te krijgen. Dit fulltime schrijverschap zal uitdraaien op een economische kamikaze. Dat 29 procent der Nederlandse schrijvers alleen van hun literaire pen leeft is niet minder dan een wonder. En geen wonder is het dat 71 procent kiest voor een of andere vorm van zelfsubsidie.

Hier komt een nieuw vraagstuk aan de orde waarin de fiscus een verderfelijke rol speelt. Ik ga weer uit van de enquête en bekijk het arbeidsleven van de nabobs die f 50.000 gulden uit hun literaire arbeid halen en ten minste hetzelfde bedrag uit ander werk. Jammer genoeg is niet onderzocht, hoeveel uren dit laatste - het werk voor de zelfsubsidie - in beslag neemt omdat het van zeer wezenlijk belang is. Immers: relatief goed betaald niet-literair werk zal in het algemeen meer tijd vergen, een groter beroep doen op energie, denkkracht en oorspronkelijkheid. Daar hoeven we niet nader op in te gaan. Altijd zal iedere inspanning ten behoeve van de zelfsubsidie afbreuk doen aan het eigenlijke literaire werk.

De succesvolle zelfsubsidiëerders dragen van hun 100.000 gulden er ongeveer f 63.000 af aan de belastingen; zo gaat het nu eenmaal in de Nederlandse verzorgingsstaat. Weliswaar verdienen ze tien maal zoveel als de leden van de onderklasse der fulltimers maar daarvoor moeten ze dan ook een onbekend deel van hun schrijfuren en energie opofferen. Bovendien zit in het bedrag dat ze aan de belastingen afdragen een deel van de beoogde zelfsubsidie. Dit deel is dus waarschijnlijk voor de literatuur in algemene zin verloren, want dient ter financiering van de niet-letterkundige staatsbelangen.

Ten slotte is niet denkbeeldig dat de veel verdienende parttime schrijver dankzij het succes van zijn niet-literaire werk juist door de progressief werkende belastingtarieven tot steeds meer inspanning voor zijn zelfsubsidie zal worden gedwongen, ten slotte zelfs in die mate dat er niets meer te zelfsubsidiëren overblijft. Terwijl de economische kamikaze wordt vermeden, voltrekt zich de literaire.

De schrijvers vormen de grondslag van het nationaal literair-industrieel complex. Uit hun scheppende vermogen ontstaat het manuscript en daaraan ontspringt een delta van werkgelegenheid: in de papierindustrie, drukkerij en binderij, de uitgeverij, het expeditiebedrijf, de boekhandel, het ingewikkeld Drum und Dran van de publiciteit in de reclame, de jury's, de praatprogramma's op de televisie, en nu in de nieuwe multimedia de programmaschrijvers, makers van cdi en cdrom. De schrijver is een Atlas die een wereld van de meest uiteenlopende bedrijvigheden torst.

Dit complex bevindt zich in een crisis die voortwoekert omdat niemand er de oplossing voor weet. Dat de arbeidskosten stijgen, in alle bij de vervaardiging en verkoop van het boek betrokken bedrijven, is bekend. Het boek wordt duurder. Daarbij komt dat het publiek tijd en budget anders indeelt. Een deel van het publiek leest minder, of omdat het bijvoorbeeld meer naar de televisie kijkt, of omdat het geld voor meer duurdere boeken ontbreekt, of omdat het televisie-kijkend geld spaart dat anders aan een duur boek was uitgegeven en nu naar de afbetaling van een duurzaam gebruiksartikel gaat.

Het gevolg hiervan is vanzelfsprekend dat de concurrentie scherper wordt. Schrijver en uitgever treden hier op als eenheid, op een krimpende markt waar men elkaar dus in toenemende mate de ruimte betwist. Deze verhoudingen worden verscherpt doordat, zoals men zegt, de omloopsnelheid van het boek groter wordt. Een boek waarvan het bestaan, laten we zeggen, binnen een maand niet in gunstige zin tot een groter publiek is doorgedrongen, vinden we na een jaar in de uitverkoop en daarna in de ramsj.

Het toenemen van de omloopsnelheid heeft op zichzelf weer allerlei curieuze gevolgen. Zo zullen sommige uitgevers geneigd zijn, hun auteurs over te halen tot het schrijven van publieksvriendelijke boeken. Gelukkig weet nie

[p. 5]

mand van tevoren wat publieksvriendelijk is: of er nog veel seks en geweld in zou moeten of juist een nieuwe nadruk op de oude waarden, of het eigentijdse sleutelgegevens moet bevatten of in een sleutelvrije historische context geplaatst; of kloosterstilte het nu misschien beter zou doen dan straatrumoer. Ik noem maar een paar opties waarvan geen mens kan zeggen of een daarvan de gouden is. Met andere woorden: alleen al inhoudsgewijs gemeten blijft iedere poging tot het schrijven van een seller een gok - laat staan dat er een gooi naar een bestseller wordt gedaan.

Hoe dan ook, op zeker ogenblik is er een voldongen feit: daar ligt een nieuw boek. Hoe brengt men dit het publiek aan het verstand? Is het een kwestie van een goed gebruik der netwerken? Wie weet, maar dat hangt dan weer in hoge mate af van de schrijversreputatie. Hier heerst de wet van de zelf accelererende voorsprong. Wie bekend is ligt naast de kassa, komt in de praatprogramma's, op de top tien en dan moet het al heel vreemd lopen als dit boek het niet tot een stuk of tien herdrukken brengt. Dan heb je nog gevestigde nooit bestsellende auteurs met hun eigen onvervreemdbaar publiek dat in ieder geval de uitgever voor dit boek van de zorg om zijn overheads bevrijdt. En ten slotte het werkelijke vraagstuk: dat van de talenten in de schaduw en de debuten.

Nu moet ieder verkoopargument worden gebruikt, ieder netwerk aangepompt. De publiciteit is als een systeem van riolen. Sommige mensen weten bij benadering in welke put ze het nieuws moeten laten vallen opdat die bijtijds het hoofdkanaal bereikt dat naar open water voert. Anderen deponeren hun boodschap telkens weer in het verkeerde putje. Maar hoe groot ook de wetenschap omtrent het systeem, het is altijd bij benadering zodat de wissel ook wordt getrokken op het drijfvermogen van de boodschap. Zonder beeldspraak gezegd: de publiciteit valt nooit feilloos te bespelen. Debutanten die in New York of op een onbewoond eiland 600 pagina's hebben geschreven maken meer kans dan de concurrentie binnen de Grachtengordel die niet verder is gekomen dan 100 pagina's uiteengedreven tekst. Maar niets is zeker.

Om de risico's zoveel mogelijk te beperken, gaat de schrijver op pad. Er zijn organisaties, zeer nuttig vind ik, die zijn schreden richten: naar Harderwijk, Weert, plaatsen die zich over het algemeen aan de waarneming der meesten onttrekken. Daar worden avondjes gehouden. Als de schrijver daar op een podium uit eigen werk voorleest, is dat geen kwestie van ijdelheid maar een mengsel van roeping en noodzaak. In zijn stijl, inzichten, vindingrijkheid demonstreert hij zich direct aan zijn publiek, daardoor kan hij zich beter een voorstelling van zijn lezers maken als hij straks weer zit te pennen, hij leert hoe aardig, verstandig, dom of onnozel lezers kunnen zijn. De plaatselijke boekhandel heeft een standje met zijn werk ingericht, hij signeert nog iets, en hij krijgt een paar honderd gulden en een fles wijn toe. Deze avondjes horen tot de belangrijkste overblijfselen van het oude letterkundige bedrijf: naïef, direct, zonder hype, en vooral goed voor de auteur, in het bijzonder zijn gevoel van eigenwaarde als auteur. Hij komt te weten dat hij het, ondanks alles, niet voor niets doet.

De schrijvers, samen de bron van welvaart voor het omvangrijke literair-industrieel complex, moeten afzonderlijk het hoofd bieden aan veelvoudige dreiging.

Daar zijn ten eerste de gevaren die inherent zijn aan hun bijzonder arbeidsintensieve, buitensporig risico dragende vorm van huisnijverheid.

Ten tweede ondermijnt de fiscus door zijn sterke progressie de financiële grondslag die de schrijver zich door een succesvolle zelfsubsidiëring dacht te hebben verworven.

Ten derde wordt het literaire schrijven kortweg aangetast door de industrialisering van het uitgeversvak, zoals die tot uitdrukking komt in de omloopsnelheid van het boek, de beschikbaarheid der publicitaire netwerken en de onweerstaanbare opmars van de hype.

Ten slotte wordt de schrijver zelf aangemoedigd tot literaire zelfvernietiging, namelijk door aan de steeds hoger wordende eisen van de zelfsubsidiëring te beantwoorden, zodoende verder in de tentakels van de fiscus te raken en zich uiteindelijk door uitgever, publiciteit en hype te laten disciplineren.

Door zich te laten industrialiseren vernietigt de literatuur zichzelf.