Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 6]

Feestrede voor Willem-Alexander
door Arnon Grunberg

Hoewel ik van mening ben dat ik met schrijven net zoveel zou moeten verdienen als een getalenteerde effectenhandelaar met aandelen en opties, verdien ik met dit stuk niets. Of bijna niets. De redactie van dit tijdschrift heeft zich daarover dubbelzinnig uitgelaten. Maar ook bijna niets zal nog niet zoveel zijn als een effectenhandelaar op een slechte dag verdient.

Ik heb nog nooit gehoord van een effectenhandelaar die beweert te handelen uit innerlijke noodzaak. Ik probeer me voor te stellen dat ik naar een bank ga, en dat ik daar ontvangen word door een meneer die mij vertelt dat het de innerlijke noodzaak is die hem drijft om voor mij een paar aandeeltjes Akzo aan te schaffen. Ik geloof dat ik deze meneer eerder naar een psycholoog zou willen sturen dan dat ik hem mijn geld zou toevertrouwen. Een bankemployé die zou verklaren: ‘het is niets dan hebzucht waarom ik hier zit’, komt mij al veel betrouwbaarder voor.

Bij schrijvers is het precies andersom. Het is een wijd verbreid misverstand dat schrijvers die voor geld schrijven kwalitatief minder hoogstaande stukken zouden afleveren dan schrijvers die gedreven worden door innerlijke noodzaak, of een Goddelijk vuur, of een ander onduidelijk, maar niet banaal motief. Niet banaal dat is erg belangrijk. Want dat een schrijver gedreven zou worden door een banaal motief is bijna net zo ondenkbaar als dat Jezus gedreven zou zijn door een banaal motief.

Dit heeft natuurlijk te maken met de volledig verkitschte voorstelling die veel mensen van schrijvers hebben. Wat dat betreft kunnen er behalve engeltjes net zo goed schrijvertjes in de kerstboom hangen. Misschien gebeurt dat ook nog wel over een paar jaar.

Ook critici hebben last van die verkitschte voorstelling.

Geregeld lees ik in recensies over ‘de noodzaak waarmee het boek of het verhaal geschreven zou zijn.’

Ik probeer me voor te stellen dat een toneelcriticus het volgende schrijft: ‘Het karakter van Pierre Bokma is van dien aard dat het voor hem noodzakelijk is minstens een keer per jaar een slechtaard te vertolken. Het is deze voelbare noodzaak die zijn optreden als Macbeth zo gedenkwaardig maakt.’

Er zijn hier drie dingen aan de hand. Ten eerste zou ik als ik Pierre Bokma was woedend worden over deze publiekelijke zwartmakerij van mijn karakter. Helemaal uit de mond van een dergelijke amateurpsycholoog.

Ten tweede zou ik als toeschouwer denken, daar ga ik niet heen. Want ik ben niet geïnteresseerd in de noodzaak van Pierre Bokma die samenhangt met zijn al dan niet misdadige karakter. Als ik dat soort dingen wil zien kijk ik wel naar Catherine Keyl. Of hoe ze ook heten moge.

Ten derde beweert de recensent dat hij niets zinnigs te zeggen heeft over het stuk of dat hij van mening is dat in het geheel niets zinnigs te zeggen is, over geen enkel toneelstuk en geen enkel boek. Laat ik hem het voordeel van de twijfel geven en ervan uitgaan dat hij het laatste bedoelt.

Het is een populaire opvatting. Dat alle opinies en meningen over boeken of films alleen maar persoonlijk zijn en dus ook uiteindelijk allemaal hetzelfde waard. Er is veel voor te zeggen, maar wie dat echt gelooft moet ten slotte wel tot de conclusie komen dat recenseren een nutteloze bezigheid is en dat alle literaire bijlages moeten worden afgeschaft. Het enige wat je nog over een boek zou kunnen beweren is: ‘de schrijver zelf vindt het mooi.’ En daar moet je dan mee volstaan.

Ik denk dat er heel veel mensen zijn (ook schrijvers) die het helemaal niet erg zouden vinden als de kritiek wordt afgeschaft. Ik vind dat erg dom.

Dat er in Nederland een hoop misdadige, corrupte en incapabele politici rondlopen is ook geen reden de democratie af te schaffen. Dat er een hoop slechte huisartsen zijn is ook geen re-

[p. 7]

den de gezondheidsdienst maar op te doeken. Hoop ik.

Ook ik weet dat er een hoop slechte critici rondlopen. Het staatshoofd heeft mij via de consul in New York laten weten dat ik alleen maar mensen mag beledigen als daarmee het staatsbelang gediend is. Ik geloof niet dat het staatsbelang gediend wordt als ik critici beledig. Afgezien daarvan, het is ook een moeilijk vak.

Laat ik daarom uitleggen wat ik denk dat je van een criticus mag verwachten.

Een criticus moet uitleggen waarom een boek goed is of slecht en moet daarvoor argumenten aanvoeren die niet alleen geldig zijn voor hemzelf. Argumenten dus waarover discussie mogelijk is. Om een voorbeeld te geven. Criticus A schrijft: ‘Zoals u weet is mijn geliefd grootmoedertje enkele jaren geleden aan leukemie overleden. In dit prachtige boek wemelt het van mensen die aan leukemie bezwijken. Het boek is erg goed.’

Ik heb met interesse kennis genomen van deze mededeling en misschien zou de persoon in kwestie eens een boek aan zijn grootmoedertje moeten wijden, maar met recenseren heeft het niets te maken. Netzomin als de mededeling, ‘de noodzaak van dit boek is voelbaar’. Dit zegt niets over het boek, noch over de schrijver, alleen iets over de recensent. Noodzaak die je kunt voelen heeft niets met noodzaak te maken, maar met ambacht. Een recensent die dat niet begrijpt moet een ander beroep zoeken.

Er bestaat zoiets als kunst-therapie. Er bestaan ook kunst-therapeuten. Zij kunnen, zij moeten zelfs over noodzaak spreken. Zij moeten zeggen: ‘het is voor onze patiënten noodzakelijk dat zij iedere zondagmiddag van een tot drie onder onze bezielende leiding met pen en papier aan de slag gaan’.

Zij en alleen zij kunnen over noodzaak spreken. Zij zijn daarvoor opgeleid. En over die noodzaak is geen discussie mogelijk, misschien alleen met collega-kunst-therapeuten. Noodzaak is kortom niet meetbaar en mocht het ooit meetbaar worden, zegt het nog altijd niets over kwaliteit.

Zijn al die recensenten dan vermomde kunsttherapeuten? Die vraag heb ik mij ook gesteld, en het antwoord valt me niet makkelijk, omdat het me zo triest stemt. Ja, waarschijnlijk wel.

Er moet een grote werkeloosheid hebben ge-

[p. 8]

heerst onder kunst-therapeuten en grote groepen kunst-therapeuten moeten toen de lokroep hebben gehoord van de literaire recensie. Laat ik voorop stellen dat ik dit goed kan begrijpen. Werkeloosheid is iets verschrikkelijks.

Het is niet alleen aan hen, maar ook aan hun redacteuren te wijten dat ze de literaire recensie volledig belachelijk hebben gemaakt. Dit mag niet tot taferelen leiden die wij kennen van de inquisitie. Ik herhaal het nog een keer, werkeloosheid was de grootste gesel van de jaren tachtig in ons vaderland. En André van Duin heeft de humor geprobeerd belachelijk te maken en ook op hem is nog geen aanslag gepleegd.

Dat veel schrijvers geprobeerd hebben deze kunst-therapeuten vermomd als recensent met rotte verbale vruchten te bekogelen zegt vooral iets over de middelmatigheid van die schrijvers. En hun gebrek aan inlevingsvermogen, wat nauw samenhangt met hun middelmatigheid. Dat hoeft niemand te verbazen. Er zijn schrijvers die beweerd hebben dat de alledaagse werkelijkheid leeg en oppervlakkig is. Je moet wel een bijzonder lege en oppervlakkige geest zijn om de alledaagse werkelijkheid leeg en oppervlakkig te vinden. Maar over de domheid van schrijvers ging het hier niet.

Zelfs God heeft bij tijd en wijle mededogen gekend met Zijn uitverkoren volk. Zo stel ik me nu op mijn beurt voor dat ik de kunst-therapeuten vermomd als recensent met sterke hand en uitgestrekte arm terugvoer naar hun beloofde land, de kunst-therapie.

Met het grootste vertrouwen zou ik dan de geestelijk mismaakte medemens, en de psychisch verdwaalde medemens in hun handen toevertrouwen.

Wanneer Updike voor de New York Times-boekenbijlage een recensie schrijft gaat hij onleesbaar schrijven. Recenseren en onleesbaar schrijven zijn blijkbaar synoniem geworden. Het is dus niet genoeg uit te leggen met argumenten waarom een boek goed of slecht is, het moet ook nog leesbaar gebeuren. Dat er in Nederland veel schrijvers rondlopen die niet kunnen lezen is een publiek geheim. Dat maakt het zoeken naar opvolgers van de kunst-therapeuten lastig. Ik kan moeilijk in alle dag- en weekbladen recensies gaan zitten schrijven. Afgezien daarvan ben ik gevraagd redevoeringen voor Willem-Alexander te schrijven, en ook daar gaat tijd en inlevingsvermogen in zitten.

De felste tegenstanders van de kunst-therapeuten hebben zich buiten de discussie geplaatst door te verklaren dat literatuur vooral lol moet zijn. Lol is een begrip dat net als noodzaak thuishoort in de kunst-therapie.

Het enige waarover je het kunt hebben is effectiviteit. En dat schoonheid die niet gerelateerd is aan enig effect geen schoonheid is. Over diepzinnigheid kun je het niet hebben in een recensie. Wie last heeft van diepzinnigheid moet zich wenden tot de plaatselijke gezondheidszorg. Over maatschappelijke relevantie hoef je ook al niet te spreken. Wie maatschappelijk relevant wil zijn kan lid worden van de Partij van de Arbeid of de vvd. Ook de regel ‘met zichtbaar plezier geschreven’ hoort niet thuis in een recensie. Wie met zichtbaar plezier wil schrijven moet in kunst-therapie gaan. Dat veel mensen huiverig zijn voor deze gedachte heeft te maken met hun huiver voor het idee dat Stephen King misschien wel literatuur zou blijken te zijn en iemand als Gerrit Krol niet. Veel door de kunst-therapeuten bejubeld proza zou plotseling niet meer blijken te zijn dan onleesbare therapeutische werkjes van de psychisch verwarde maar volledig ongetalenteerde medemens.

Tegen die mensen die die huiver voelen zou ik willen zeggen, ga weer zitten: slik desnoods wat valeriaan, kortom kalmeer. Het is maar een hypothese. Ik heb hem nog niet aan de werkelijkheid getoetst, maar mocht Stephen King inderdaad literatuur blijken te zijn, Stephen King is Hitler niet.

Dank u voor uw aandacht.

(Deze feestrede zal door prins Willem-Alexander namens mij worden uitgesproken nadat de prins mij de P.C. Hooft-prijs heeft overhandigd, met cheques en al. Ik heb hem nu al geschreven, want ik kom straks in tijdnood met die Nobelprijs er nog bij.

Na afloop van de festiviteiten zullen mijn uitgever en ik een partijtje tafelvoetbal spelen tegen de prins en zijn broer.)