Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 21]

De bijzondere tilvermogens van Nanne Tepper
door Maarten 't Hart

Mij staan helaas slechts zeven recensies ter beschikking van De eeuwige jachtvelden van Nanne Tepper. Allicht zullen er nog meer recensies verschijnen. Werd daarop gewacht, dan zou dit artikel pas volgende maand gepubliceerd kunnen worden. Toch is het spijtig dat ik bijvoorbeeld de recensies van Jaap Goedegebuure, Doeschka Meysing en Tom van Deel mis. Hoewel recensenten tot het laagste gedierte des velds behoren, komt dit drietal net met hun kopjes



boven het gras uit. Ze zijn er niet bij, ik moet het doen met een stukje van Willem Kuipers in de isbn-rubriek van de Volkskrant, met een recensie ‘boven de vouw’ van Arnold Heumakers uit dezelfde krant, en met recensies ‘boven de vouw’ van Hans Goedkoop uit NRC Handelsblad, van Robert Anker uit Het Parool, en van Ingrid Hoogervorst uit de Telegraaf. Daarnaast beschik ik over een artikel van Henriëtte Sulmann uit de Drentse Courant en een artikel van Bram Hulzebos uit het Nieuwsblad van het Noorden. Beide artikelen zijn eerder verkapte interviews dan recensies.

Behalve deze zeven stukken kwam mij nog een tamelijk korte recensie onder ogen in De republiek der letteren van Vrij Nederland. Deze recensie heb ik buiten beschouwing gelaten. In de eerste plaats omdat auteurs die zelf als recensent aan deze ‘republiek’ meewerken, zoals Brandt Corstius al opmerkte, onveranderlijk kunnen rekenen op jubelende recensies van hun boeken, terwijl auteurs die om wat voor reden dan ook niet of niet meer aan deze ‘republiek’ meewerken aanzienlijk kritischer worden bejegend of zelfs onvoorwaardelijk worden neergesabeld, ongeacht de kwaliteiten van hun werk. In de tweede plaats omdat deze recensie geschreven was door één van de vele inwisselbare sokophouders van Carel Peeters. De kwaliteit van de recensies van deze troosteloze sokophouder wordt merkwaardigerwijs haarscherp getypeerd met zijn achternaam: Vullings. En in de derde plaats omdat recensies in de republiek der letteren geen recensies zijn. Hier regeren slechts opportunisme, protectionisme en wraakzucht. Hier is men er slechts op uit auteurs die Peeters niet welgevallig zijn, zoals hij dat zelf eens noemde, ‘een toontje lager te laten zingen’.

Het feit dat de vier echte recensies ‘boven de vouw’ werden aangetroffen, wijst er al op dat men waardering heeft voor dit debuut. Goedkoop, Hoogervorst, en Heumakers zijn inderdaad vol lof, maar Anker is niet zeker van zijn zaak. ‘Het is duidelijk,’ zegt hij, ‘ik kom er niet goed uit.’ Hij heeft van alle recensenten de meeste woorden nodig, maar het is desondanks boeiend om hem de hele tijd op twee gedachten te zien hinken. Is dit nu een goed boek, of toch clichématig?

Willem Kuipers twijfelt in ieder geval niet. Zijn isbn-stuk is een hooggestemde lofzang. We vernemen uit zijn stuk dat de roman gaat over een gezin. De vader is arts, de moeder bestiert de ‘dagelijkse gang van zaken krachtdadig’, en er zijn drie kinderen: Victor, Lisa en Anna. Tussen Victor en Lisa ‘ontspint zich’, aldus Kuipers, ‘als zich de geslachtsrijpheid van de laatste aandient, een intimiteit die wij met het beladen woord “incest” zouden omschrijven’. Het is merkwaardig dat na ‘zouden omschrijven’ een punt volgt. Wat bedoelt Kuipers? We zouden de intimiteit als incest omschrijven, ware het niet dat...? Of bedoelt hij gewoon: gewoonlijk omschrijven wij intimiteit tussen broers en zusters als incest? Vanwaar dan dat woord ‘zouden’?

Kuipers' lofzang culmineert in de lange zin: ‘Wat in De eeuwige jachtvelden tegelijkertijd uiterst nuchter en zeer poëtisch, naar de oppervlakte wordt getild en op uiterst subtiele wijze zichtbaar wordt gemaakt, is de onmacht, niet alleen van Victor en Lisa, maar ook van de andere leden van het gezin, om zich los te maken uit een

[p. 22]

verstikkend emotioneel geheel, dat niet bekrompen is - integendeel, de krachttermen, de drank en het onverwoestbare gebruik van nicotine leren wel anders -, maar huiveringwekkend bindend.’ De roman is blijkbaar zo goed dat een dubbel gebruik van het woord uiterst in één zin gerechtvaardigd is. Onmacht, zo begrijp ik, wordt in deze dronkemansroman desondanks ‘uiterst nuchter’ naar de oppervlakte getild. En niet alleen tilt Tepper ‘uiterst nuchter’ maar ook ‘zeer poëtisch’. En waaruit bestaat nu die nuchter en poëtisch opgetilde onmacht? Uit het onvermogen om zich los te maken van een emotioneel geheel. Een verstikkend emotioneel geheel zelfs dat niet bekrompen is, maar wel huiveringwekkend bindend. En waarom is dat ‘emotionele geheel’ niet bekrompen? Omdat de protaganisten uit het boek van Tepper vloeken, drinken en roken. Eerder in zijn stukje had Kuipers het ook al over ‘onbekrompen alcohol- en nicotineconsumptie’. Mensen die veel roken, drinken en vloeken kunnen blijkbaar niet bekrompen zijn. Zijn matige gebruikers dus bekrompen?

Zou Tepper blij zijn met de lof dat hij kans heeft gezien ‘onmacht, vanwege een huiveringwekkend bindend emotioneel geheel’ op te tillen naar ‘de oppervlakte’? Zou Kuipers zelf weten naar welke oppervlakte die onmacht dan wel opgetild is? Mij dunkt dat slechts één soort oppervlakte in aanmerking komt. De wateroppervlakte. Naar welke andere oppervlakte zou je iets toe kunnen tillen? Toch dacht ik niet dat De eeuwige jachtvelden een roman was over diepzeeduiken.

Gelukkig voor Tepper prijzen de andere recensenten niet zijn tilvermogens, maar concrete zaken zoals zijn stijl en zijn dialogen. Goedkoop hangt zelfs zijn hele betoog op aan het begrip stijl. De eerste zin van zijn recensie luidt: ‘Stijl is alles.’ Dat is een hedendaags Idee reçue. Je hoort dat vaker, bijvoorbeeld ook uit de mond van Adriaan van Dis, maar het is niettemin onzin. Als stijl alles was, zou het er niet toe doen dat de roman van Tepper incest als onderwerp heeft. Dan hoefde geen recensent daarover te reppen. Uit de recensie van Goedkoop krijg je de indruk dat met Tepper op zijn minst een nieuwe Reve of zelfs Nabokov is opgestaan. NRC Handelsblad drukt tegenwoordig bij sommige romans ook een alinea af uit het besproken boek. Zo ook hier. Daarin staan zinnetjes als: ‘Zijn gelaat verstrakte.’ ‘Hij streek over zijn haar.’ ‘Ze glimlachte triest.’ ‘Toen kuste ze hem.’ ‘Ze liet hem los.’ ‘Ze keek hem aan, keek weg, keek weer.’ ‘Ze wendde haar blik niet af.’ Uit zulke zinnetjes krijg je niet de indruk met een groot stilist te maken hebben. Het merkwaardige van de gunstige recensie van Goedkoop is dat ik daaruit de indruk kreeg dat het boek van Tepper pure aanstellerij is.

Ook uit de recensie van Heumakers kreeg ik geen gunstige indruk van het boek, terwijl Heumakers zijn betoog toch besluit met ‘hij is er desondanks in geslaagd een meeslepende roman te schrijven, voorzien van vitale, vaak zeer geestige dialogen en ontroerende scènes’. Nu heeft dat natuurlijk ook te maken met het feit dat ik de smaak van Heumakers zo langzamerhand ken, en weet dat hij houdt van wat ik verfoei en omgekeerd. Maar het plezierige van Heumakers is dat hij aardig kan schrijven, en zijn eindoordeel doorgaans onomwonden verwoordt. Je weet met hem precies waar je aan toe bent. Hij houdt van een vleugje - zeg maar gerust: een vleug - filosofie in de literatuur. Hij is een typische alpha, die vooral in Franse wijsbegeerte uit de tijd der verlichting is geïnteresseerd. Van literatuur die niet op enigerlei wijze daarvan iets heeft meegekre-

[p. 23]

gen, ontgaat hem de betekenis volledig. Ik vind het geen slechte recensent, maar hij is wel ontzaggelijk beperkt wat betreft zijn appreciatievermogen.

Heumakers besteedt vooral aandacht aan het feit dat het in de roman van Tepper blijkbaar ‘zindert van de literatuur’. Hoewel hij spreekt van ‘dit soort literaire literatuur’, zegt hij ook dat het boek ‘heel goed genoten kan worden, zonder dat men oog heeft voor de literaire reminiscenties’. Het is de vraag natuurlijk of dat waar is bij een roman over een, in literair opzicht, zo beladen thema als incest. Alleen heel naïeve lezers zullen van dit boek kunnen genieten zonder te denken aan die karrevracht romans en verhalen over dit thema, vanaf het bijbelverhaal over de dochters van Lot tot Ada van Nabokov. Anker vindt dat ook: ‘Zonder het precies uit te kunnen leggen heb ik, dus, sterk het gevoel dat het niet de weerslag is van een door Tepper weliswaar verzonnen maar eigen gemaakte werkelijkheid, maar dat het in allerlei zinnen, handelingen, scènes, personages, gesprekken en brokstukken problematiek van andere literatuur echoot.’ En elders in zijn wellicht wat al te lange, maar aangenaam leesbare stuk verwoordt hij zijn bezwaar aldus: ‘Als er morgen een Nederlandse roman verschijnt waarin een oudere man een 13-jarige nimfijn min of meer ontvoert op een dwaaltocht door Europa, wat zouden we daarvan vinden? Sommige onderwerpen zijn misschien te eenmalig.’ Dit klinkt mij heel zinnig in de oren, en toont overigens ook aan dat het in de literatuur, anders dan Goedkoop wil, niet alleen om stijl gaat. Ware dat wel het geval, dan zou zo'n bezwaar als dit van Anker naar aanleiding van het onderwerp van de roman niet eens geopperd kunnen worden.

Het aardige van het stuk van Anker is dat hij er, zoals hij zelf zegt, ‘niet goed uitkomt’. Hoe sympathiek is dat! Meestal komen recensenten er maar al te goed uit, weten ze precies waarom een boek wel of niet deugt. Hier is iemand tenminste eerlijk, hier is niet een recensent aan het woord die de lezer probeert te overbluffen met een onverbiddelijk oordeel.

Ofschoon Ingrid Hoogervorst er in de Telegraaf wel uitkomt - zij vindt Teppers pleidooi voor pathos in de literatuur volledig acceptabel - is ook haar recensie goed leesbaar, informatief, en vrij van loftuitingen voor de bijzondere tilvermogens van Tepper. Hoewel haar oordeel gunstig is, proef ik uit haar recensie, alsook uit alle andere recensies dat de roman, die duidelijk uit vier delen bestaat, groots begint, maar verderop afzakt. Geen enkele recensent is te spreken over het derde deel. Daarin staan kennelijk brieven. ‘Literaire aanstellerij’ volgens Anker. Daarin weet Tepper de toon niet te treffen, volgens Hoogervorst. ‘Na het eerste boek verslapt zijn greep op het verhaal,’ aldus Heumakers. Goedkoop blijft zo met het begrip stijl in de weer dat hij aan een opmerking over de brieven niet toekomt.

De stukken van Hulzebos en Sulmann kunnen moeilijk als recensies worden beschouwd. Wel hebben dit soort artikelen, die het midden houden tussen een bespreking en een interview, doorgaans de verdienste dat ze je nieuwsgierig maken naar de roman. Ik heb de aandrang dan ook niet kunnen weerstaan om het boek te lezen. Het viel mij na de recensies van Goedkoop en Heumakers, waaruit ik de indruk kreeg van akelige aanstellerij, erg mee. Het eerste deel is boeiend, het tweede deel heel redelijk. De brieven lijken mij hoogdravend gebral en het slotdeel leest als een weinig gespierde Ivo Michiels-pastiche. Zoals ik al opmaakte uit het brokstuk proza in de NRC is Tepper beslist geen Nabokov of Reve. Honderden kale zinnetjes van het type zoals boven geciteerd vormen het leeuwendeel van zijn roman. Waagt hij zich aan beeldspraak, dan komt er dit te voorschijn: ‘Soms als mijn vader lang zweeg, werd de stilte zwaar en drukkend, alsof de hele wereld wachtte tot hij weer wat zeggen zou.’ En: ‘Een drakenwolk werd naar het plafond geblazen.’ En: ‘Victor zette zijn Helmut Berger-blik op en liet zijn wenkbrauwen zwaluwen.’ Tepper heeft zelfs van die blubberige Willem Kuipers-zinnen tot zijn beschikking: ‘Omdat Lisa eenzaamheid zag in alle mensen, vooral in hen van wie ze hield, probeerde ze de hare te verdragen als een ochtendhumeur, al was ze de mening toegedaan dat haar eenzaamheid uniek was.’

Wat Tepper mijns inziens het best is gelukt is het tot leven wekken van het zusje Anna. Daar rept geen recensent over. Toch legt hij juist dit jongere zusje de meest venijnige opmerkingen in de mond, terwijl Victor en Lisa vaak wel erg halfzacht met elkaar converseren. En hoe omzichtig worden hun Oostgroningse incestueuze verlangens hier aan de lezer voorgeschoteld! Terwijl ik notabene van een rasechte Groninger het volgende verhaal hoorde. Een broer en een zuster gaan met elkaar naar bed. De zuster zegt na afloop tegen haar broer: ‘Jij hebt dezelfde kalme slag als vader.’ Waarop de broer zegt: ‘Dat zei moeder ook al.’