Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 3]

Een waas van bederf
Over de neergang van Nederland
door Bastiaan Bommeljé

Indien een historicus over vijf decennia een beeld wil schetsen van Nederland anno 1995, volstaat een blik in de kranten om te concluderen dat de natie zich bevond op de rand van een zenuwinzinking.

Dit is het jaar van ranzige emoties en banale gedachten, van pathologische zelfoverschatting en van verstrikking in de clichés die we zelf hebben verzonnen. Er bestaat geen tijdgeest, maar wie de Nederlandse samenleving nerveus ziet scharrelen op het modderig bijveld van de geschiedenis, zou bijna een naam willen verzinnen voor de staat waarin wij ons bevinden: mentaalculturele decompositie met een sombere prognose.

De symptomen zijn duidelijk genoeg. Afgelopen voorjaar was er de mythomane drang tot herdenking van een wereldoorlog waarin de natie zich een halve eeuw geleden allesbehalve heldhaftig gedroeg. Daaropvolgend kwam het totale echec van de vredesmissie in Srebrenica, die met zoveel pathos was afgedwongen door de Tweede Kamer. Alras werden de lijken die wij achterlieten uit beeld verdrongen door de onprettig smakende aandacht die het bezoek van koningin Beatrix aan de voormalige kolonie Indonesië ontlokte. Dat alles was nog slechts een opmaat vergeleken met de aangetaste weefsels die aan het licht kwamen tijdens het parlementaire onderzoek naar de vraag hoe en waarom Nederland van het land met de laagste criminaliteit van de westerse wereld in het begin van de jaren zestig, thans moedeloos toeziet hoe de misdaad de vezels van de maatschappij aantast. ‘Rijdt u wel eens door rood licht?’ luidde de vraag van de enquêtecommissie die tot dusver is bijgebleven.

Onderwijl werden op Schiphol lukraak plakken semtex door overheidsdienaren in koffers gestopt, werd alweer een alomvattend plan tot herstructurering van het hoger onderwijs bedacht (terwijl het toch al wettelijk geregeld was dat studenten per uur niet meer dan 5 pagina's Nederlandse tekst mogen lezen), nestelde het begrip ‘studeerbaarheid’ zich als een parasiet op de laatste pretenties van intellectuele vorming, en bleef het Nederlands elftal nauwelijks op de been tegen de voetbaldwerg Wit-Rusland.

Dit alles geschiedde in een tijdsbestek van enkele maanden, en dat kan geen toeval zijn, want in een samenleving waarin men elkaar boven op de lip zit, hangt alles met alles samen. Een belangrijk deel van het probleem waarmee de natie worstelt, is dat velen weigeren dat toe te geven.

Er hangt een waas van bederf over de Lage Landen, en dat komt niet alleen door de woekering van imbeciele televisieprogramma's, niet alleen door de zucht tot zelfverrijking die ons tot belastingontduikers en subsidiezuigers heeft gemaakt, niet alleen door de fnuikende vergrijzing van de culturele klasse, en niet alleen door de geur van patat en alcohol die ons dagelijks leven doordesemt. Noch komt het louter omdat de geletterde klasse zichzelf voortdurend feliciteert met de ene culturele prijs na de andere, noch omdat het debat der intellectuelen zich toespitst op pissen in het openbaar, de culturele waarde van nederwiet en de geneugten van fist-fucking voor bovenmodaal gesitueerden. Het waas van bederf stijgt vooral op uit onze geesteshouding waardoor al die zaken onweersproken blijven, vergoelijkt worden toegedekt met ironie, ja zelfs begroet worden met een air van kosmopolitisme.

Maar er is iets van een omslag merkbaar. Om toekomstige historici te helpen, is het bederf, de vergroving van het leefklimaat, de debilisering van ons geestesleven dit jaar gesignaleerd - H.J.A. Hofland sprak in zijn uitermate sombere bundel De elite verongelukt over een ‘laffe afbraak’, een ‘crisis’ die is veroorzaakt door ‘het verraad van de literaire klasse’ en ‘het failliet van de politieke klasse’. In NRC Handelsblad werd onomwonden gerept van ‘oprukkende sociaal-culturele onbeschaafdheid’ en HP/De Tijd vatte de knipselmap nog eens samen met de conclusie dat

[p. 4]

er sprake was van het ‘verval’ der openbare zeden, de ‘verruwing van de omgangsvormen’, en een terugval in ‘primitivisme en achteloosheid’. Ook Herman Wigbold bundelde onlangs zijn jeremiades tegen de tijdgeest in Bezwaren tegen de ondergang van Nederland, waarin hij, zoals zovelen met hem, de schuld van alles gaf aan de protestgeneratie van de jaren zestig, de radikalen van toen die de gezeten machthebbers van thans zijn. Nu Wigbold op zowat alle radio- en televisiezenders zijn eigen diagnose heeft mogen aanprijzen, valt niet meer te ontsnappen aan de conclusie dat ondergangsdenken ronduit modieus wordt.

Is het inderdaad zo erg? Wet antwoord op die vraag is niet eenvoudig. Schrijven over verval is niet genoeg om het verval aan te tonen. Vanaf de oudheid is cultuurpessimisme met de bijbehorende tirades over neergang en decadentie te vaak louter een chique instrument voor zelfverheffing geweest. Zo lamenteerde Seneca uitvoerig dat zijn eigen tijd geen enkel opwekkend uitzicht bood behalve de dood, en schreef Horatius over de onafwendbare neergang van het Romeinse geslacht, die zo erg was dat zijn eigen generatie gedoemd was kinderen voort te brengen die nog slechter waren dan de eeuwige stad in haar slechtigheid zich kon voorstellen. - In werkelijkheid moest het hoogtepunt van het Romeinse Rijk toen nog komen, en schreef Tertullianus een dikke eeuw later doodleuk dat ‘de wereld nu iedere dag beter wordt begrepen, beter wordt gecultiveerd en veel beschaafder is dan de dag ervoor’.

Het is de vraag of iemand zijn eigen tijd goed genoeg kan kennen om erover te oordelen; uiteindelijk doen ook cultuurduiders weinig anders dan voorwaarts struikelen met het misplaatste zelfvertrouwen van een dronkeman in een verduisterd mijnenveld. Zo geloofde in de vijfde eeuw van onze jaartelling menige christelijke intellectueel nog rotsvast in de onvergankelijkheid van Rome. ‘Was Christus zelf niet een Romeins burger?’ betoogde Orosius, een vriend van Augustinus, en net als zovelen onderschreef hij van harte het gezegde waarin de duurzaamheid van zijn beschaving was vastgelegd: Quando cadet Roma, cadet et mundus; Als Rome valt, zal ook het universum vallen. - Een week later klopten de Gothen op de poort.

Nog lang nadat het Westromeinse Rijk had opgehouden te bestaan, bleven mensen hardnekkig volhouden dat er niets aan de hand was. De theorie van de translatio imperii, de overdracht van de essentie der Romeinse beschaving op Franken en Germanen, ging zo ver dat menige Duitser tot diep in de veertiende eeuw dacht rechtstreeks af te stammen van keizer Augustus. Pas in 1453 schreef Biondo voor het eerst expressis verbis een boek over de tijd Vanaf de val van het Romeinse Rijk. Sindsdien redekavelt men wanneer die val precies was, of beter: wanneer het wankelen begon van een cultuur die ooit even universeel was als de onze, of nog beter: waarom de desintegratie inzette en onstuitbaar was.

Historici hebben het wat dat betreft gemakkelijk: zij beantwoorden die laatste vraag met zelfverzekerde diagnoses zoals ‘de groeiende onevenwichtigheid tussen economisch actieven en economisch niet-actieven’, ‘de almaar stijgende belastingen’, ‘het verlies van maatschappelijk ethos door de opmars van private en op het ik gerichte geloofsbelevenis’, ‘het onvermogen buitenlanders in de samenleving te integreren’, ‘de toenemende kloof tussen militaire kracht en bestuurlijke macht’, of ‘de oprukkende barbaren’.

Klinken deze antwoorden nu anachronistisch of juist herkenbaar? Dat is niet eenvoudig vast te stellen, en suggestieve parallellen tussen historische periodes zijn ten enenmale onverantwoord, zeker in het geval van een maatschappij waarin technologische ontwikkelingen vrijwel afwezig waren en een maatschappij waarin technologische ontwikkelingen de brandstof van het bestaan vormen. Maar één ding staat wel vast: pissen in het openbaar deden de Romeinen ook veelvuldig.

Het probleem van begrippen zoals ‘neergang’ en ‘verval’ is dat ze metaforen zijn die horen bij een biologisch perspectief op geschiedenis en samenleving. Dat kan zowel een cyclisch beeld zijn (na regen komt zonneschijn en vice versa), als een lineair beeld (geboorte, wasdom, aftakeling, dood). In zekere zin heeft het hanteren van de term ‘verval’ ook alles te maken met vooruitgangsgeloof. Wanneer men schrijft over een maatschappij in neergang, impliceert dat een voorafgaande opwaartse beweging, wellicht de hoop dat die hervonden kan worden, en in ieder geval een dwingende visie op mens en samenleving. Die visie is niet noodzakelijkerwijs juist.

De historicus E.H. Kossmann heeft in een opstel over de ineenstorting van de Patriottenbeweging al eens gewezen op de moeilijkheden die vage, niet nauwkeurig te definiëren begrippen zoals ‘verval’ met zich meebrengen. Soms be-

[p. 5]

neemt het gebruik ervan, betoogt hij, ons het zicht op het verleden meer dan nodig is. Is bijvoorbeeld de term ‘verval’ wel synoniem met aanverwante begrippen zoals ‘achteruitgang’, ‘decadentie’ en ‘neergang’? En: waar ligt de grens tussen onomkeerbaar ‘verval’ en tijdelijke ‘stagnatie’? Is het niet zo dat Nederland thans op de crisis van de Patriottentijd, in de geschiedenis vaak omschreven als het dieptepunt van het nationale neergang in de achttiende eeuw, terugkijkt als een welvarender, dichtbevolkter en toleranter samenleving dan ooit tevoren?

Zo blijkt het perspectief op de loop der dingen steevast een kwestie van overtuiging met beperkte houdbaarheid. Oorzaak en gevolg, symptoom en wezen zijn moeilijk te ontrafelen. Bovendien is bij een oordeel als ‘verval’ de al dan niet bewuste verheerlijking van het verleden een belangrijk obstakel. Die verheerlijking is overigens een even grote hindernis voor het begrijpen van de eigen tijd, als voor hervorming en aanpassing die de eigen tijd draaglijker zouden kunnen maken.

Het is ongetwijfeld juist dat veel van de huidige malaise in Nederland verklaard kan worden door zo'n verheerlijking van het verleden. Nederland kampt inderdaad met een zelfbeeld dat voor een belangrijk deel wortelt in de jaren zeventig, de tijd dat de jaren zestig aan de macht kwamen. Alleen al vanwege demografische redenen is een niet-onaanzienlijk segment van de culturele elite verankerd in dat ijkpunt van progressieve zelfoverschatting, in het geloof dat toen alles anders en beter is geworden (quod non). De tegenkrachten liggen evenzeer vast op deze zandplaat: een belangrijk deel van hun zelfoverschatting komt voort uit hun zekerheid dat de schuld dat alles misging ligt in dat tijdsgewricht (quod non). Het succes van Bolkestein, lamentaties à la Wigbold, maar ook de verwarring in de Partij van de Arbeid, de hoofdredactionele commentaren in de Volkskrant, ja de gehele structuur van ons klemgesubsidieerde culturele leven, het lijkt of niets en niemand zich kan bevrijden van die last van de geschiedenis. - Laat staan dat iemand zich interesseert in de toekomst.

Uiteindelijk zijn zo zijn de luidruchtige zelfzucht, de narcistische verzuilingsdrift in kringen van maatschappelijke en seksuele minderheden, het oprukkend bijgeloof van new-age adepten, het vluchtgedrag der postmodernisten, de truttige politieke correctheid der politici, de slappe ironie als levenshouding, de laffe accomodatie van het onderwijs, en de rigide verkaveling van het opinielandschap misschien wel allemaal druppels uit hetzelfde vaatje: uitingen van een naar binnen en achterwaarts gekeerde geesteshouding.

De vraag is niet of Nederland geen open, tolerante, veelvormige, cultureel bruisende en vooruitstrevende samenleving is. Nederland is dat alles, en we weten het. De overgrote meerderheid der Nederlanders is onverminderd van goede wille, staat wat opleiding en levenspeil betreft op ongekende hoogte, en kent de jaren zeventig alsmede fist-fucking in het openbaar slechts als iets ver weg achter de horizon. De vraag is echter: hoe tolerant is uniforme tolerantie, hoe bruisend is het monotone bruisen, en waarheen ligt het vooruit waarnaar wij streven? Niemand wil dat weten, want ons zelfbeeld is ons heilig. En zolang we deze vragen niet beantwoorden, staan we machteloos tegen de banalisering, de infantilisering en de barbarisering van het dagelijks leven. Het ‘verval’ is niet los te zien van de vrijheid die we voor onszelf koesteren, met de rekkelijke moraal die ons lief is, en met de ruimte die we voor ons eigen gedrag als vanzelfsprekend claimen.

Recentelijk is blijkbaar een kritische grens gepasseerd. Dat moet de reden zijn dat het getob over ‘verval’ in een stroomversnelling is geraakt. Misschien bood dit jaar pas goed zicht op de onmiskenbare erosie van ons beschavingsethos. Dat klinkt gezwollen, maar beschavingsethos is de optelsom van gedragskeuzes die men zelf de hele dag maakt. Freud meende dat beschaving weinig anders is dan de sublimatie van lustgevoelens, de omzetting van aandriften in iets duurbaars. Hoe gebrekkig ook, dit lijkt een verdedigbare omschrijving. Onze tijd is er echter een van bevrediging van lustgevoelens, en wel onmiddellijke bevrediging, niet van sublimatie.

Dat erosie van een beschavingsethos consequenties heeft voor de samenleving als geheel zal niemand ontkennen. Het is interessant kennis te nemen van wat historici schrijven over het ‘verval’ van het Romeinse Rijk, namelijk hoe de apathie van de elite het gehele maatschappelijke bouwwerk paralyseerde, tot aan het niveau van de armste landloze boer. Er zijn voor de gehele vierde en vijfde eeuw na Christus slechts enkele voorbeelden bekend van lokaal georganiseerd verzet tegen de oprukkende barbaren. Vaak was

[p. 6]

de elite al gevlucht voordat het gevaarlijk werd, nog vaker collaboreerde zij en het vaakst accepteerde zij volkomen passief het lot zich te moeten schikken naar nieuwe meesters en een lager beschavingsniveau.

Het is niet duidelijk of men hetzelfde met identiek gemak over Nederland kan zeggen. Het groeiend onbehagen hier wordt niet gevoed door oprukkende barbaren maar door op zichzelf kleine en overkomelijke zaken. Zoals het televisiejournaal dat ons toespreekt of we kleuters met leermoeilijkheden zijn, zoals wetenschappers die het allang hebben opgegeven hun studenten Franse teksten voor te leggen, zoals politici die het roken willen verbieden maar softdrugs willen gedogen, zoals de gouden handdrukken die falende managers meekrijgen, zoals universiteiten waar men bezuinigt op bibliotheken om bestuurderen in auto's naar het werk te kunnen brengen, zoals studenten die zwelgen in hun gebrek aan intellectuele vorming, zoals kranten en tijdschriften die dichtslibben door opinies en ironische cursiefjes zodat het steeds moeilijker is de gegevens te vinden waarop men zelf een mening kan baseren (zelfs over Srebrenica kwamen de meest feitelijke stukken van buitenlandse journalisten: Charles Lane in The New Republic, Robert Block in The Independent).

Het zijn afzonderlijk geen zwaarwichtige zaken, maar tezamen zijn het symptomen van een eroderend beschavingsethos bij de elite. Beschaving is immers ook: zelfkritiek. Verlies aan beschaving is verlies aan zelfkritiek, en dat is wat Nederland thans overkomt. De universiteiten vinden zichzelf zonder uitzondering centres of excellence, dagbladen noemen zichzelf zonder gêne kwaliteitskranten, managers beschouwen zichzelf het liefst als decisionmakers. Zelfverheffing is er genoeg, meningen zijn er in overvloed, opinies bedelven ons dag in dag uit als de asregen uit de Vesuvius - maar zelfkritiek? Die zou ons misschien doen inzien dat onze tijd de toewijding schijnt te missen, de intellectuele macht niet meer lijkt te kunnen opbrengen en de wilskracht schijnt te ontberen om volgende generaties aan te sporen ons intellectueel te overtreffen en ons cultureel in de schaduw te stellen.

Aldus stoelt het onbehagen misschien minder op het ‘verval’ van Nederland dan op het gevoel dat een natie die het beter heeft dan ooit faalt in haar beschavingskern: de idealen van de Verlichting - een vrije wil in een kritische geest, vooruitgang van kennis - lijken verruild voor collaboratie met de verleidingen van een narcistische en egocentrische levenshouding.

Aan de andere kant dient men te waken voor pathetiek. Nederland heeft geen intellectuele traditie, heeft die nooit gehad en zal die waarschijnlijk nooit krijgen. Slechts intellectuele modes waaien hier voorbij over het laagland. Verval is dus niet te meten noch te stuiten met grote woorden, maar zal vanzelf botsen op de boekhoudkundige marges van onze praktische koopmansgeest. Uiteindelijk is men met een aangeharkte moraal goedkoper uit. - Nog is Nederland niet verloren.