Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 23]

Rushdie en de Wet van de islam
door J. Brugman

Even leek het erop dat Iran het ‘doodvonnis’ tegen de schrijver Rushdie zou intrekken, althans dat het niets zou doen om het uit te voeren. De Europese Unie had Iran verzocht zich schriftelijk te verplichten om ‘geen enkele actie van welke aard dan ook te ondernemen tegen Rushdie’. Een woordvoerder van de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken kondigde aan dat een brief van die strekking zou worden geschreven. Maar toen een Europese ‘troika’ op 22 juni jl. een ontmoeting had met de Iraanse onderminister van Buitenlandse Zaken, Vaezi, bleek deze functionaris na afloop niets van afzwakking van de fatwā te willen weten. Die was, aldus Vaezi, onherroepelijk.

De Rushdie-affaire, begonnen na de publikatie van 14 februari 1989 van Khumaini's fatwā, heeft sindsdien diplomatieke, om niet te zeggen strategische betekenis gekregen. De schrijver is een pion geworden in de internationale politiek. Het is duidelijk dat het Westen, dat wil dus zeggen Europa en Amerika, verlangend is om zaken te doen met Iran, een land in opbouw waar veel te verdienen valt en dat over zoveel olie beschikt dat het een goede debiteur kan worden. Voor Rusland is Iran belangrijk, niet alleen als handelspartner maar ook omdat voor de resten van het Russische imperium in Centraal-Azië goede betrekkingen met de grote moslimse zuiderbuur van vitaal belang zijn. In het Westen zijn handelskredieten aan Iran echter voor de publieke opinie moeilijk te verdedigen omdat die, zeer terecht, bezwaar maakt tegen welke steun dan ook aan een regime dat, zoals Khumaini heeft gedaan, oproept tot moord op een schrijver, en dan nog wel een buitenlander, voor het schrijven van een roman, in strijd met de meest wezenlijke rechten van de mens. Omgekeerd is het duidelijk dat de Rushdie-affaire de Iraanse belangen grote schade heeft berokkend omdat het land erdoor in een geïsoleerde positie is gekomen en, erger nog, de voordelen moet missen van westerse investeringen. De Russen zijn hierin minder kieskeurig maar hebben veel minder te bieden.

Iran is een treffend voorbeeld van een staat die het slachtoffer is geworden van zijn eigen ideologie, namelijk het islamitische fundamentalisme, dat goede betrekkingen met de niet-fundamentalistische buitenwereld in de weg staat. Dat komt met name door het streven naar de wederinvoering van het islamitische recht, de sharī'ah, het meest ingrijpende programmapunt van het fundamentalisme. Dat leidt in veel gevallen tot schending van de mensenrechten.

Uit de manier waarop in het Westen wordt gereageerd blijkt overigens dat hier de fundamentalistische antwoorden op onze protesten niet goed worden begrepen. De mededeling bijvoorbeeld van de onderminister van Buitenlandse Zaken, Vaezi, dat Khumaini's fatwā onherroepelijk was, was geheel in overeenstemming met het islamitische recht. Een fatwā is namelijk, in tegenstelling tot wat in het Westen meestal wordt aangenomen, geen vonnis van een soort rechter waarna beroep mogelijk zou zijn of waarvoor gratie zou kunnen worden verleend. Om de beroemde Nederlandse oriëntalist Snouck Hurgronje te citeren: ‘Eene fatwā is eene uitspraak (gewoonlijk in den vorm van een antwoord op een vraag) van eene wetgeleerde autoriteit (moeftī) omtrent hetgeen de Moslimsche wet ten aanzien van eenig punt leert - Moeftie mag eigenlijk ieder heeten, wiens naam als wetgeleerde zoo groot is, dat men hem om fatwā's vraagt, maar van oudsher hebben Moehammedaansche regeeringen in eenigszins belangrijke steden officicele moefti's aangesteld.’ Een uitspraak van een muftī wordt dan ook niet herroepen: er is geen appel mogelijk. Hoogstens kan de vraagsteller naar een andere wetgeleerde gaan, maar een betere muftī dan de ayatollah was in Iran natuurlijk niet denkbaar. Daarom ook wordt het lastig om - wat theoretisch mogelijk zou zijn - een andere fatwā uit te lokken. Het prestige van het Iraanse bewind is te nauw

[p. 24]

verbonden met dat van de ayatollah om een dergelijke draai te maken.

Maar aannemende dat de Iraanse regering een andere geleerde om een fatwā zou vragen, zou dan een ander ‘vonnis’ mogelijk zijn? Met andere woorden: had Khumaini gelijk en moest Rushdie volgens de sharī'ah wegens belediging van de Profeet ter dood worden veroordeeld, gesteld dat hij was gearresteerd en voor een rechter gebracht? Dat hangt in de eerste plaats af van het antwoord op de vraag of de schrijver inderdaad in The Satanic Verses beledigingen had geuit. In Nederlandse ogen (althans de mijne) zou dat allerminst zeker zijn: Rushdies roman is fictie en de scène die het meest beledigend wordt geacht, namelijk het bordeel waarin de hoeren de namen van Mohammeds vrouwen dragen, wordt gepresenteerd als een droom binnen een droom. Maar met dergelijke subtiliteiten houdt de doorsnee moslimse wetgeleerde zich waarschijnlijk niet op. Bovendien wordt de Profeet in Rushdies boek, afgezien van dat bordeel, in het algemeen als hoogst onsympathiek afgebeeld, iets wat geen enkele moslim zou durven. Helaas is gebleken dat zelfs christelijke dignitarissen vonden dat Rushdies roman beledigend was voor de islam, en derhalve moest worden verboden, althans streng afgekeurd. Dat moslims zich beledigd voelen door deze roman, en met name door de manier waarop hun Profeet erin is afgebeeld, getuigt dus weliswaar van weinig gevoel voor literatuur maar is wel begrijpelijk. Ook christenen zouden zich waarschijnlijk beledigd voelen als Jezus Christus zo in een roman zou worden beschreven. Gelukkig is hier nu de tijd voorbij dat op zo'n belediging de doodstraf stond.

Staat op belediging van de Profeet Mohammed volgens de sharī'ah inderdaad de doodstraf? Helaas wel. Het strafrecht is in het islamitische recht weinig ontwikkeld maar dat op een dergelijke belediging de doodstraf moet volgen staat buiten kijf. Zij wordt beschouwd als afval van het geloof en een afvallige is des dodes schuldig. Dit wordt merkwaardigerwijs meestal niet gebaseerd op de koran maar op de uitspraak van de Profeet: ‘Wie zijn geloof verwisselt (sc. voor een ander), doodt hem.’ De koran is minder eenduidig: weliswaar wordt de afvallige daar in een aantal verzen met strenge straffen bedreigd maar deze betreffen meestal duidelijk het hiernamaals, zoals bijvoorbeeld in Soera 16: ‘Wie ongelovig wordt aan God na geloofd te hebben tenzij wie gedwongen is terwijl zijn hart het geloof rustig verzekerd is’ (voor zulke lieden is er) een ‘pijnlijke’ en ‘ontzaggelijke bestraffing’ (104).

Een moslim kan afvallig worden op vele manieren, die in de werken der rechtsgeleerden vrij gedetailleerd omschreven worden. Soms gaan zij daarin heel ver: zo wordt als afvallige beschouwd wie algemeen bekende verplichtingen niet als zodanig erkent. Wie bijvoorbeeld zou verkondigen dat de vijf dagelijkse gebeden niet verplicht zijn wordt daardoor een afvallige. Wie daarentegen in de praktijk een of meer dagelijkse gebeden overslaat (zoals verreweg de meeste moslims) is geen afvallige maar een zondaar. Maar wie geoorloofde zaken voor verboden verklaart is ook afvallig. Het gaat uiteraard niet altijd om details van de religieuze praktijk. Ook wie ketterse dogmatische leringen verkondigt is daardoor een afvallige. Het komt gelukkig weinig voor dat moslims wegens ketterse denkbeelden worden vervolgd maar helaas worden nu nog van tijd tot tijd schrijvers wegens hun modernistische denkbeelden als afvallige veroordeeld en ook terechtgesteld. In de Soedan werd in januari 1985 de 76-jarige Mahmud Muhammad Tāhā wegens ketterse opvattingen in aanwezigheid van tweeduizend toeschouwers ter dood gebracht. De Saoedische dichter Sadok Melallah werd in september 1992 in Qatif (in het oosten van Saoedi-Arabië) wegens blasfemie en afvalligheid onthoofd.

De vele manieren waarop iemand afvallig kan worden kunnen de indruk wekken dat ketterjacht in de wereld van de islam een gewoon verschijnsel is. Dit is allerminst het geval. Een echte inquisitie, zoals die van de Rooms-Katholieke Kerk in de 13 de eeuw en daarna, is in de geschiedenis van de islam zeer zelden voorgekomen. Dat hangt samen met het feit dat de dogmatiek in de islam betrekkelijk simpel is gebleven en komt misschien ook doordat er geen centrale instantie is die waakt over de dogmatische zuiverheid. Maar de tolerantie ook van de ‘gewone’, nietfundamentalistische islam kent wel zijn grenzen. In ons land bijvoorbeeld wordt de Ahmadiya - een van de eerste islamitische groeperingen die hier een moskee bouwden - door de meeste andere moslims niet als moslims erkend omdat zij leert dat de stichter Ahmad Ghulām een goddelijke openbaring ontvangen heeft. Dat is in strijd met het leerstuk dat de Profeet Mohammed als laatste (het zegel) der Profeten na Mozes en Jezus, de goddelijke openbaring heeft overgebracht. Als

[p. 25]

een moslim dus een lid van de Ahmadiya wordt is hij een afvallige.

De op het eerste gezicht grote gestrengheid van de islamitische wet - de doodstraf voor soms geringe afwijkingen van de leer - wordt in de praktijk verzacht doordat het verplicht is de afvallige de gelegenheid te geven berouw te tonen waardoor hij vrijuit gaat. Meestal wordt voorgeschreven de afvallige gedurende drie dagen te vragen of hij berouw heeft (istitābah), waarbij het uitdrukkelijk verboden is hem te slaan. Zonder deze istitābah kan er geen vonnis worden uitgevoerd. Dat verklaart misschien waarom Rushdie, wellicht op advies van wetgeleerden, aanvankelijk in het openbaar ‘berouw’ heeft getoond, dat hij overigens na korte tijd heeft ingetrokken. De Iraanse autoriteiten deelden echter terstond mede dat dit niet zou worden aanvaard. Als Rushdie inderdaad zo'n advies heeft gekregen is hij niet goed voorgelicht. Immers, volgens vrijwel alle wetgeleerden wordt juist bij belediging van de Profeet geen gelegenheid tot berouw gegeven. Ook op dit punt hebben de Iraanse autoriteiten dus helaas de Wet correct uitgelegd: belediging van de Profeet (evenmin als trouwens die van alle Profeten vóór hem) kan volgens de rechtsgeleerde werken niet door berouw worden vergeven. Op het eerste gezicht lijkt het misschien merkwaardig dat belediging van de Profeet niet door berouw kan worden goedgemaakt, maar die van Allah zelf wel. Maar waarschijnlijk wordt in de meeste godsdiensten de figuur van de stichter wel meer beschermd dan de god of de goden zelf. Ik vermoed tenminste dat belediging van de figuur van Christus veel christenen meer schokt dan godslastering.

Er is dus in sharī'ah zelf, waar men ook in de rechtsgeleerde werken zoekt, geen mogelijkheid om een doodvonnis van Rushdie - stel dat het tot een rechtszaak was gekomen - te vermijden.

Wil dat zeggen dat hij er alleen maar voor hoeft te zorgen niet terecht te komen in een land waar het islamitische strafrecht wordt toegepast, zoals Iran, Saoedi-Arabië en Soedan, en zich verder veilig kan voelen? Is althans de oproep in Khumaini's fatwā aan alle ‘onverschrokken’ moslims om hem te doden niet in strijd met de islamitische wet, ja zelfs met de koran, die immers tot drie keer toe (Soera's 6,151; 17,33; 25,68) het doden zonder rechtsgrond verbiedt? Helaas niet, want zelfs als Khumaini's fatwā, die immers niet meer is dan een rechtsgeleerd advies, niet was afgegeven, dan zou Rushdie nog niet veilig zijn.

Dat hangt samen met de eigenaardigheid in het islamitische strafrecht dat moord en doodslag, evenals trouwens mishandeling, gedeeltelijk nog in de privé-sfeer worden geregeld. Immers bij moord en doodslag hebben de nabestaanden het recht om te eisen ofwel dat de dader ter dood wordt gebracht of dat hun een bloedgeld (diyah) wordt betaald. Men moet dit beschouwen als een hervorming van de primitieve bloedwraak die vóór de islam in Arabië werd toegepast, waarbij een clan of stam bij moord op een van zijn leden niet zich alleen op de dader probeerde te wreken maar op zoveel mogelijk leden van de clan of stam van de moordenaar. Aan een dergelijke bloedwraak, die jarenlang kon duren maakte de koranische regeling een einde. De islam, beter gezegd de gemeenschap van alle moslims, nam als het ware de rol van de clan of de stam over: de bescherming ('ismah) die het individu in het preislamitische systeem genoot kreeg hij nu van de moslimse gemeente (ummah). Het waren niet meer de nabestaanden die recht deden, maar zij behielden nog wel de keus tussen de doodstraf voor de dader of het bloedgeld.

Maar de 'ismah beschermde in principe alleen leden van de ummah, dus moslims. Later werden de joden en de christenen (als aanhangers van de vroegere openbaringen, de ‘lieden van het boek’, ook wel dhimmī's genoemd) ook beschermd mits zij zich aan bepaalde regels hielden. Ook konden niet-moslimse reizigers in moslims gebied een vrijgeleide (amān) krijgen. Maar niet-moslims waren niet beschermd op dezelfde manier als moslims: voor het doden van een dhimmī kon een moslim wel worden veroordeeld tot betaling van bloedgeld maar niet tot de doodstraf.

De afvallige moslim behoort niet meer tot de ummah en kan evenmin als dhimmī gelden. Hij heeft daardoor zijn 'ismah verloren en is vogelvrij geworden. Want wie hem doodt kan daarvoor niet alleen niet tot de doodstraf veroordeeld worden maar hoeft zelfs geen diyah te betalen. De afvallige is, zoals het in de rechtsgeleerde werken wordt uitgedrukt hadr, niets waard. De islamitische overheid kan weliswaar bevelen dat hij niet door moslims gedood mag worden maar door de overheid moet worden berecht, maar wie dat bevel overtreedt kan voor die doodslag niet volgens de regels van de sharī'ah worden gestraft, hoogstens voor ongehoorzaamheid aan de overheid.

[p. 26]

De afvallige is niet alleen geen bloedgeld waard, hij geldt in veel opzichten om een moderne term te gebruiken als een ‘unperson’. Zo kan hij niet gehuwd zijn: zijn huwelijk, zeker met een moslimse, geldt als ontbonden. Dit is nog onlangs gebleken in Egypte, waar een rechtbank het huwelijk van de hoogleraar Abu Zaid ontbonden verklaarde omdat hij blijkens zijn geschriften afvallig was geworden. Dat mevrouw Abu Zaid mededeelde met haar man getrouwd te willen blijven doet volgens de islamitische wet niet terzake. De ontbinding van het huwelijk van deze ‘afvallige’ moslims was geëist door een aantal fundamentalistische advocaten. Afvalligheid op zichzelf is volgens de Egyptische strafwet geen delict. Egyptische fundamentalisten hebben wel getracht bij de wet de doodstraf op geloofsafval in te voeren, zich onder meer beroepende op de bepaling in de grondwet dat de beginselen van de sharī'ah de belangrijkste bron van de Egyptische wetgeving waren maar dat is hun niet gelukt. Maar voor de ontbinding van het huwelijk van de afvallige stonden zij sterker. Voor het familierecht geldt in Egypte immers nog steeds het islamitische recht. Dit is voor een gedeelte gecodificeerd en voor zaken die in de codificatiewetten niet worden geregeld wordt verwezen naar de sharī'ah. En het lijdt geen twijfel dat volgens de rechtsgeleerde werken waarin deze sharī'ah is uitgewerkt, het huwelijk van een moslimse vrouw door afvalligheid van haar man ipso facto is ontbonden. De eis van de fundamentalistische advocaten tot ontbinding van het huwelijk van Abu Zaid was hun enige wapen in de strijd tegen deze moslimse liberaal. Overigens verklaarde Abu Zaid zelf uitdrukkelijk moslim te zijn gebleven en het is heel goed mogelijk dat op deze grond een andere rechterlijke instantie de eis tot ontbinding van het huwelijk weer verwerpt. Maar het lijdt geen twijfel dat als Abu Zaid toegegeven zou hebben geen moslim meer te zijn, zijn huwelijk definitief zou zijn ontbonden.

De afvallige blijkt in het islamitische recht in vele opzichten als overleden te gelden. Dat is met name het geval als hij erin geslaagd is naar het niet-islamitische buitenland te ontkomen. Op islamitisch grondgebied dient hij immers gedood te worden maar heeft hij weten te vluchten dan vervalt zijn vermogen terstond aan zijn erfgenamen. In Egypte, waar in zaken van erfopvolging islamitisch recht wordt toegepast maar waar de strafwet geen bepalingen over afval bevat, vervalt bij overlijden van een afvallige diens vermogen aan de staat en niet aan zijn moslimse nabestaanden.

Uit dit alles blijkt dat zelfs als de Iraanse regering zou verklaren dat zij met betrekking tot Khumaini's fatwā geen verdere stappen zal ondernemen, Rushdie allerminst veilig zou zijn. Weliswaar reikt de kennis van de islamitische wet bij de meeste moslims niet ver, zeker niet wat het niet-rituele gedeelte ervan betreft. Maar wederinvoering van de sharī'ah is aan de andere kant ook weer geen bedenksel van enkele fanatiekelingen. De regels betreffende geloofsafval zijn bovendien in grote trekken een weerspiegeling van de positie van de afvallige in een moslimse samenleving. Afval van de islam is in Egypte, dat allerminst bigot (wat ook blijkt uit het feit dat afvalligheid er geen delict is) is, vrijwel ondenkbaar. Missionarissen en zendelingen geven toe dat zij onder moslims vrijwel geen bekeringen tot stand kunnen brengen. Een missionaris heeft mij eens verteld dat de zeer weinige bekeerlingen altijd naar het niet-moslimse buitenland moesten vertrekken omdat hun positie onhoudbaar was

[p. 27]

geworden. De sociale positie van zo'n bekeerling is inderdaad die van een uitgestotene en veel moeilijker dan die van de afvallige rooms-katholiek in het Brabant van Dokter Vlimmen in de jaren dertig. De weinige gevallen van afvalligheid die ik in de Egyptische rechtspraak ben tegengekomen betroffen dan ook christenen die om een of andere reden tot de islam waren overgegaan (bijvoorbeeld om hun huwelijk te ontbinden) en tot hun vroegere geloof waren teruggekeerd. Dat de moslimse immigranten in Europa Rushdie zeer vijandig gezind zijn ligt dus voor de hand.

De voornaamste eis van de moslimse fundamentalisten is de wederinvoering van het islamitische recht. De goddelijke Wet moet de Europese wetten en codes vervangen die in de laatste 150 jaar in verreweg de meeste islamitische landen zijn ingevoerd. Helaas is gebleken dat bij die eis tot herstel van de islamitische Wet nooit uitzonderingen gemaakt worden voor bepalingen die wreed of hard zijn, zoals de straffen op ontucht (steniging) en diefstal (afkappen van de hand), of die in strijd zijn met de emancipatie van de vrouw. Het is dus zeer onwaarschijnlijk dat fundamentalisten buiten Iran, die Khumaini misschien niet zo bewonderen als de Iraniërs, voor het geval-Rushdie een uitzondering zouden maken. Weliswaar was de ayatollah een shi'iet, en niet zoals de grote meerderheid van de moslims sunniet, maar zijn fatwā was ook uit sunnitisch standpunt onberispelijk.

Gelukkig zijn lang niet alle moslims fundamentalist: in Frankrijk bleek bij een opiniepeiling slechts 9 procent van de moslims in dat land het ‘doodvonnis’ tegen Rushdie goed te keuren. Als we deze goedkeuring als criterium voor fundamentalisme beschouwen dan zijn de fundamentalisten een kleine minderheid onder deze immigranten of kinderen van immigranten. Waarschijnlijk is het percentage in Nederland ongeveer gelijk. Het ‘doodvonnis’ tegen Rushdie is hier dan ook afgekeurd door het Islamitisch Landelijk Comité, een van de vele islamitische organisaties hier te lande. Er is nog wel geprobeerd om Rushdies roman hier te laten verbieden, maar over het algemeen waren de reacties van moslims in Nederland minder fel dan elders in Europa.

Maar dat betrekkelijk lage percentage en die gematigdheid in Nederland (in tegenstelling bijvoorbeeld tot de reacties in Engeland) dienen Rushdies veiligheid nauwelijks. Het aantal fundamentalisten onder de moslims in Europa is immers nog altijd vele honderdduizenden. De kans dat er zich onder die honderdduizenden enkele moslims bevinden die het recht in eigen hand nemen - wat zij volgens hun sharī'ah ongestraft mogen doen - is akelig groot, temeer daar de koran aanspoort tot het doden van de ‘huichelaars’ onder de moslims (4, 89 en 91) en de Profeet bevolen heeft afvalligen zonder meer te doden.

Khumaini's fatwā heeft het Westen uiteraard diep geschokt en het is begrijpelijk dat er niet alleen tegen geprotesteerd is in de pers en door organisaties van schrijvers en dergelijke, maar ook op diplomatiek niveau door staten, kort geleden nog, zoals gezegd, door de eu. Ambassadeurs zijn teruggeroepen, kredieten zijn afhankelijk gemaakt van intrekking van het ‘vonnis’. Dat het allemaal niets zou helpen was te voorspellen geweest door iemand die wist wat een fatwā was en wat het islamitische recht op het punt van belediging van de Profeet Mohammed inhield. En aan de andere kant konden we toch ook weer niet niets doen want daarvoor was de inbreuk op het internationale recht te groot. Het is moeilijk niets te doen wanneer een staatshoofd (wat Khumaini eigenlijk was) oproept tot moord op een onderdaan van een andere staat.

Het tragische bij dit alles is dat achteraf gezien Rushdie waarschijnlijk beter af was geweest als het Westen de fatwā naast zich neer had gelegd als het machteloos gestamel van een oude ayatollah. De kans was groot dat na betrekkelijk korte tijd de belangstelling ook bij moslimse fundamentalisten was getaand. Nu er voortdurend aan wordt herinnerd en de diplomatieke stappen steeds weer met een fier gebaar van de hand kunnen worden gewezen, blijft het gevaar bestaan dat een fundamentalist die het martelaarschap ambieert Rushdie neersteekt. Dat er tegen Khumaini's fatwā geprotesteerd werd was natuurlijk terecht. Maar de eu had bij de voorbereiding van haar laatste démarche misschien iets meer in het oog moeten houden dat de diplomatie nog altijd l'art du possible is.