Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 37]

Druifluis in de wijngaard
De metahistorie teistert het plezier aan de historie
door J.R. Evenhuis

Historici en filosofen mogen de laatste tijd doen alsof zij voor elkaar van nut zijn, maar indien er nog een geschiedschrijving van allure had bestaan, zou die er zich niet voor schamen op veilige afstand van de filosofen te blijven. Jacob Burckhardt wilde bijvoorbeeld onder geen beding dat men zijn colleges, postuum onder de niet door hemzelf gekozen titel Weltgeschichtliche Betrachtungen uitgegeven, met geschiedfilosofie zou verwarren. Voor hem was geschiedfilosofie, vooral Hegels ‘keckes Anticipieren eines Weltplanes’, zelfs het tegendeel van geschiedschrijving: ‘Want geschiedenis, die uit coördineren bestaat, is niet filosofisch en filosofie, die subordineert, is daarmee per se al onhistorisch.’

Huizinga deelde die weerzin van zijn grote voorbeeld tegen een vermenging van historie met filosofische gedachtengangen. Daarbij werd hij geholpen door het feit dat hij nog veel minder dan Burckhardt een natuurlijk ontwikkeld gevoel voor filosofie en theologie had. Hij kwam er zonder enige schaamte voor uit dat het hem daaraan ontbrak.

Dat bleek als de protestantse theoloog Gerardus van der Leeuw, iemand die toch werkelijk zijn best heeft gedaan om ook een publiek buiten zijn vakgebied (vooral muziekhistorisch) aan te spreken, af en toe een van zijn boeken aan Huizinga toezond. Op 17 januari 1941 schreef die aan Van der Leeuw een dankwoord, nadat hij diens Der Mensch und die Religion had ontvangen. De brief moet voor de ontvanger wat teleurstellend zijn geweest, daar hij het volgende kreeg te horen: ‘Ge eischt te veel voor mijn onphilosophisch verstand. Bij iedere zin moet ik pauseeren en nadenken... De taal van de hedendaagsche psychologie en wijsbegeerte blijft mij in den regel onverstaanbaar...’

Toch heeft dezelfde Huizinga, met zijn ‘onfilosofisch verstand’, zich eens laten overhalen een voorwoord bij een filosofisch werk te schrijven. Dat moet hem zo mogelijk nog meer hoofdbrekens hebben gekost dan het boek van Van der Leeuw, daar het voor het grootste deel uit een poging bestond de filosofie van Martin Heidegger bij een Nederlands publiek te introduceren. Het ging om de eerste publikatie van R.F. Beerling Antithesen. Vier studies (Haarlem, 1935), die toen nog geen enkele reputatie genoot en bovendien als liefhebber buiten elk academisch verband zijn kennis van zaken had verworven.

Hoe kwam Huizinga, die liever niet vrijwillig de lectuur van filosofische werken op zich nam, er toe hier zo'n opmerkelijke uitzondering te maken? Wel, Beerlings uitgever, Tjeenk Willink, gaf ook Huizinga uit, en omdat relaties tussen auteurs en uitgevers in die tijd nog zeer vriendschappelijk konden zijn, wilde Huizinga zijn uitgever wel een dienst bewijzen. Maar wie denkt dat Huizinga in zo'n gelegenheidsstuk wel even zijn afkeer van de filosofie zou onderdrukken, die vergist zich. Al kon hij dan Beerling zelf buiten schot laten, daar diens boek geen eigen wijsgerig stelsel bracht, de moderne filosofie kreeg van Huizinga de volle laag, vooral voorzover die zich verstoutte het werk van historici in opspraak te brengen door allerlei vragen te stellen naar de rechtmatigheid van de principes waarop dat vakgebied zich baseert.

‘De geschiedkundige,’ aldus Huizinga (in dit voorwoord), ‘die zijn diepste bevrediging vindt in de historische arbeid zelf, waarbij hij, ook al is hem de beroering aangaande de grondslagen dezer wetenschap ten volle bekend, geen ogenblik wanhoopt aan de stelligheid en de waarde van zijn werk, voelt tegenover de hedendaagse bespiegeling, zo geneigd alles op losse schroeven te stellen, telkens de behoefte om de wijsgeer toe te roepen: gij weet niet wat gij doet. Gij spreekt voor een publiek dat u, dragers van een tijdgeest, maar al te goed verstaat, doch de historie zelf niet kent, de graad van haar zekerheid niet kan beoordelen, de bevrediging van eigen onderzoek nooit ervaren heeft en daardoor in de grond u misverstaat.’

We zijn nu een halve eeuw verder en de his-

[p. 38]

torie zoals Huizinga die beoefend wenste te zien heeft zich tegen nog meer tijdgeesten moeten weren die er een genot in zochten haar op losse schroeven te zetten. Hoe is dat haar bekomen?

De voornaamste verandering voor de geschiedschrijving is dat terwijl Huizinga de wijsgeer nog zo duidelijk voor een externe belager van een goede arbeid in de wijngaard van de historie kon houden, filosofen daar nu min of meer intern actief zijn geworden, met soms hetzelfde effect als de druifluis in de onmetaforische wijngaard heeft. De verwoesting is in diverse aspecten van het historisch bedrijf zichtbaar. In de eerste plaats, volkomen in overeenstemming met de naoorlogse tijdgeest, kwam het er klaarblijkelijk op aan elke geschiedschrijving van allure, waartoe men zelf niet meer in staat was, van haar glorie te ontdoen; van de esthetische meerwaarde die voor haar zo typerend is geweest.

Burckhardt had in zijn tijd al gelijkaardige kritiek te horen gekregen, bijvoorbeeld van zijn landgenoot Eduard Fueter, die in 1911 zijn nog steeds imposante Geschichte der neueren Historiographie publiceerde. Alsof het esthetisch element dat Burckhardts oeuvre zo onweerstaanbaar maakte (en nog steeds maakt) niet uit zijn werk zelf voortkwam, suggereerde Fueter dat hier iemand de wereld eigenlijk aan een nieuwe godsdienst had willen helpen. ‘Man kann sagen,’ aldus deze criticus die Burckhardt verder verweet dat hij wat filosofisch inzicht aanging slechts ‘im Vorhof’ was blijven steken, ‘dass er der modernen Religion, dem Asthetizismus, ihr Paradies geschaffen hat.’

Nu, op overdreven estheticisme hoeft men veel van de huidige geschiedschrijving niet langer aan te vallen. Maar zou het toevallig zijn dat met de totale eliminatie van die meerwaarde tevens andere waarden van het historisch discours teloor zijn gegaan?

‘Gij weet niet wat gij doet,’ dat klonk in 1935 bij Huizinga bijna als een hartekreet. Thans gebruikt Hayden White, professor in de ‘history of consciousness’ aan een Californische universiteit, graag dezelfde kreet om historici eraan te herinneren dat zij zich in feite nog nooit goed rekenschap hebben gegeven van wat zij doen. Volgens hem wordt het langzamerhand tijd dat zij, in de eerste plaats van hemzelf en van andere zogenaamde metahistorici, leren hoe het eigenlijk moet. Tot nog toe, zo liet hij zich onlangs weer eens horen (The Times Higher Education Supplement 25-11-1994) is geschiedenis immers niet veel meer geweest dan een ‘craft-like discipline’, wat inhield dat zij door conventie en gewoonte werd bepaald in plaats van door methodologie en theorie. Bovendien heeft zij voor haar studieobject, betoogt hij, te veel haar toevlucht genomen tot een veel te gewoon en natuurlijk taalgebruik, dat niet meer in overeenstemming met onze (ook linguïstisch) anders opererende discoursmethoden mag heten. Mede op grond daarvan meent White te mogen aannemen dat de geschiedenis aan haar ambachtelijkheid ook heel goed te gronde zou kunnen gaan, tenzij zij de sprong waagt weg van haar traditioneel gedoe in de door hem aanbevolen richting van meer ‘consciousness’ en een betere combinatie van historie met metahistorie.

Zijn stuk in The Times Higher Education Supplement waarin hij deze waarschuwingen uit, is trouwens een antwoord op een ander stuk in hetzelfde nummer van de meer traditionele historicus Arthur Marwick. Die poogt het recht van de geschiedenis op de traditionele ‘empirische’ aanpak van haar zaak overeind te houden. Interessant genoeg komt zijn betoog contra White en de zijnen nog steeds neer op wat Jacob Burckhardt zo gelukkig het ‘ordinerend karakter’ van de geschiedenis (tegenover de neiging van de filosofie historici aan haar wisselende gezichtspunten te subordineren) genoemd heeft. Alleen vervangt Marwick het begrip coördineren door dat van accumulatie. ‘The production of history is cumulative,’ zegt hij; er wordt voortgebouwd aan een bouwwerk dat nimmer gereed komt. Marwick geeft een aardig eigentijds voorbeeld om te laten zien waarom het dwaas zou zijn als historici zich op hun terrein door anderen het heft uit handen zouden laten nemen. Is voetbal niet ook zo'n terrein dat men het best kan overlaten aan degenen die goed kunnen voetballen? In beide gevallen gaat het om ‘skills which have to be learned, since we are not born with them’. Helaas trekt hij zijn parallel niet verder door. Want is in de voetballerij nu niet iets aan de hand wat zich uitstekend laat vergelijken met de pogingen tot onderwerping van de historie aan buiten-historische motiveringen? Zelfs de beste voetballers wordt wijsgemaakt dat zij zich niet meer om methode en theorie dienen te bekommeren, en de koning van het voetbalveld wordt steeds meer die coach aan de zijlijn. Mannen in regenjassen willen, net als Hayden White de historici op zijn manier wil laten nadenken over waar zij mee bezig zijn, hun spelers door hun interventies ertoe brengen hun opvattingen over het spelverloop ondergeschikt te

[p. 39]

maken aan hun visie vanaf de zijlijn. Is er leuker voetbal uit voortgekomen? Integendeel, net zo weinig als dat we een betere historiografie hebben gekregen sinds de metahistorie zich zo opdringerig met de historische arbeid is gaan bemoeien.

Als ons de nostalgie overvalt en wij van de weeromstuit een tegenover al die theoretische drukdoeners slechts half-bekende voorkeur voor de oude esthetiserende geschiedschrijving in de geest van Burckhardt of Huizinga in ons ontdekken, dan vergaat het ons als K.L. Poll tegen het einde van zijn geëngageerd bestaan. Dan ondernemen we pelgrimages naar Bazel omdat het ons ontzegd is gebleven Burckhardt zelf te zien en te horen, en dan vinden we met hem dat van alle Nederlandse schrijvers van de laatste honderdvijftig jaar, met inbegrip van de veel te veel geprezen Multatuli, slechts één van werkelijk grote allure is geweest: Huizinga. Dat wil zeggen, misschien is het toch minder de spreekwoordelijke laudatio temporis acti die zulke adhesiebetuigingen heeft ingegeven dan een diepe teleurstelling over wat allerlei pretentieuze postmodernen, zich beroepend op eisen die de tempus agens ook heet te stellen, al aan ravages in de ziel van meer braaf hun werk verrichtende geschiedkundigen hebben weten aan te richten.

Men denke niet dat die plaag beperkt is gebleven tot onze eigen historiografie over ons eigen verleden. Zij is mondiaal. Steeds en overal moest juist dat element het ontgelden dat van te veel onberedeneerde vreugde aan het historische verhaal getuigde.

Er zat ongetwijfeld een esthetisch, om niet te zeggen: romantiserend element in de westerse geschiedschrijving over de Arabieren. Maar betekent dat nu, zoals Edward Said in zijn Orientalism (1978) heeft willen aantonen, dat die geschiedschrijving daarmee gediskwalificeerd zou zijn? Enkel en alleen omdat de politieke verhoudingen toen zo waren dat men de Oriënt zonder tegenspraak van de betrokkenen kon bekijken? Heeft iemand er ooit bezwaar tegen gemaakt dat Burckhardt aan de Italiaanse Renaissance, die ook niets terug kon zeggen, zijn beoordelingsmaatstaven kon leggen? Het enige waardevolle criterium is uiteindelijk toch veel meer dat de historicus in zijn werk heeft geloofd! En wat dat betreft blijken die oude oriëntalisten meestal zo subliem hun taak te hebben verricht dat zij nog steeds geen goede opvolgers hebben gevonden. Over een van de grootsten, zo niet de allergrootste, van die ci-devants, de Hongaarse jood Ignaz Goldziher (1850-1921), werd omlangs nog in een

[p. 40]

vakblad verklaard dat diens inzichten tot op de dag van vandaag hun fundamentele geldigheid hebben behouden. Desalniettemin worden dit soort historici, die niets anders willen dan zo goed mogelijk tot stelligheden te geraken, steeds meer opzij gedrongen.

In de Times Literary Supplement van 3 februari jl. had Robert Irwin, een bekwame oriëntalist en een die strikt weigert zich het plezier in zijn vak te laten ontnemen, het over de ‘decline of Arab history’ die van al de recente gewichtigdoenerijen het resultaat is geweest. Hij eindigt zijn lange klaagzang met een opmerking van de oude oriëntalist Charles Issawi, een van de oosterse oriëntalisten die uit de volgens Said westers-imperialistische oriëntalistiek niet weg te denken zijn. ‘What is most prestigious in every science these days,’ klaagt Issawi met het oog op Said en zijn aanhang, ‘is not what you do but the methodological part. That is what gets people excited.’ Irwin sprak zelf in zijn tls-stuk van een ‘new order’ op historisch terrein. ‘Expertise in contemporary methodologies tends to replace detailed knowledge of and intuitive sensitivity about how past societies really worked.’ Men hoopt dat Irwins new order, net als die andere, onderhand beruchtere van George Bush, slechts zo spookachtig is dat hij voordat het eerste ferme woord heeft wortelgeschoten, in elkaar zakt. Voorlopig lijken al die methodologische experts, ook al omdat zij zoveel toeloop hebben gekregen van luidruchtig de oude historische wijngaard binnendringende marginalen, echter nog stevig in het zadel te zitten. Ik ben geneigd Irwin te geloven, zolang men mij niet naar mijn gevoelens maar zuiver naar een prognose zou vragen.