Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 25]

Connie bij mij thuis
door Maarten Doorman

De vriendschap van Connie Palmen is een roman over vriendschap. Ik heb die roman niet gelezen, maar wel een tiental recensies van dit boek. Zo gaat het nu eenmaal in deze rubriek. Hier wordt niet gekookt met ingrediënten; Toets der kritiek roert liever de recepten door elkaar.

Bijna alle kritieken verschenen binnen een week nadat De vriendschap uitkwam. Publiceert Connie Palmen namelijk iets nieuws, dan is dat nieuws. De lezer leest niet alleen een recensie van een onlangs verschenen boek, maar ook het verslag van een gebeurtenis. Niet alleen



Xandra Schuttes waardering voor de ‘originaliteit’ en ‘gewaagdheid’ van Palmen (De Groene Amsterdammer), of Carel Peeters' lof voor ‘de durf en originaliteit van De vriendschap als geheel’, maar ook - en wellicht eerst - het interview dat Bibeb in dezelfde Vrij Nederland met de schrijfster had.

Het gebabbel van Bibeb blijft lang hangen: ‘Connie bij mij thuis. Snelle laarsjes, spijkerbroek, zwart jack. Smal gouden kettinkje. Aardig, lachend, geen make-up.’ Bibeb, die De vriendschap ‘steeds gefascineerder las’, wil graag weten welke mannen Connie Palmen aantrekkelijk vindt (‘wanhopige mannen met een stevig lichaam’) en wat het verband tussen eten en liefde is. (‘Ik consumeer eten als liefde. De soep die Ischa maakt, de geur ontroert me altijd. Het is zijn soep. Daar staat de man die soep voor mij heeft gemaakt.’) Een interview is weliswaar geen kritiek, een recensie geen krantebericht, maar die dingen lopen in de literatuur wel steeds meer door elkaar, mede door het autobiografische gehalte van veel romans en de publieke rol van de schrijver.

Dat autobiografische kan riskant zijn. Zo noteert Arnold Heumakers in de Volkskrant dat De vriendschap ‘te veel ruw materiaal (bevat), te weinig literaire of esthetische vorm. Royaal puttend uit een - naar ik vermoed - autobiografisch reservoir, heeft Connie Palmen zich zoveel vrijheid gegund dat de roman te lang stuurloos alle kanten op lijkt te gaan.’ Dit sluit aan bij wat de schrijfster zelf (of beter: haar dan twintigjarige protagonist) in het boek opmerkt: ‘Met dat geleuter in mijn hoofd kan ik urenlang doorgaan, het is zo ongeveer de prettigste bezigheid die ik ken.’ De zin, die een ogenblik de bibepse gezelligheid in herinnering roept, wordt geciteerd door zowel Hans Warren in het Utrechts Nieuwsblad als door Alle Lansu in Het Parool. De laatste haalt aan de hand daarvan eens flink uit: ‘De lezer krijgt dat (het geleuter, M.D.) met bakken tegelijk over zich uitgestort.’ Lansu stuit namelijk geregeld ‘op ondoorgrondelijke passages die zelfs na herlezing hun geheim niet prijsgeven. En als er eindelijk eens heldere conclusies worden getrokken, blijken het vaak open deuren die worden gepresenteerd als diepzinnige inzichten.’

In Palmens gekeuvel kun je je echter lelijk vergissen, meent Jaap Goedegebuure in HP/De Tijd. Hij beschrijft hoe hij in deze roman op het verkeerde been is gezet. De eerste tweehonderd bladzijden van De vriendschap wekken de indruk van ‘een rustig voortkabbelende aflevering in een eindeloze serie puberteits- en adolescentieverhalen’. Maar in het derde deel van deze roman blijkt zijn teleurstelling te voorbarig. Connie Palmen is zich, aldus Goedegebuure, maar al te goed bewust van wat in het slot van het boek ‘Libelle-geneuzel over moeilijke dingen’ heet. Haar verhaal zit veel beter in elkaar dan aanvankelijk lijkt. De eerste twee delen zijn volgens Goedegebuure de anekdotische aanloop voor de ‘essayistische opvlucht’ aan het eind.

Daarmee komt hij dicht bij het oordeel van Carel Peeters, een van de weinige critici die continu op zoek zijn naar wat schrijvers eigenlijk over de wereld te zeggen hebben. Peeters laat in zijn bespreking zien hoe de roman zich ontwikkelt ‘van meisjesboek tot filosofisch essay’. Of, zoals Hans Goedkoop het wat afstandelijker zegt in zijn lovende bespreking uit NRC Handelsblad: ‘de grenzen tussen fictie en wijsbegeerte worden met de pagina vager.’

Veel recensenten hebben daarentegen grote moeite met het wijsgerig getoonzette slot. Niet

[p. 26]

alleen Lansu, die vindt dat de ideeën de personages naar de coulissen terugdringen, waarna de roman wegzakt ‘in een moeras van vermoeiende redeneringen’. Ook volgens Hans Warren dreigt ‘in het laatste deel de theorie de vertelling te verdringen’. Palmen ‘verraadt toch net iets meer filosofe dan schrijfster te zijn; (...) er blijft iets wringen tussen de literatuur die om versimpeling vraagt en de filosofie die geen versimpeling verdraagt.’ Laat ik nu altijd gedacht hebben dat de verhoudingen precies omgekeerd lagen! Filosofie generaliseert en abstraheert, literatuur maakt de zaken zo ingewikkeld als ze zijn; filosofie schept helderheid die de literatuur op haar beurt weer zo grondig mogelijk dient te verstoren.

In die zin doen Heumakers' bezwaar tegen de ‘expliciete uitleg achteraf’ en Xandra Schuttes overeenkomstige gereserveerdheid (‘heel expliciet’, ‘te veel een allegorie’) juist geloofwaardig aan, althans zolang je het boek als een roman wilt lezen. Maar blijkens de recensies wil Connie Palmen, of preciezer: de filosofe en schrijfster in spe uit haar boek - juist een soort tussenvorm, een nieuw genre tussen filosofie en literatuur. Dan verbaast het overigens, dat geen recensent zich inlaat met de bestaande filosofische theorieën over vriendschap om zich af te vragen of en wat Palmen daar nu eigenlijk aan toevoegt. Betekent ‘filosofie’ in dit boek als zo vaak een beetje nadenken over wat je er zelf van vindt, of probeert Palmen zich hier al dan niet impliciet te verstaan met de hooggestemde vriendschapsopvattingen van bijvoorbeeld Schlegel en Schleiermacher?

De minst geslaagde reactie op De vriendschap vind ik, afgezien dan van Bibebs diepte-interview, de wat schoolse bespreking van Lansu in Het Parool. Maar dan dient wel te worden bedacht dat het moeilijker is een goede negatieve recensie te schrijven dan een positieve. En het is niet uitgesloten dat ik zijn recensie na lezing van deze roman-die-meer-wil-zijn uiteindelijk de beste vind. Veel hangt waarschijnlijk af van dat derde deel! Goedegebuure, Peeters en Heumakers hebben deze keer mijn voorkeur.

Het meest negatief van alle besprekers is Arnold Heumakers, wiens niet al te lange relaas ook nog eens op bladzijde 7 van de kunstbijlage van de Volkskrant staat afgedrukt. Hij vindt Palmens debuut, De wetten, veel beter dan De vriendschap, dat voor hem, zo besluit hij, een illustratie is ‘van de gemeenplaats dat het veel moeilijker is een tweede roman te schrijven dan een eerste’. Het meest positief is de op dezelfde ochtend verschijnende bespreking van Tom van Deel in Trouw. Hij noemt het boek ‘enigszins allegorisch’ en zijn slotzin lijkt op die van Heumakers, gezien in een lachspiegel: ‘Er wordt wel gezegd dat het tweede boek van iemand die zo geprezen werd om haar eerste wel móet tegenvallen, maar dat gezegde wordt hier krachtig tegengesproken.’ Tijd om Palmen in huis te halen.