Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 34]

Een grijns van gene zijde
door Gijs IJlander

Hij kwam langs het bekende monumentale gebouw dat in die zomer in brand was gevlogen. Het was een regenachtige dag, maar juist toen hij daar liep brak de zon door en bescheen de zandstenen muren met een gelig licht. De gedachte die vaak bij hem opkwam als hij langs historische gebouwen liep diende zich ook ditmaal aan: ‘Sterveling, de eeuwen zien op u neer!’

Op de taxistandplaats waren de chauffeurs uit hun auto's gekomen om te kankeren: het was een zomer van niks, het weer was beroerd en uit angst voor bomaanslagen waren de Amerikaanse toeristen weggebleven. Van de gebruikelijke drukte rond het gebouw viel op die dag niets te bespeuren. Hij liep langs het groepje mannen en overwoog een taxi te nemen, maar tegelijkertijd leek het hem beter hen niet te storen in hun onvrede. Het zou goed voor zijn conditie zijn om een flink stuk te lopen, ook zou het heilzaam zijn voor zijn ziel die al zo lang als een halfleeggelopen ballonnetje achter hem aan dwarrelde. Het brede trottoir dampte in de zon. Sterveling, dacht hij, de eeuwen gaan onder u door, want ook de stenen van het trottoir langs het kasteel zijn zeer oud.

Vol goede moed begon hij aan een wandeling die nooit langer kon zijn dan een kilometer, zoals hij in het stratenboek had vastgesteld. Hij controleerde nog even het adres: Mevr. Heleen Vanwege, Alma Materstraat 542. Alles leek groot die dag, hij voelde zich een speldeknopje.

Aan zijn rechterhand droeg hij de pilotenkoffer waarin de ionisator zat, links droeg hij de laptop waarop hij de werkzaamheid van het apparaat aan de hand van grafieken kon verduidelijken en waarmee de financiële details van een huurovereenkomst konden worden voorgerekend.

De ionisator was een gladde metalen kast, ter grootte van een flinke schoenendoos, afgewerkt met hamerslag-emaille. Aan de achterkant van de kast bevond zich een snoer met stekker die op de gangbare netspanning kon worden aangesloten, aan de voorkant zat een kleine ronde opening waardoor de ioniserende stralenbundel naarbuiten trad. Door een ionisator in een vertrek op te stellen kon men een aanmerkelijke verbetering van het leefklimaat bereiken: de stofdeeltjes in de lucht sloegen neer, terwijl het ozongehalte toenam. In een kamer waar een ionisator stond rook het alsof het pas geregend had.

Hij zette zijn bagage even neer om zijn regenjas los te knopen, want koud was het niet.

De Alma Materstraat was een brede weg, met platanen omzoomd, die vanuit het centrum zonder bochten het land inliep. In het begin waren de huizen nog aan elkaar gebouwd, verder van het centrum af lagen ze meer verspreid en uiteindelijk ging de bebouwing over in die van een industrieterrein: lage bedrijfsgebouwen, omgeven door zwaar hekwerk. Nummer 380, bijvoorbeeld, was een broodfabriek, toen hij daar voor het hek stond had hij al bijna een half uur gelopen. Hij vroeg aan een werknemer met een papieren mutsje op of nummer 542 nog ver was. Zijn rechterschouder begon pijn te doen door het gewicht van de ionisator en hij had het door het wandelen flink warm gekregen. Het was nog een heel eind, zei de man, hij kon beter teruggaan en een taxi nemen. Hij pakte zijn bagage op en liep verder.

Al gauw bevond hij zich op het platteland. Hier en daar stonden brievenbussen, behorend bij huizen die vanaf de weg niet te zien waren. De hemel betrok, het leek erop dat het weer zou gaan regenen.

[p. 35]

Ruim een uur gaans vanaf het station lag een huisje van rode baksteen dat aan een ander gelijk huisje was vastgebouwd, andere huizen waren daar niet. Hij liep met zijn spullen naar de voordeur en moest lang wachten nadat hij had aangebeld. Hij was een half uur te laat, zou hij de afspraak zijn misgelopen? Hij belde nogmaals, maar het bleef stil in het huis. Hij deed een paar stappen naar achteren en nam de gevel in ogenschouw. Het gordijn achter het bovenraam was gesloten, maar dat zei niets natuurlijk. Alles is vergeefs, dacht hij.

Nu zag hij echter een beweging achter de voordeur van het naburige huis. Met een paar korte tikken werden de grendels opzij geschoven en hij zag een kleine oude vrouw met rode wangen en een rode neus en muizenoogjes die hem onderzoekend opnamen.

‘Bent u de heer die een afspraak heeft met Heleen?’

Hij beaamde dit.

‘Heleen komt wat later, maar lang kan het niet duren. Ze heeft opgebeld en mij gevraagd om u op te vangen. Komt u binnen.’

Ze opende een deur in het smalle gangetje en liet hem in een kleine, lichte kamer.

‘Ik zal even koffie voor u maken.’

‘Dat is bijzonder vriendelijk.’

Ze liet de gangdeur openstaan en verdween naar achteren, hij hoorde een kraan lopen, het geluid van een waterketel en het rinkelen van aardewerk. Hij nam plaats in een rotanfauteuil, hij vroeg zich af of hij zijn jas uit moest doen, en zo ja, waar hij die moest neerleggen. Er waren niet meer dan twee stoelen in het vertrek, aan weerszijden van een groot raam met helderwitte vitrage. Tussen de fauteuils stond een asymmetrisch salontafeltje van rotan met een blad van matglas. De wand tegenover hem werd in beslag genomen door een ouderwets dressoir met bolpoten, er stonden beeldjes op: Oostenrijkse herderinnetjes, hertjes, herdershonden. Plotseling was hij zich ten volle bewust van de eerloosheid van zijn beroep.

‘Heleen heeft mij zoveel over u verteld...’ klonk het vanuit de keuken. ‘Ze is dolgelukkig dat u eindelijk kon komen.’

‘Oh? Werkelijk?’

Zijn blik viel op de elektrische open haard, rechts van hem, die brandde in volle gloed. Vóór dit kunstmatige vuur stond een rekje waarover een roze korset te drogen hing.

‘Een vrouw alleen, dat gaat niet. En zoals Heleen, die nog jong is, en dan moederziel alleen met David... U had geen kinderen, is het wel? U zult David vast een leuk kereltje vinden!’

Ze kwam met een dienblad de kamer binnen, zette het op de matglastafel en ging zitten in de fauteuil die nog vrij was. Ze keek hem aan met een blik waaruit innige tevredenheid sprak, ze kneep haar ogen even dicht.

‘Suiker, melk, ik heb alles maar meegenomen. Wat wilt u erin?’

Het was poederkoffie, zag hij, nog niet alle korreltjes waren opgelost.

‘Alles, graag. David heeft iets met zijn ademhaling, als ik het goed heb?’

‘Ach ja, David heeft een - hoe noemt Heleen het ook alweer - een “chronische, aspecifieke, respiratoire aandoening”, maar je zou het niet zeggen, je ziet niets aan hem. Zo'n leuk kereltje!’

‘De koffie is heerlijk! Daar was ik echt aan toe!’

‘U zult wel lang onderweg zijn geweest? Het is een hele reis, vanuit B naar hier.’

‘Dat zou ik denken!’

Zijn blik bleef rusten op het dampende korset, de oude dame merkte dit op, lachte gegeneerd en schoof haar stoel ervoor.

‘Weet u,’ zei ze, ‘zegt u maar niks tegen Heleen, maar weet u dat ík tegen Heleen heb gezegd dat ze moest schrijven? Op uw advertentie?’

‘Werkelijk? Daar hebt u goed aan gedaan!’

[p. 36]

‘Zo'n kind is helemaal alleen, met nog een heel leven vóór zich. Paul was zo'n aardige jongen, maar hij kon de verantwoordelijkheid niet aan, met Heleen en met David. Een heel lieve jongen, Paul, maar ja: wispelturig, artistiek...’

Hij knikte instemmend, ook hij was van mening dat kunstzinnigheid en verantwoordelijkheidsgevoel niet samengaan.

‘Wat zij nodig heeft is een degelijke man, iemand met een geregeld inkomen. Bescherming! Vastigheid!’

Ze keek naar de pilotenkoffer en de laptop die hij naast zich op de grond had gezet, spullen die haar kennelijk vertrouwen inboezemden. Ze boog zich naar hem toe en gaf hem een schalks tikje op zijn knie.

‘Wat dat betreft zit het wel goed met u!’

‘Oh, dank u, dank u.’

Hij voelde dat hij een kleur kreeg en dat hij dit niet verborgen kon houden en inderdaad, ze knipoogde, ging weer met haar hand naar zijn knie en zei: ‘En Heleen is nog zo'n lekker jong ding! Ik wou dat ze mijn dochter was, dan werd u mijn schoonzoon!’

Hij begon zich ongemakkelijk te voelen, de oude vrouw - die absoluut geen goede koffie kon maken - wilde Heleen aan hem uithuwelijken, terwijl hij alleen maar met de ionisator kwam. Heleen had gereageerd op zijn wekelijkse advertentie in de huis-aan-huis bladen, gebeld had ze, geschreven had zij niet. Natuurlijk wilde

[p. 37]

hij haar een demonstratie komen geven, vrijblijvend uiteraard, en mocht zij positief besluiten: er was maar een klein maandelijks bedrag mee gemoeid, het ging om een lease-overeenkomst. Dat was een dag of tien voordat het monumentale gebouw in brand vloog.

Hij keek opzij door het raam, maar Heleen kwam nog niet, de straat was leeg voor zover hij kon zien. Hij zou de koffie snel willen opdrinken en ervandoor gaan voordat het te laat was, maar dat was uitgesloten: er wachtte hem iets onherroepelijks. Het speldeknopgevoel van eerder die dag daalde opnieuw op hem neer, misschien moest hij in zijn onbetekenendheid alles maar aanvaarden. Dat hij hier nu zat, naast deze oude vrouw die het goed met hem voorhad, met hem en met Heleen die net als hij hunkerde naar liefde en die bovendien jong en vrolijk was en vast ook heerlijk rook, dat was misschien een lotsbestemming... Het heeft zo moeten zijn, dacht hij.

De vrouw keek ook opzij, naar het elektrisch haardvuur, en stond op om het korset om te keren. Wat was het warm in de kleine kamer!

Even later klonk het slaan van een deur in het belendende huis, Heleen moest ongezien vanaf de andere kant zijn gekomen.

‘Daar zul je haar hebben! Ik zal haar even halen!’

‘Wacht. Dat is niet nodig, ik loop wel met u mee.’

Hij wilde opstaan, maar op weg naar de deur duwde de vrouw hem terug in zijn stoel.

‘Wat zal ze opkijken!’

Ze deed de voordeur open en riep door de brievenbus van het huis ernaast.

‘Heleen! Er is bezoek voor je. Die meneer zit op je te wachten. Ik heb hem koffie gegeven.’

‘Dat is lief van je, Gon! Een ogenblik, ik kom eraan!’

Een zangerige, wat aarzelende stem, die hij herkende van de telefoon.

‘Ze komt eraan!’ riep de oude vrouw over haar schouder.

Heleen was een jonge vrouw, dertig jaar oud misschien, ze had sluik, donkerblond haar tot halverwege haar rug, ze droeg een spijkerpak dat ze voorzien had van borduursels. Haar hele voorkomen had iets doorschijnends, alsof ze reikte naar het hogere, opging in inspiratie of zo, en haar stoffelijke omgeving iets bijkomstigs was. Ze maakte een afwezige indruk.

‘Het spijt me dat ik u heb laten wachten.’

‘Heleen, dit is nu...’ De oude vrouw sloeg haar hand voor haar mond. ‘Ach, ik ben helemaal vergeten om je naam te vragen!’ ‘Je’ was het ineens.

Hij stelde zich voor, hij schudde Heleen de hand.

‘Van de advertentie!’ zei de vrouw vergenoegd.

Ze keek alsof er nu iets moois ging gebeuren dat helemaal alleen door haar was gearrangeerd.

‘De ionisator!’ zei hij.

‘Het spijt me dat ik u heb laten wachten,’ zei Heleen. ‘Maar er was een misverstand over wie Davy van school zou halen, ik had hem graag nu hier gehad...’ - ‘Ja, Davy!’ zei de buurvrouw - ‘want het gaat om hem uiteindelijk en hij wil graag alles precies weten, dus als hij er nu bij had kunnen zijn, maar Paul, mijn echtgenoot, had begrepen...’

‘Haar ex-echtgenoot!’

Heleen keek verstoord en hield even stil.

‘Nou ja, hoe dan ook, nu is hij er niet en ik ben veel te laat, het spijt mij werkelijk.’

Hij wierp een blik op zijn horloge en haalde zijn schouders op. ‘Ach, ik was ook te laat, eerlijk gezegd.’

De oude vrouw stond voor het droogrekje en keek beurtelings van Heleen naar

[p. 38]

hem en knikte goedkeurend.

‘Nou,’ zei Heleen, ‘zullen we dan maar?’

‘Ja, zullen we dan maar?’

Hij pakte zijn spullen en dankte de oude vrouw voor haar hartelijke ontvangst. Ze gaf hem een schouderklopje en terwijl ze hen uitgeleide deed noemde ze hen ‘kinderen’.

Zodra ze alleen waren in de huiskamer van Heleen - gelijkvormig aan die van de buurvrouw, maar ingericht met Perzische tapijtjes en exotische snuisterijen, zoals een waterpijp en een paar sambaballen op een laag tafeltje - begon ze op nijdige toon uit te varen over ‘die gek van hiernaast’.

‘Wat heeft ze u allemaal verteld, die ouwe gek? U moet niets van haar geloven. Híer is ze! Gaat u mee naar de keuken, alstublieft, want ik weet zeker dat dat kreng hier met haar oor tegen de muur ligt.’

Hij volgde haar naar achteren. De buurvrouw had hem allervriendelijkst ontvangen, zei hij. Ze hadden wat over koetjes en kalfjes gepraat, niets bijzonders.

‘Een apart type! Er hing een korset te drogen!’

Heleen lachte kort, ze leek zich niet op haar gemak te voelen. Hier waren ze, met z'n tweeën in een afgelegen huis, zij jong en mooi en heerlijk geurend, en hij beschaafd maar toch vol van verlangen. En de enige andere persoon in hun nabijheid wilde niets liever dan dat zij samenkwamen. Heleen en hij dachten hetzelfde, hij zag haar blik zoeken naar iets waarmee ze hem zou kunnen afweren.

‘Wilt u thee?’

‘Heel graag, dank u. Dan zal ik het apparaat alvast installeren. Kan ik het hier op de keukentafel neerzetten?’

Hij legde de pilotenkoffer op z'n kant en schoof de ionisator eruit.

‘Is hier ook een stopcontact?’

‘Kijk, zo sluit u het apparaat aan.’

Hij stak de geaarde stekker in het stopcontact en er klonk een hoge pieptoon die met de eigenlijke werking van het toestel niets te maken had, maar waarin de bouwer - die een goede vriend van hem was - speciaal had voorzien om de gebruiker de zekerheid te geven dat het apparaat iets deed, het was een toon met een frequentie van 20.000 Hertz. Aan de ionisator viel in feite niets te demonstreren, je zette hem aan en dat was alles, het ging vooral om het begeleidende verhaal en de wetenschappelijke onderbouwing daarvan.

Heleen goot het theewater op en bekeek het apparaat met scepsis.

‘Wat een gepiep!’

‘De ioniserende golf heeft een frequentie van 20.000 Hertz, alleen mensen met een bijzonder goed gehoor kunnen deze frequentie waarnemen, huisdieren kunnen er echter last van hebben. Hebt u huisdieren?’

‘Nee, mijn zoontje kan niet tegen stof.’

Ze klonk afwerend, het zou niet gemakkelijk zijn haar te overtuigen. Ze zette twee kopjes op de tafel en schonk een geurige Earl Grey in, ze schoof een kopje in zijn richting.

‘Een ionisator...’ zei ze nadenkend en tikte met haar vingernagel op de metalen beplating, ze tilde hem aan de voorkant een beetje op en merkte hoe zwaar hij was.

‘Wat zit erin, in die kast?’

‘Die kast zit vol met chips en elektronica, degelijk spul, allemaal, maar eerlijk gezegd is dat mijn terrein niet, ik heb meer verstand van de medische kant van de zaak en...’ Hij klapte de computer open, tikte een paar toetsen in en hield het scherm in haar richting. ‘... en de resultaten van het medisch wetenschappelijk onderzoek liegen er niet om.’

De eerste tekst verscheen op het scherm: ‘We kennen allemaal het verschijnsel

[p. 39]

van het knetteren van hoogspanningsleidingen bij vochtig weer, wij weten ook dat het niet gezond is om in de buurt van hoogspanningsleidingen te wonen en...’

In plaats van deze inleiding te volgen keek Heleen over haar schouder naar buiten. Snel drukte hij een paar keer op continue, zodat de grafieken op het scherm verschenen, de harde kern van zijn betoog. De verbeterde zuurstofuitwisseling bij een groep proefpersonen, in vergelijking met een controlegroep.

‘Kijkt u eens,’ zei hij. ‘In Amerika heeft men aan de Stanford University een onderzoek uitgevoerd naar het lange-termijneffect van geïoniseerde lucht op de ademhalingsfunktie van een groep cara patiënten. Daarbij werd gebruik gemaakt van een apparaat dat vergelijkbaar is met het apparaat dat hier op tafel staat. Zeer kostbare technologie die in vereenvoudigde vorm en seriematig geassembleerd door het nimt - dat ik vertegenwoordig - nu binnen het bereik van een groter publiek wordt gebracht. Kijk, deze curve geeft de zuurstofopname weer van een groep willekeurige proefpersonen tijdens een korte, zware inspanning en hier, op het volgende scherm, ziet u de situatie na een half jaar en het consequent gebruik...’

Heleen keek naar buiten en trommelde met haar vingers op de keukentafel. In het achtertuintje bevond zich een berghok met een dak van gegalvaniseerde golfplaten waarvan er één regelmatig door de wind werd opgetild en weer kletterend neergekwakt.

Het was even stil, hij proefde van de thee en zei dat die voortreffelijk was. Heleen antwoordde niet, ze was in gedachten ergens anders. Hij kon de ionisator net zo goed uitzetten en de demonstratie beëindigen. Het werd niks vandaag. De achterdeur van de buurvrouw ging open en dicht, misschien probeerde de vrouw hen vanuit de tuin te begluren.

Heleen stond op en ging voor het aanrecht staan, met haar rug naar hem toe. Huilde ze?

[p. 40]

Hij schakelde de laptop uit en klapte het deksel dicht.

‘Weet u...’

‘Ze probeert me aan een man te helpen, net als eerst. Maar ik wil niet, ik wil alleen maar Paultje terug.’

Haar schouders schokten. De golfplaten ranselden op elkaar en waarachtig, daar zag hij een bos grijs haar achter de schutting.

‘Hij durft het niet, hij kan het niet meer aan, hij is bang dat hij doodgaat hier...’

Ze snikte en keek hem aan met betraande ogen. Hij wist niet wat hij zeggen moest of doen. Ja, hij zou ook bang zijn om dood te gaan als hij hier moest wonen. Het gekletter van de golfplaat was als de trage voetstap van de dood en de lach van de oude vrouw die kennelijk op een kistje was geklommen en nu met haar hoofd boven de schutting uitstak, kwam hem voor als een grijns van gene zijde.

Heleen volgde zijn blik naar buiten en leek verbijsterd bij het zien van ‘Gon’. Ze rukte de keukendeur open en rende op de schutting af, het grijze hoofd dook naar beneden. Heleen schopte tegen de planken en sloeg er met haar vuisten op, ze bukte zich en greep een kluit aarde en wierp die over de afscheiding.

‘Heleen! Leentje! Wat doe je nou?’

‘Rotwijf! Loeder! Heks! Het is allemaal jouw schuld!’

Er volgde nog een aardkluit. En nog een.

‘Kind, ik heb het toch zo goed met je voor!’

De keukendeur aan de andere kant werd weer dichtgetrokken. Heleen liet zich voor de schutting op haar knieën zakken en huilde, huilde onbedaarlijk.

Hij stond in de deuropening en kreeg de neiging naar haar toe te gaan en haar te troosten, maar dat kon niet, dat wist hij wel. Hij zag tegen het berghok een stapeltje straattegels liggen, hij stapte het tuintje in en legde een tegel op de losse golfplaat. Daarna stond hij achter Heleen en voelde de aanvechting een arm om haar heen te slaan.

[p. 41]

‘Ze bedoelt het goed,’ zei hij. ‘Dat weet ik zeker.’

‘Ga weg! Ga alsjeblieft weg!’

Toen Heleen tot bedaren was gekomen vroeg hij of hij even een taxi mocht bellen. Dat was niet nodig, zei ze, ze moest toch weer naar de stad, ze zou hem wel afzetten bij het station.

Hij zat naast haar in haar oude deux chevaux met de ionisator op schoot. Ze startte en reed weg met loeiende motor. In het voorbijgaan maakte hij een handgebaar naar de grijze gestalte in de kamer waarin het korset te drogen hing. Heleen keek opzij met een vernietigende blik.

‘Weet u,’ riep hij boven het motorlawaai uit, ‘ik vind dit erg vervelend allemaal, ik kwam alleen maar het apparaat laten zien. Echt, het spijt me verschrikkelijk!’

Er kwam geen antwoord. Op een snel genomen rotonde helde de carrosserie sterk over en hij voelde de schouder van Heleen tegen zich aan, bij een volgende bocht leunde hij tegen háár, hij kon daar niets aan doen.

‘Dat ding!’ riep ze, doelend op de ionisator. ‘Dat ding werkt niet, dat is toch zo?’

Hij zei niets, het had geen zin om nu met een vaag en onweerlegbaar verhaal te komen.

Vóór hen tekende het silhouet van het bekende historische gebouw zich af tegen de lucht, en hij moet rook gezien hebben, hoewel hij het zich niet herinnert. Heleen vertelde over haar echtgenoot Paul, die haar zoontje David nu bij zich had. Bij het uitgaan van de school was er onenigheid ontstaan over wie het kind mee naar huis zou nemen. Het was Paul zijn beurt, dat wist ze wel, maar in verband met zijn komst en de ionisator, enzovoort. Paul had haar uitgelachen, zij had hem een klap gegeven en in aanwezigheid van het kind hadden ze in het openbaar gevochten. Paul was emotioneel, een gevoelsmens, een echte kunstenaar, ze hield van hem.

Zo treurig, allemaal. Hij vervloekte de ionisator.

Plotseling - ter hoogte van de taxistandplaats - moest Heleen krachtig remmen voor een wegversperring. Ze klapte het portierraampje omhoog en vroeg aan een van de chauffeurs war er gaande was.

‘Het kasteel staat in brand!’

‘In brand? Het kasteel?’

‘Het staat in brand!’

‘Fuck!’ Ze zette de eend in z'n achteruit en keerde driftig waarbij het wagentje overhelde naar links en naar rechts. ‘Fuck!’

Ze schoot een zijstraat in en met een omweg kwamen ze op het plein voor het station. Stromen voetgangers kwamen hen tegemoet, de blik omhoog gericht naar de grijze rookkolom die hij vanuit het autootje niet kon zien.

Bij het station stapte hij uit. Hij dankte haar voor de lift, bood nogmaals zijn verontschuldigingen aan en raadde haar aan om te verhuizen. Ze luisterde niet, maar stapte ook uit en rende de weg over. Daar liep een man in een spijkerpak, vergezeld door een klein jongetje. Ook zij keken omhoog.

De dag waarop het bekende monumentale gebouw in brand vloog was de laatste dag waarop hij met de ionisator onderweg was. In de trein schoot hem te binnen dat hij hem bij Heleen in de auto had laten staan. Eindelijk kreeg hij lucht.