Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 32]

Retorische rimram
door Bastiaan Bommeljé

Het eiland van de vorige dag van Umberto Eco heb ik niet gelezen, evenmin trouwens zijn De slinger van Foucault en De naam van de roos. Geen van de boeken heb ik zelfs aangeschaft, zodat ik niet medeplichtig ben aan het feit dat de Italiaanse semioticus wereldwijd de naam heeft de meest verkochte en minst gelezen successchrijver van deze tijd te zijn. Hoewel ik nieuwsgierig ben naar Eco's oeuvre, komt er op de een of andere manier altijd iets tussen als ik aan een werk van hem wil beginnen. Zoals de stortvloed van kritieken over Het eiland van de



vorige dag. Het recente verschijnen van de vertaling met begeleidend bezoek van de auteur aan Nederland bleek zo'n gelegenheid waarbij de dag- en weekbladen allemaal tegelijk met groot materieel uitrukken opdat de literaire importantie van een en ander niemand zou ontgaan.

Tot mij kwamen de kritieken van Nelleke Noordervliet in NRC Handelsblad, Michaël Zeeman in de Volkskrant, Alle Lansu in Het Parool, Paul van Heck in Trouw, Jacques Vogelaar in De Groene Amsterdammer, Peter Drehmanns in Vrij Nederland, Jacob Moerman in K-Boeken (de boekenbijlage van de Drents-Groningse Dagbladen), benevens een als aankondiging vermomde recensie door Willem Kuipers in de Volkskrant, een paginagroot interview met de schrijver ook al door Michaël Zeeman in dezelfde Volkskrant en een twee-pagina's groot interview door Pauline Sinnema in Het Parool.

De opvattingen der Nederlandse critici lopen danig uiteen over de 496 bladzijden tellende roman, waarin de wederwaardigheden worden verteld van een schipbreukeling die, eenmaal aangespoeld op een bijna verlaten schip, zich op een steenworp afstand van de datumgrens overgeeft aan contemplatie inzake zijn speurtocht naar het geheim van het bepalen der meridianen, waarbij ook de hogere Orde der Dingen, de Copernicaanse wereldbeschouwing, het leven in het algemeen en tal van andere wetenswaardigheden de revue passeren.

Terwijl Alle Lansu in Het Parool gewag maakt van ‘een meeslepende avonturenroman’ en ‘een orgasme van verbeelding’, waarbij hij het oordeel ‘magistraal’ en ‘geniaal’ niet schuwt, concludeert Paul van Heck in Trouw dat we te maken hebben met een boek dat ‘eerder tot bladeren dan tot lezen’ uitnodigt, overloopt van ‘ellenlange (...) woordspelletjes’, ‘retorische rimram’ en ‘klinkklank’; een boek kortom waarin ‘teveel wordt geposeerd en gekoketteerd, en te weinig gedacht’ en ‘dat gaat de lezer op den duur grenzeloos vervelen en irriteren’.

Waar Michaël Zeeman in de Volkskrant rept van ‘een virtuoos jongensboek’ en ‘een schoolvoorbeeld van post-moderne literatuur, maar eentje waar ik van genoten heb’, meent Jacques Vogelaar in De Groene dat het werk ‘meer gemaakt dan geschreven’ is, dat het ‘in beloften blijft steken’ en uiteindelijk weinig uitsteekt boven ‘een nogal vrijblijvend gedachtenspel dat ik bovendien knap langdradig vind’.

Hoewel Jacob Moerman in K-Boeken opmerkt dat Eco's boek ‘een enorme hoeveelheid briljante vondsten’ bevat, ‘verbaast, ontroert, spanning oproept, humoristisch is en ga zo maar door’ en waarschijnlijk niets minder is dan ‘het literaire hoogtepunt in Nederland voor dit jaar’, aarzelt Nelleke Noordervliet in NRC Handelsblad toch enigszins of de lezer hier meer krijgt voorgeschoteld dan een ‘stijloefening’ waarin men ‘tevergeefs tracht de ziel te ontdekken’: ‘men zoekt de ontroering en vindt die niet, men zoekt de ernst en vindt het spel, men wordt verblind door de schittering van zonlicht op water, dat niet verwarmt.’

Ditzelfde gevoel heeft Willem Kuipers overvallen, zo blijkt uit zijn signalement-cum-recensie in de Volkskrant: volgens hem wekt de roman ‘de indruk maakwerk te zijn’ waaraan ‘een ziel ontbreekt’. Volgens Kuipers valt er aan dit boek ‘niet zoveel te doorgronden’. Daarover denkt Peter Drehmanns in Vrij Nederland heel anders. Hij plaatst (als enige) de roman in het perspectief van de Italiaanse letterkunde, en volgens hem

[p. 33]

valt er juist veel te doorgronden: Eco vat schrijven op als ‘ars combinatoria’ waarin vele kennisgebieden met elkaar worden verknoopt. Die post-moderne aanpak ‘strookt wonderwel met de tijdgeest van de beschreven periode’, toen ‘de wereld oneindig gelaagd was, een raadselachtige samenklontering van vele onbekende werelden die aan voortdurende metamorfosen onderhevig waren’. Drehmanns signaleert op elke pagina een ‘haast farciale vorm van horror vacui’ maar noteert meteen: ‘alles wat je de auteur in de schoe nen schuift, kan hij vertrappen met steeds dezelfde doeltreffende en simpele opmerking dat elke letter die hij heeft geschreven gedicteerd wordt door de wetten van de barok.’

De voornaamste indruk die achterblijft na het lezen van de recensies is dat de dagbladcriticus, om die term van Menno ter Braak te gebruiken, graag grote woorden gebruikt, maar minder graag duidelijke argumenten. Toegegeven, zijn positie is niet benijdenswaardig. Hij moet op journalistieke snelheid over een Belangrijk Boek snel een Manifeste Mening vormen, en die ook nog met enig Letterkundig Gezag opschrijven. Geen geringe opgave. Daarom klampt hij zich zo graag en zo veelvuldig vast aan zijn reddingsboeien: de altijd imponerende maar nietszeggende kwalifikaties ‘meeslepend’ (Alle Lansu), ‘briljant’ (Jacob Moerman), ‘kostelijk’ (Nelleke Noordervliet), ‘virtuoos’ (Michaël Zeeman), en quasi-diepzinnige uitdrukkingen als ‘een zekere harmonie tussen actie en reflectie’ (Paul van Heck) of ‘hij overschrijdt ook regelmatig de grenzen van het literair fatsoen maar blijft tegelijkertijd binnen de grenzen die de barok aan de literatuur stelde’ (Peter Drehmanns).

De Volkskrant met drie stukken en Het Parool met twee stukken (waaronder het veel te lange, ongegeneerd opvrijerige interview) hebben Eco's boek opgevat als een media-gebeurtenis waarin zijzelf een grote rol spelen - overkill was het resultaat. Hoewel Michaël Zeeman het duidelijkst van iedereen de centrale problematiek van de bepaling der meridianen uitlegt voegt zijn recensie niets toe aan zijn interview. Dat het journalistenwoord ‘hilarisch’ zo vaak voorkomt in de twee Parool-stukken zegt genoeg: Eco's boek wordt hier toegeëigend voor het soort lezer dat bovenal wil ‘schateren van het lachen’, in de woorden van Lansu - die blijkens zijn stuk wel veel adjectieven kent maar ‘geen hedendaags schrijver die zo geniaal weet te fabuleren en zo hilarisch het lot bezingt van de zoekende mens’.

De essay-achtige kritieken van Nelleke Noordervliet en Jacques Vogelaar lijken wel getoonzet in dezelfde maniëristische en enigszins hoogdravende toon die blijkens hun eigen mededeling Eco hanteert. In beide stukken heeft de lezer nogal vaak te kampen met onduidelijke metaforen (‘hij draait zijn krullen op het kunstijs van de besloten wereld van het boek’, schrijft Vogelaar, blijkbaar als kritische noot) en bombastische pseudo-geleerdheid (‘Binnen de fictie zien we successievelijk de contouren van een historische roman, een imaginair reisverhaal, een robinsonnade, een Bildungsroman en een Filosofische Dialoog opdoemen, vermengd met elementen uit ridderromans, gotische romans en avonturenverhalen à la Alexandre Dumas, en deze opsomming is niet limitatief,’ weet Noordervliet). De slotsom van Noordervliet begrijp ik zelfs in het geheel niet: ‘De ziel van het boek verbergt zich in de plooien van een rijk gewaad, dat alleen al om de kunstigheid van het maaksel bewondering afdwingt, maar het is meer. Wie overleven wil, moet verhalen vertellen. En ze lezen.’ - Wat is ‘het’ dat ‘meer’ is? En waarom zou je verhalen moeten vertellen en niet er beschaafd het zwijgen toe moeten doen?

Ter Braak had gelijk toen hij schreef: ‘In de dagbladkritiek wordt alles vergroot, de normale proporties dijen onder de streling der woorden uit tot volumineuze zwammen; en (van zwammen gesproken) de nuchterheid raakt in discrediet.’

De slotsom is ook deze maand duidelijk: in Nederland wordt met slaafse onderdanigheid tegen de literatuur en de literatuurkritiek aangekeken. Veel te weinig mensen durven daardoor aan schrijver of aan criticus te vragen: ‘Wat bedoelt u eigenlijk?’