Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 18]

Beschaafd vervoer
door Peter Wesly

De beschaving begon toen iemand zich onder mensen begaf die hem nooit eerder hadden gezien maar hem toch niet doodden, aanrandden, beroofden, ja, hem zelfs niet lastig vielen met praatjes. En zie, er was openbaarheid, waar voorheen slechts individu, familie en clan waren geweest.

Niet dat in de openbare ruimte de mensen elkaar systematisch negeren. Soms groeten ze elkaar, ze zoeken toenadering, sluiten vriendschappen of maken vijanden. Ze stuiten bij dat alles weliswaar op grenzen maar weten van tevoren niet precies waar die liggen. Ze houden zich slechts aan wat vage regels: het is aardig om te zien hoe bij ieder samenzijn van twee of meer mensen er spontaan voorlopige omgangsvormen, herroepbare sociale contacten ontstaan.

Inperking van de openbare ruimte is dan ook verlies aan beschaving. Daar werkt men aan mee door ongefundeerde praatjes te verkopen over hoe het 's avonds niet pluis is in het stadspark, en eenzelfde ontroving van openbare ruimte vindt plaats wanneer de stad wordt afgezet omdat er staatshoofden gekroond, begraven of afgezet moeten worden. Tot zijn grote woede wordt de vrije burger zijn domein ontnomen, en hij keurt het niet helemaal goed maar kan er best inkomen dat het tuig van de richel met stenen gaat gooien.

Er is weinig waaraan ik zo gehecht ben als aan privacy: daarom is de openbaarheid me zo lief. In de openbare ruimte kan iedereen zo privé, maar ook zo weinig privé zijn als hij wil. Je hoeft je er niet aan de gewoonten of verwachtingen van een gastvrouw aan te passen, noch zoals op het werk een rol of functie te vervullen. Het ideaal is de straat in een grote stad, goede benaderingen zijn cafés, stations en schouwburgfoyers. Het soort openbaarheid dat ik bedoel wordt het best geïllustreerd door de tegenstelling tussen café en sociëteit (al verworden sommige cafés tot een soort sociëteiten doordat je er wordt weggekeken als je niet tot de vaste cliëntèle van jagers, vissers, journalisten, pooiers behoort).

Openbaarheid heeft te maken met democratie. De openbaarheid van het Plein van de Eeuwige Vrede is niet die van Trafalgar Square. Het broze en prachtige evenwicht tussen gerespecteerde privacy en een openbaar leven waar iedereen een grote mond mag opzetten is mijn dierbaarste politieke goed.

De keerzijde is dat je op die pleinen door opdringerigen aangeklampt, ingeklemd, uitgejouwd kunt worden. Daar moet je tegen kunnen. Je jouwt terug, zegt of doet iets dat de klemmers en klampers doet terugdeinzen en afdruipen. Het kan je gebeuren op straat en in het café, en voor hetzelfde geld in de tram of de trein. Je kunt ook preventief te werk gaan: martiaal schrijden, en als je op reis moet een paar tenen knoflook eten om van Amsterdam tot Groningen een coupé voor jezelf alleen te hebben. Dat is niet helemaal beschaafd, en een stap terug uit de openbaarheid die de trein kenmerkt: men ziet weer hoe nauw die twee gelieerd zijn.

Openbaar vervoer is in dit stukje niet wat de minister van Verkeer en Waterstaat ermee bedoelt, maar vervoer waarbij je je niet buiten de openbaarheid begeeft. De voetganger of fietser valt er dus onder, de taxipassagier nauwelijks, hoewel de fietser meestal wel, de taxipassagier niet eigenaar is van het vervoermiddel (het criterium van de minister, neem ik aan). In de trein kun je rondlopen en desgewenst contacten aanknopen, in ieder geval de openbaarheid ondergaan: het is een rijdende straat. De auto is een rijdende huiskamer, zij het in zijn autistische beslotenheid een benauwde en oncomfortabele. Voor zover de openbare weg door auto's wordt gedomineerd is openbaarheid in de hier bedoelde zin er ver te zoeken. Dezelfde mensen die elkaar op het trottoir omzichtig behandelen, belangstellend opnemen, minzaam groeten, worden in hun auto al gauw agressieve monsters. Daarom vind ik openbaar vervoer beschaafder dan de ooit deftige maar nu onuitsprekelijk vulgaire auto.

Openbaar vervoer is niet bij voorbaat beschaafd. Het vliegtuig is zowel volgens mijn definitie als volgens die van de minister openbaar vervoer, maar het is tevens een van de pestilenties

[p. 19]

van onze samenleving omdat het door zijn reutelende gebulder de openbaarheid schendt (en bovendien de privacy van mijn huis- en slaapkamer). Heel erg onbeschaafd.

Is een ritje in de tram voor de connaisseur van het openbare leven al een traktatie, het is nog niets bij de nieuwste variëteit van openbaar vervoer: langs telefoonlijnen (met af en toe een sprongetje naar een communicatiesatelliet) door de cyber-ruimte reizen. Ik heb het over het Internet, de grootste en bontste communicatiemarkt ter wereld, te betreden voor iedereen die beschikt over een telefoonaansluiting, een modem, een eenvoudige computer en wat software - erg openbaar, kortom. Hoewel je bij het reizen door de inforuimte meestal stil zit, dringt de term ‘vervoer’ zich toch op: je neust in bibliotheekcatalogi of fotobestanden in Jeruzalem of Boston, gaat op bezoek bij Russische praatgroepen over het graanoverschot op aarde of de ontbrekende materie in het heelal, en kletst wat met geestverwanten of masturbatiepartners in Argentinië of IJsland.

In de Steets, dus binnenkort ook hier, is het onder modebewuste intello's al heel gewoon, hoor ik, om te zeggen: ik ben niet op het Net; zoals ze eerder zeiden: ik heb geen tv/auto/computer. Avantgarde-snobisme is altijd een omgekeerd snobisme: verwerping van Kulturgut omdat het al een tikje gesunken is. Maar dat is mode: leuk om naar te kijken, niet om aan mee te doen.

Net als in andere openbare ruimten ontstaan in de inforuimte spontaan zeden en gewoonten, en als het niet spontaan gaat, of het gaat spontaan verkeerd, dan schieten de regelende instanties als overheden uit de grond. Zo is er al jaren de Electric Frontier Foundation (‘bringing civilization to Cyberspace’), die ijvert voor onze elektronische rechten en de Amerikaanse regering via de rechter probeert te beletten grenzen te stellen aan de vrijheid van het gegevensverkeer.

Er zijn meer overeenkomsten. Net als in de trein en op het Vrijthof is op het Internet het aanbod van flauwekul gigantisch. Maar hier zo goed als daar ontstaan als vanzelf methoden om kaf en koren te scheiden. In de inforuimte komen er steeds meer zoekprogramma's en navigatiemethoden die je kunt gebruiken om nooit een digitale Telegraaf maar slechts elektronische Le Mondes (en natuurlijk Hollandse Maandbladen) tegen te komen. Je hebt dergelijke programma's in heel wat minder tijd onder de knie dan je eerder in je leven nodig had om in schouwburg of café jezelf naar die enkele contacten te manoeuvreren die de moeite waard zijn.

En zoals je in het gewone leven zelf bepaalt waar je de grens trekt tussen privacy en openbaarheid, zo kun je dat ook in de elektronische ruimte doen. Het is een koud kunstje om je elektronische post zo te versleutelen dat alleen de geadresseerde haar kan lezen. Mensen die erg veel e-mail ontvangen maken gebruik van filters die automatisch berichten van ongewenste bezoekers tegenhouden of juist alleen de berichten van enkele uitverkorenen doorlaten.

Of de overheid en een door haar niet beteugelde commercie van dit elektronische Trafalgar Square een Plein van de Hemelse Vrede gaan maken moeten we afwachten.

Er ontbreekt wel iets aan het toeven in de inforuimte: het stotteren, zweten, blozen, aankijken, door je heen kijken, smalen, grijnzen, slijmen van de gesprekskornuiten. Zintuigelijkheid is vervangen door intellectuele abstractie. Dat is een groot verschil met het toeven in een café.

Een Internetreisje verhoudt zich tot een stadsslentering als literatuur tot beeldende kunst. Ook literatuur is niet rechtstreeks afhankelijk van de zintuigen. De zintuigen zijn er zeker bij betrokken, maar via de verwijzing, via het beroep op de herinnering aan zintuigelijke ervaringen.

Misschien zal de techniek van de ‘virtual reality’ ooit zo ver komen dat de zintuigen bij het reizen op elektronenwolkjes rechtstreeks aan hun trekken komen. Het is denkbaar dat we dan zo in de virtuele werkelijkheid ondergedompeld kunnen raken dat we voor de duur van de online-verbinding werkelijk denken te beleven wat we in feite niet echt beleven. Maar het kan zijn dat we tegen die tijd de woorden ‘echt’ en ‘beleven’ niet meer op dezelfde manier gebruiken als nu. Hier is werk aan de winkel voor de filosofen.

En je hoeft ook niet permanent over 's Heren Al Gore's information superhighway te dolen, zomin als je altijd in de trein zit. Digitale hype in bladen als Wired wil ons van alles aanpraten, van elektronische dichtbundels tot pc-shoppen. Daar hebben we geen behoefte aan, want we willen het papier strelen waarop die gedichten staan afgedrukt, en we vinden het leuk om in echte winkels door echte bedienden echt grof bejegend te worden.