Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 20]

Openbare gezagsproblemen
door Rineke van Daalen

Wie met het openbaar vervoer reist heeft weinig te kiezen. De dienstverlening, routes en rijschema's liggen vast, de medepassagiers dienen zich ongevraagd aan en het personeel krijgt men op de koop toe. Hier ligt de oorsprong van een ongemakkelijke situatie, want passagiers van het openbaar vervoer reizen het liefst alleen. Ze zoeken een lege bank en zetten hun tas naast zich neer; ze staren naar buiten en doezelen zachtjes weg; ze pakken een krant of zetten een walkman op. Hun ideaal is een rustige coupé, een openbare ruimte in evenwicht.

Zodra een gezelschap bus, trein of tram binnenkomt wordt dat equilibrium verstoord. Wie met meer mensen is, gedraagt zich in het openbaar vervoer alsof hij thuis aan de keukentafel zit. Ongegeneerd eigenen zulke groepjes zich de ruimte toe. Als de leden van de groep jong zijn en zich als clan sterk voelen, breiden ze hun domein vaak zonder enige terughoudendheid uit tot de hele achterbank van een bus, of het gehele achterste deel van de tramwagen. Daar gaan ze hun gang, vertrouwend op de dreiging die van hen uitgaat. Ze maken lawaai en grappen, ze lachen om elkaar en om anderen, ze eten, drinken en roken.

Wie niet bij zo'n groep hoort, houdt zich liever stil. Deze kunst van het stilhouden beheersen de meeste passagiers van het openbaar vervoer tot in de puntjes. De regels van deze afzijdigheid zijn: 1) niet kijken, nergens mee bemoeien en je niet laten betrekken bij wat anderen doen en laten; 2) geen aanstoot geven opdat anderen jou niet storen. Het is de kunst om zo een eigen - beschermende - ruimte te creëren en de narigheid en gezelligheid aan de anderen te laten. In deze staat van sluimerende afzondering vinden passagiers het een hinderlijke bijkomstigheid dat ze de ruimte met anderen delen. Dat geldt trouwens ook voor de aanwezigheid van het openbaar vervoerspersoneel. Als iemand de coupés, de sta- en zitplaatsen, en de wagens als zijn eigen domein kan beschouwen dan is het wel de conducteur of de bestuurder. Conducteurs hebben daarin een dubbele positie: zij bewaren de rust, maar hun eigen aanwezigheid is een storende factor in de rust van de sluimerende passagiers. Zij vertegenwoordigen het gezag, terwijl de passagier juist zijn eigen orde nastreeft. Als gezagsdragers onderscheiden conducteurs zich niet alleen door hun uniform; met hun hele gedrag en attitude belichamen zij het vervoerbedrijf. Hun gedrag moet ambtelijk zijn, onopvallend, afstandelijk en neutraal, met voor iedereen, ongeacht klasse of kleur, dezelfde behandeling. Hun controleurswerk veronderstelt een actief optreden dat passagiers tot de werkelijkheid roept. Die wanen zich wel alleen, maar zijn het niet en de controleur zorgt ervoor dat ze dat niet vergeten.

Vanaf de eerste paardetram is het de taak van controleurs om ervoor te waken dat passagiers van het openbaar vervoer zich volgens bepaalde regels gedragen. Vroeger dienden controleurs te verhinderen dat passagiers rookten, spuwden, luidruchtig waren, onbehoorlijke gesprekken voerden, zich ongepast gedroegen, zongen, hinderlijk neurieden, floten, of de wagens beschadigden. Tegenwoordig is de controleur tevreden als hij kan verhinderen dat mensen gratis meereizen.

Reizigers en vervoerspersoneel verkeren noodgedwongen in één ruimte. In hun interactie botst het openbare domein met het privé domein. Anders gezegd: conducteurs en passagiers ergeren zich al snel aan elkaar. Misverstanden, irritaties en beledigingen over en weer horen bij hun verhouding. De geweldsexcessen die de laatste tijd de pers haalden zijn uitwassen van een relatie die nooit zonder zorgen is geweest.

En de gezellige joviale Amsterdamse conducteur dan, die man die fluitend kaartjes controleerde, en met een knipoog de hand over zijn hart streek als belhamels aan het balkon hingen, heeft die dan nooit bestaan? Omdat hij in vele verhalen voortleeft, is uit het zicht verdwenen dat conducteurs en passagiers elkaar de afgelopen honderd jaar al heel wat ergernis hebben bezorgd. Wat onze eigen tijd betreft hebben de bestuurders van de Amsterdamse tramlijn 16 daarvan in 1984 een plastisch beeld gegeven. In een prachtige reportage in Vrij Nederland door Elma

[p. 21]

Verhey en Gerard van Westerloo vertellen zij over de agressiviteit, zwijgzaamheid en onvriendelijkheid van passagiers, die het vervoerspersoneel geen enkel gezag of respect toekennen, en dat zijn slechts een paar van hun klachten uit een onuitputtelijke reeks.

Opvallend is overigens dat ook de conducteurs zelf geloven dat het hier om nieuwe ontwikkelingen gaat en dat het leven op de tram vroeger veel aangenamer was. Tot op zekere hoogte zal dat zo zijn, maar zij vergissen zich als ze denken dat al hun ellende nieuw is. De machtsstrijd tussen conducteur en passagier blijkt al veel langer te spelen. Deze sluimerende strijd laait af en toe op om, in onze ogen, incidenten van niets, maar de inzet ervan is belangrijk genoeg: ‘Wie is de baas in het openbaar vervoer?’.

Zo'n honderd jaar geleden ging het in het Amsterdamse openbaar vervoer al om precies dezelfde vraag. Dat blijkt uit klachten die passagiers in 1910 aan het Gemeentelijk Vervoerbedrijf hebben geschreven. Als de reis te wensen overliet, lag het ook toen voor de hand de personeelsleden van het vervoerbedrijf daarop aan te spreken. Ongetwijfeld hebben die net als nu veel wrijving ter plekke opgelost maar een deel van de spanningen is in briefvorm voor de eeuwigheid vastgelegd in het archief.

Een bekende verschijning in de klachten is de conducteur die zijn autonomie te ver voert, zich gedraagt alsof hij de tram voor zichzelf heeft en op die manier verzeild raakt in een territoriumstrijd. Hij mag dan wel de baas van de tram zijn, dat wilde ook in 1910 nog niet zeggen dat hij kon doen alsof hij thuis was. ‘Zeer onaangenaam’ vond een passagier van de Kattenburgerkade het dat een conducteur zijn voeten door gedurig stampen probeerde op te warmen. Behalve hij en zijn twee zusters was de tram leeg. ‘Hem met woorden niet tot staan kunnende brengen, stak mijn zuster haar been recht uit, waarop hij even stilstond, zoodat ik even tijd had zijn nummer 57 op te nemen.’

Omgekeerd stoorden conducteurs zich aan passagiers die zich te veel ruimte toeëigenden. Zo zat iemand naar eigen zeggen geheel niet hinderlijk uit het raam te kijken en hoorde de conducteur ineens zeggen: ‘Ik zou er wel eens door willen.’ De briefschrijver achtte dit onhebbelijk gezegd, maar hij gehoorzaamde de conducteur, nam zijn benen van elkaar en zei niets. De conducteur bleek volgens de briefschrijver echter nog niet tevreden en toen hij weer langskwam merkte hij op: ‘Ik weet niet waarom u in de tram zit maar ik heb geen zin om de modder van uw voeten aan mijn jas te krijgen.’ Dit vond de reiziger ‘zoo verregaand onbeschoft’ dat hij het nummer van de man noteerde.

Kinderen zijn een andere bron van spanning in het openbaar vervoer, thans niet anders dan in 1910. Een conducteur die de regie in zijn wagen stevig in de hand wilde houden, probeerde door het heen en weer schuiven van kinderen plaatsen voor volwassenen vrij te maken. Hij sprong volgens een briefschrijver met die kinderen om ‘alsof het vee’ betrof. De passagier bemoeide zich ermee toen de conducteur ook met zijn achtjarige meisje ‘aan het changeeren’ ging. Hij maakte de conducteur erop attent dat die kinderen ook recht hadden om behoorlijk te zitten. Het zal wel waar zijn, noteerde hij, dat zij volgens de reglementen bij drukte op elkaars schoot moeten zitten, maar het ging hem te ver dat de conducteur ze van de ene naar de andere kant zette, ‘of dat een meisje op den schoot van een voor haar geheel vreemden jongen gezet wordt; vooral wanneer dit meisje tot de betere klassen der maatschappij behoort, zullen de ouders hiermede niet homogeen gaan’. Het kwam, zo luidde zijn formele klacht, niet te pas dat de conducteur toen op hoge toon zei: ‘Mijnheer, maak u niet kwaad’ en al evenmin dat hij zegt, ‘dat hij hier de orders uitdeelt’.

Toch is dat laatste ontegenzeglijk waar: conducteurs hebben het in de wagens voor het zeggen en passagiers hebben aan hun aanwijzingen gevolg te geven, zonder kapsones of eigenzinnigheid. Als hen dat niet bevalt dan moeten ze geen gebruik maken van het openbaar vervoer. ‘Laat ze anders een rijtuig nemen,’ zo hoonde een conducteur in 1910, en vijfenzeventig jaar later varieert een collega op dit thema in een door Van Westerloo en Verhey genoteerde tram-dialoog: ‘Kan ik bij u een ticket kopen? - Nee mevrouw, dan moet u op het vliegveld wezen.’

Passagiers die eigenmachtig optreden, krijgen en kregen lik op stuk van de conducteur. Door ‘de colossale menschenmassa’ was het een briefschrijver in 1910 onmogelijk om de tram in te komen. Het hekje bleef gesloten. Nadat vier trams voorbij zijn gereden, kreeg hij er genoeg van en besloot bij de volgende zelf in te grijpen en het hekje te openen. Aldus geschiedde en hij veroverde een plek op het balkon. ‘Mijn vrouw

[p. 22]

ging er achter mij op. Op dit zelfde oogenblik kwam conducteur 405 en duwde mijn vrouw tegen haar borst op een onhebbelijke ruwe manier eraf.’ De passagier sprak de conducteur aan op zijn onwelvoeglijke gedrag en kreeg tot antwoord: ‘U hebt geen recht het hekje zelf te openen.’ De passagier beklaagde zich overigens niet daarover, - hij schreef ‘hiermee is hij in zijn volle recht’ - maar over de ruwe manier waarop een en ander gebeurde. Gezagsuitoefening was acceptabel maar het moest volgens bepaalde, ambtelijke, standaarden verlopen.

Een andere passagier overkwam iets vergelijkbaars. Hij had, tegen de regels in, zelf gebeld. ‘De conducteur dit hoorende, keek op, trok direct in aansluiting aan het door mij gegeven sein óók aan den riem, en kwam naar buiten met de tot mij gerichte opmerking (niet onbeleefd maar met klem): ‘U moet er met Uw handen afblijven.’ Daarop ik heel gemoedelijk: ‘God, ik dacht dat het je ontgaan was,’ waarop hij, ditmaal vrij ongepast: ‘U moet er met uw handen afblijven.’ Ook een andere passagier werd op ‘hoogst autoritaire toon’ verboden ‘om op de schel te drukken, aangezien dit het werk van den conducteur, maar niet van den passagier was’. De moraal is duidelijk: reizigers dienen zich niet op het terrein van de conducteur te begeven.

In al deze voorbeelden hebben conducteurs te kampen met de typische problemen van toezichthouders met een lage status die zich rechtstreeks moeten laten gelden tegenover de burgers, hun klanten, en die hun gezag voornamelijk aan hun uniform ontlenen. Kritiek en commentaar op hun werk of hun persoon kunnen zij slecht verdragen. Een passagier die een conducteur op een vergissing opmerkzaam maakte, kreeg tot drie keer toe ‘op een brutale manier’ te horen ‘als ik zoo'n bolleboos was als U zouden er geen abuizen voorkomen’. Een andere Amsterdammer ergerde zich aan het gedrag van een conducteur die twee keer opmerkte: ‘Wat kijkt u raar.’ Hij vroeg: ‘Conducteur, is dat een nieuwe manier om de passagiers te behandelen?’ Conducteur: ‘Ik doe wat ik wil.’ Waarop de reiziger antwoordde: ‘Ja, wat den dienst betreft, maar dit komt niet te pas.’ Dat bracht de conducteur tot een herhaling van zetten: ‘En ik doe toch wat ik wil.’ Zodat de klager de gezagsverhouding omdraaide met het neerbuigende: ‘Dan zal ik U dat afleren.’

Een ander die de conducteur erop wees dat hij niet had opgetreden toen er - tegen de reglementen - vijf mensen op één bank zaten, kreeg ten antwoord: ‘Dan had jij mij moeten waarschuwen.’ Hij voelde zich daardoor toegesproken alsof hij ‘een onderdaan van de conducteur’ was.

Conducteurs en passagiers willen nooit voor elkaar onderdoen. De regels van het ambtelijk verkeer helpen hen daarbij en garanderen dat de verhoudingen tijdens de rit niet ontsporen. Passagiers en conducteurs dienen elkaar formeel te behandelen, ongeacht hun sociale positie. Gevoeligheden op dit punt manifesteren zich onder andere op het gebied van tutoyeren. Dat is geen van beide partijen geoorloofd, maar het gebeurt wel, soms per ongeluk, soms op een onzekere, weinig vormvaste wijze in combinatie met u-zeggen.

In 1910 was dat natuurlijk helemaal precair. Een passagier die na lang wachten bij het instappen een praatje begon met ‘Wel conducteur, wat ben je lang weggebleven,’ had het meteen verkorven. ‘Wees maar blij dàt we nog komen,’ zei de conducteur, althans volgens de briefschrijver. Op verdere vragen kreeg hij geen antwoord meer, tot hij tenslotte zei: ‘Conducteur, zou je me nu even kunnen te woord staan?’ Daarop kwam de conducteur, aldus de briefschrijver, ‘voor me staan en vroeg zich voorover buigende en me verregaand brutaal aanziende: “Wat wil U nou?”’ Het kwam niet meer goed tussen de twee en de gehele rit lang zouden ze ruzie houden. Waarschijnlijk, zo concludeerde de klager, behoorde de conducteur ‘tot de socialisten die tot ontevredenheid geprikkeld en tot brutaal optreden aangezet zonder de minste reden eene houding aannemen, die hen voor hunne positie totaal ongeschikt maakt.’

Ook tutoyeren door conducteurs kon het begin van een twist zijn. De uitspraak ‘Toon dan je kaart, Mijnheer.’ leidde tot de volgende dialoog. ‘Ik zeg: ‘Toon dan je kaart?’, maar krijg verder geen gelegenheid om iets te zeggen, want mijnheer de conducteur barstte los in de volgende termen: ‘Ja, mijnheer u is verplicht je kaart te toonen, ook zonder dat je ernaar gevraagd wordt, dan moet u je abonnementsvoorwaarden maar eens beter lezen.’ De directeur der Gemeentetram, meende de gebelgde passagier, zou aan dergelijke brutaliteiten iets moeten doen: ‘Ik verzoek U daarom beleefd het personeel op het hart

[p. 23]

te drukken het publiek beleefd te behandelen en het ongepast jy en jou achterwege te laten.’

Ook in 1910 hadden de conducteurs het allerminst gemakkelijk, zo blijkt uit de stukken. Sommige passagiers deinsden er niet voor terug de conducteur ronduit te sarren: ‘(Passagier:) “Lach me niet uit, waarom lach je?” Conducteur kalm: “Ik lach u niet uit, meneer.” “Jawel, grijns niet zoo vlegel,” zegt meneer x op onbeleefde toon. Conducteur beleefd: “Ik ken U niet meneer.” Meneer x: “Houd je mond, ik heb niets met je noodig, jij sociaal-democraat.” Conducteur beleefd: “Als u niet kalm bent, heb ik het recht u te verwijderen.”’ - Degene die dit incident beschrijft, een Ingenieur van de Vereeniging tot bevordering van rookvrij stoken, zou zelf anders gehandeld hebben, noteerde hij: ‘Indien ik conducteur geweest was, had ik meneer x direct van de tram gezet. Het was een ongehoord brutaal optreden van een persoon die zich beschaafd wil noemen.’

Al deze beschreven scènes spelen zich af tussen meest deftige mensen die ‘zich beschaafd willen noemen’ en niet naar lagere ambtenaren willen

[p. 24]

luisteren en conducteurs die hun positie als ambtelijke gezagsdrager proberen waar te maken. Hoewel er tijdloze elementen in te ontdekken zijn, maakt dit type gezagsproblematiek de klachten tijdgebonden en anders dan de problemen waaronder het vervoerspersoneel tegenwoordig te lijden heeft.

Honderd jaar geleden schetsen ontevreden passagiers een gezagsgetrouw portret van zichzelf. Ze zijn bereid zich te schikken naar de orders van de conducteurs, mits deze beleefd worden uitgedeeld. Ze hebben vertrouwen in de functie van ambtelijke regels als bescherming tegen willekeur en als garantie voor rust. Als ze met de conducteur in discussie raken, gaat het niet over principiële kwesties zoals de legitimiteit van de regels. Hun onderhandelingen betreffen de uitvoering daarvan. Als ze zich vanuit de hoogte gedragen, zullen zij dit in hun brieven trachten te camoufleren - althans voor zover zij zich van hun gebrek aan respect voor de conducteurs bewust zijn. Hoewel uit hun gedrag soms het tegendeel blijkt, laten ze in hun brieven blijken dat voor gevoelens van hoogmoed in het openbaar vervoer geen plaats is. Passagiers die het de conducteurs tegenwoordig lastig maken zijn in al deze opzichten anders. Zij zijn minder goed in te delen naar sociale klasse en vormen een gevarieerde groep, van jong tot oud, van junk tot uitgekookte boekhouder. Het is een gezelschap dat zich zelden geremd voelt door spelregels. Minder dan de briefschrijvers uit 1910 zien zij van ambtelijke regels de voordelen in. Op hun burgerzin of braafheid laten zij zich niet aanspreken en alleen onder toezicht laten ze zich de wet voorschrijven. Als effectieve controle ontbreekt, gaan zij zonder enige gêne over tot zwartrijden. Zij hebben geen enkel respect voor het vervoerspersoneel en die gevoelens zijn wederzijds. ‘Hoe heten die dingen ook alweer,’ hoorden Verhey en Van Westerloo een van de bestuurders van lijn 16 over zijn passagiers zeggen.

De houding van de hedendaagse tegenspelers van het vervoerspersoneel laat zich illustreren door het optreden van een jonge zwartrijder, met wie ik laatst in de metro zat. Hij had geen geld bij zich en was niet bereid zijn naam te geven. Hij hoefde maar één halte mee, zo merkte hij zonder een spoor van schaamte vergoelijkend op, en bij de eerstvolgende halte probeerde hij onder het toeziend oog van de controleur gauw naar buiten te glippen. Een groepje van diens collega's hield hem met geweld tegen.

Het gedrag van deze jongen laat zien hoe hoog de spanningen tussen een bepaald type passagiers en toezichthouders met een lage status zijn opgelopen. Onderhandelen over betaling is iets principieel anders dan een competentiekwestie over de vraag wie mag schellen. Hier is het handhaven van de orde niet langer touwtrekken om het gezag, maar is het ontaard in een regelrechte machtsstrijd, waarin passagiers het soms zelfs op fysiek geweld laten aankomen.

Doezelende reizigers die zich afzijdig houden van de rest van de coupé en het type passagiers die zich van god noch gebod iets aantrekken leveren een moeizame combinatie op. Als vertegenwoordigers van een externe instantie hebben conducteurs daarin een lastige taak.

In 1910 hadden zij het al niet gemakkelijk met hun klanten, maar inmiddels is ook in het openbaar vervoer de dramaturgie van het dagelijks leven, om die uitdrukking van Erving Goffman te gebruiken, veel grimmiger en grover geworden. Het hedendaagse streven naar goedkoop en klantvriendelijk vervoer zal daaraan weinig afdoen.