Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 19]

De v.s. op weg naar politieke machteloosheid
door Maarten van Rossem

Op dinsdag 8 november 1994 wonnen de Republikeinen 52 zetels in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden en negen in de Senaat. Die overwinning gaf hun een meerderheid in beide afdelingen van het Congres. In het Huis was dat voor het eerst in 40 jaar. Triomfantelijk schetterden zij over een ‘politieke revolutie’ en een ‘nationaal mandaat’ voor hun nieuwe programma, het Contract with America. De volgens hen noodzakelijke reconstructie van de Amerikaanse democratie zou nu kunnen beginnen.

Dat de overwinnaars zich zo uitlieten, valt wel te begrijpen, zeker in Washington, waar understatement een onbekend begrip is. Toch valt er op het triomfalisme van de Republikeinen wel wat af te dingen. Bij tussentijdse verkiezingen gaat meestal minder dan 40% van de mogelijke Amerikaanse kiezers ter stembus. De Democraten hoeven in het Huis bij volgende verkiezingen maar 14 zetels te winnen om hun traditionele meerderheid weer terug te krijgen. Van een nationaal mandaat voor het Contract with America was al helemaal geen sprake. Bijna driekwart van de kiezers, zo bleek uit opinie-onderzoek, had nooit van het Republikeinse programma gehoord en al evenmin van Newt Gingrich, de bedenker van het Contract en de held van de dag. Toen duidelijk werd dat hij de nieuwe voorzitter van het Huis werd, veranderde dat op slag.

De Republikeinse overwinning al te zeer te relativeren, zou echter ook niet verstandig zijn. De winst van afgelopen november is immers deel van een groter patroon. De Democraten hebben in de afgelopen 25 jaar langzaam maar zeker terrein verloren aan een conservatief populisme, dat gedragen wordt door de rechtervleugel van de Republikeinse partij. De ellende begon voor de Democraten met het optreden van George Wallace, de Democratische gouverneur van Alabama, als onafhankelijk kandidaat in de verkiezingen van 1968. Wallace verweet zijn eigen partij dat zij zich te veel geïdentificeerd had met de politieke en culturele vernieuwing van de jaren zestig en vooral met de emancipatie van de zwarten. Zijn boodschap appelleerde aan Zuiderlingen en aan delen van de lagere middenklasse en de arbeidersklasse. De lagere middenklasse en delen van de arbeidersklasse zijn sinds de late jaren zestig steeds bozer en conservatiever geworden omdat zij hun inkomen gestaag zagen verminderen en omdat zij de culturele veranderingen die zichtbaar werden de jaren zestig niet wilden accepteren. Zij hadden daarbij het gevoel dat de federale overheid aan iedereen de helpende hand toestak behalve aan hen. In 1980 zag Ronald Reagan kans een groot deel van deze ontevredenen los te weken uit de Democratische gelederen: de Reagan Democrats.

In feite zijn de Democraten bij de presidentsverkiezingen al sinds 1968 de minderheidspartij. De overwinningen van Jimmy Carter in 1976 en Bill Clinton in 1992 waren louter te danken aan bijzondere omstandigheden. Dat de Republikeinen hun groeiende greep op het electoraat niet wisten om te zetten in meer zetels in het Huis van Afgevaardigden (in de Senaat hadden zij een meerderheid van 1981 tot 1987) lag aan hun slechte organisatie op lokaal niveau, vooral in het Zuiden, waar de Democraten zolang een monopoliepositie hadden gehad. Deze ontwikkeling betekent al met al dat de politieke vooruitzichten voor de Republikeinen gunstiger zijn dan voor de Democraten.

De positie van de Republikeinse partij vertoont echter ook zwakheden. In de afgelopen twintig jaar zijn de progressieve Republikeinen vrijwel uitgestorven en de gematigde Republikeinen een bedreigde minderheid geworden. Het is de rechtervleugel die de partij stevig in haar greep heeft. Die rechtervleugel loopt echter voortdurend het gevaar al te conservatief te worden en zo de meerderheid van het Amerikaanse electoraat, die zich nog steeds in het brede politieke centrum ophoudt, van zich te vervreemden. Dat centrum is wel in conservatieve stemming (of beter misschien: boos, verward en onzeker), maar voelt

[p. 20]

weinig voor de extreme standpunten van Gingrich en zijn politieke vrienden. Bovendien zijn velen huiverig voor het sociale conservatisme van de christelijke fundamentalisten die zo'n belangrijke rol spelen in de Republikeinse partij. Een andere zwakke plek van de nieuwe meerderheid is de permanente potentiële twist tussen de Republikeinen in het Huis en de gematigde Republikeinse leiders in de Senaat.

De Republikeinen hebben zich op handige wijze meester gemaakt van de ongerichte woede en teleurstelling van dat deel van het Amerikaanse electoraat dat zijn sociaal-economische positie in de afgelopen twee decennia heeft zien verslechteren. Twee van de drie kiezers die hun levensstandaard de laatste jaren zagen dalen, stemden jongstleden november op de Republikeinen. Voor deze mensen is, in een arbeidsmarkt met permanente tegenwind, de hoop vervlogen dat hun kinderen het veel beter zullen hebben dan zijzelf en die hoop was een wezenlijk onderdeel van de Amerikaanse droom. Deze gefrustreerde leden van de lagere middenklasse en de arbeidersklasse houden de traditionele politieke en culturele elite (voornamelijk Democraten, maar ook een enkele Republikein als de veel te deftige en gematigde George Bush) verantwoordelijk voor het onheil dat hen en de natie heeft getroffen. Zij haten de federale overheid en haar uitgebreide cliëntèle van hulpbehoevenden, zonder zich steeds te realiseren dat zijzelf cliënten van die overheid zijn of ooit zullen worden.

Liberals, bureaucraten en bijstandstrekkers helpen in hun ogen de natie naar de verdommenis. Die boodschap van de borreltafel, ontdaan van elke nuance, willen de boze kiezers graag horen. Zij worden nu al enkele jaren op hun wenken bediend door de vele populistische radiopresentatoren die beter beluisterd worden naarmate hun politieke verdachtmakingen fantastischer zijn. Wie naar hun programma's luistert zou denken dat de Verenigde Staten slachtoffer zijn van een totalitair regime van liberal Democraten en dat er de laatste vijftig jaar geen verkiezingen meer zijn gehouden. Dat de politieke ellende ten dele wordt veroorzaakt door de wellicht begrijpelijke, maar daarom niet minder kortzichtige en egoïstische wensen van het electoraat, wil de boze rechtse kiezer niet graag horen. Eigen rechten en subsidies dienen gehandhaafd te worden, die van de anderen (pure verspilling!) dienen onmiddellijk te worden afgeschaft, dat is de kern van dit gedachtengoed. Dat Republikeinen het Witte Huis bewoonden van 1969 tot 1977 en van 1981 tot 1993 lijkt conservatief Amerika zich niet te realiseren.

Vanuit deze conservatieve hoek wordt een systematische lastercampagne tegen president Clinton gevoerd, waarin klaarblijkelijk alles is geoorloofd. Wat hij ook doet, het deugt niet. Zou hij morgen als de Here Jezus over het water lopen dan zou Rush Limbaugh, de meest befaamde rechtse radioschreeuwer, de volgende dag zeker snerend opmerken dat de president, anders dan échte Amerikaanse mannen, niet kan zwemmen. De drie aanslagen op het Witte Huis van de afgelopen maanden, die de president overigens nimmer in gevaar gebracht hebben, zijn wat deze mentaliteit betreft van aanzienlijke symbolische betekenis. Wie in de Verenigde Staten zijn verstand verliest, schaft zich een krachtig geweer aan, rijdt naar Washington in zijn pick-up en schiet in het wilde weg wat op de residentie van de president. Om deze sentimenten nog wat reliëf te geven verklaarde Jesse Helms, een extreem-rechtse Republikeinse senator, op tevreden toon dat de president bij een bezoek aan zijn (i.e. Helms') staat zijn leven niet zeker zou zijn. De president is kortom voor vele conservatieven de oorzaak van alle ellende en de bron van alle kwaad.

De rechtse Republikeinen in het Congres doen aan deze haat- en lastercampagne van harte mee; zij vormen een bij uitstek deloyale oppositie. Het echtpaar Clinton in het Witte Huis, verklaarde Gingrich kort geleden, is een overwinning voor de counterculture. De Clintons zijn gevaarlijke ‘McGovernniks’ in de vermomming van gematigde Nieuwe Democraten. De Democraten en hun president zijn, in de visie van de nieuwe voorzitter van het Huis, de vijanden van alle normale Amerikanen. Normale Amerikanen in dit paranoïde wereldbeeld zijn godvruchtige, hardwerkende lieden, die denken dat de herinvoering van het verplichte gebed op openbare scholen aan alle maatschappelijke problemen een eind zal maken. Toen onlangs een depressieve jonge moeder haar beide zoontjes op tragische wijze verdronk, suggereerde Gingrich dat zulks het gevolg was van de morele slapheid die de Democraten de natie hebben aangepraat.

De apocalyptische toon die de Amerikaanse conservatieven zo gemakkelijk aanslaan, doet vermoeden dat het hun om meer gaat dan een eenvoudig politiek meningsverschil met de Democraten. Voor hen staat steeds het lot van de natie

[p. 21]

op het spel. Als de Verenigde Staten niet terugkeren van de dwaalweg die ze ooit in 1933 met de start van Roosevelts New Deal zijn ingeslagen en die in de jaren zestig met de counterculture een nog dreigender wending nam, is de ondergang nabij. Een kleinsteeds christelijk waardenpatroon dient hersteld te worden en dat kan klaarblijkelijk alleen als de federale overheid tot een minimum wordt gereduceerd. Op de achtergrond klinkt hier nog het rumoer van een oud historisch drama: het verzet van de Zuidelijke en Westelijke staten tegen de bemoeizucht van de federale overheid en de voormalige macht van de Noordoostelijke economische en culturele elite.

Het is eigenlijk bijzonder jammer dat de Republikeinse overwinning nu juist Gingrich en zijn ploeg van politieke slopers aan de macht heeft geholpen. De veertigjarige dominantie van de Democraten in het Huis was voor de democratie geen goede zaak en toegegeven moet worden dat Gingrich direct een aantal bijzonder nuttige procedurele hervormingen tot stand heeft gebracht.

Over de politieke plannen van de Republikeinen in het Huis valt jammer genoeg niets positiefs te zeggen. Het Contract with America is een fantastisch staaltje politieke kwakzalverij, grotendeels bestaande uit overjarige restanten uit de boedel van de allergrootste onder de kwakzalvers: Ronald Reagan. Het Contract is niet eens de neerslag van werkelijk principiële politieke overtuigingen. Het is opgesteld na langdurig opinie-onderzoek en bevat in hoofdzaak symbolische oplossingen, die bij de boze

[p. 22]

kiezers de gewenste politieke Pavlov-reacties oproepen. Dat maakt het nog ironischer dat driekwart van de kiezers op 8 november nooit van het Contract had gehoord.

De belangrijkste voornemens uit het Contract zijn de volgende: 1. Een amendement op de Grondwet dat het de federale overheid verbiedt een tekort te hebben op de begroting, in combinatie met het voornemen dat tekort in de volgende zeven jaar te elimineren. 2. Belastingverlaging voor de middenklasse, die daartoe naar boven wel erg ruim wordt gedefinieerd, en het bedrijfsleven. 3. De bouw van nog meer gevangenissen en de invoering van een nog draconischer strafrechtelijk regime. 4. Een ingrijpende beperking van de bijstand. 5. De limitering van de zittingsperiode van leden van het Congres tot 12 jaar.

Het amendement op de Grondwet was een van de favoriete ideeën van Ronald Reagan. Hij heeft daarover acht jaar aangrijpend georeerd, terwijl de schuld van de federale overheid ondertussen verviervoudigde. Eliminatie van het tekort in 2002 vraagt over de komende zeven jaar bezuinigingen van ruim 1000 miljard dollar. Daarbij is dan nog geen rekening gehouden met de beloofde belastingverlaging, die ook ergens vandaan zal moeten komen. De Republikeinen hebben bovendien beloofd dat de Social Security (aow) zal worden ontzien en dat het defensiebudget flink zal worden verhoogd. Dat laatste onder andere om een ander geliefd hersenspinsel van Reagan nieuw leven in te blazen: het Strategic Defense Initiative (Star Wars).

Er is geen enkele deskundige die gelooft dat de Republikeinen hun bezuinigingsbelofte waar zullen maken. De Republikeinen zitten daar niet zo mee, omdat het hun meer gaat om de symbolische waarde van de belofte dan om de realisering. Het aannemen van een amendement op de Grondwet is geen sinecure. Het amendement moet eerst goedgekeurd worden door tweederde meerderheden in Senaat en Huis. Dat zal hoogstwaarschijnlijk nog wel lukken aangezien schijnheiligheid een prominente eigenschap is van de Amerikaanse volksvertegenwoordigers. Vervolgens moeten echter 38 van de 50 deelstaatparlementen het amendement hun fiat geven. Dat is een eindeloze procedure, die waarschijnlijk zal mislukken omdat de deelstaten bang zijn dat de draconische bezuinigingen op hen zullen worden afgewenteld. Die angst is niet denkbeeldig; een deel van de bezuinigingen van de Reagan-jaren is ook door de deelstaten betaald. Het amendement zal dus sneuvelen in een langzame doodsstrijd over jaren en jaren. De Republikeinen maken zich daar geen zorgen over. Zij profiteren nu van hun mooie praatjes en kunnen ergens na het jaar 2000 gemakkelijk beweren dat kortzichtige tegenstanders hun prachtige amendement getorpedeerd hebben. Het is wel aardig te weten dat een Republikeins lid van het Huis vorig jaar een federale begroting heeft opgesteld die in evenwicht was. Daar hebben toen 73 leden van het Huis voor gestemd. Gingrich stemde tegen.

De voorgenomen belastingverlaging voor de middenklasse heeft eveneens een grotendeels symbolisch karakter. Er is berekend dat het modale gezin er precies één pizza extra per week van kan kopen. De echt rijken zullen aanzienlijk meer profiteren van andere onderdelen van de aangekondigde belastingverlaging.

De beperking van de bijstand is een geliefd onderwerp aan de borreltafel. Geen uitkering,

[p. 23]

heet het dan, maar een schop onder hun kont, dat is de beste oplossing voor de armen en kanslozen, die immers arm en kansloos zijn, zo is algemeen bekend, vanwege hun eigen lamlendigheid. Werkelijke hervorming van de bijstand is alleen mogelijk als er voor de bijstandstrekkers werkgelegenheid wordt geschapen. Die oplossing is waarschijnlijk duurder dan de huidige bijstand en maakt daarom in het Congres niet veel kans.

Al even favoriete onderwerpen aan de borreltafel zijn de bouw van meer gevangenissen en de introductie van strengere straffen. Dat de immense en uiterst kostbare expansie van de gevangeniscapaciteit in de afgelopen jaren de criminaliteit niet significant heeft verminderd, heeft de voorstanders van deze uitzichtloze strategie nooit gedeerd. Politiek is dit weer een bijzonder dankbaar onderwerp. Niets scoort zo goed in de opinie-onderzoeken als een kordate aanpak van de misdaad.

De beperking van de zittingstermijn van de volksvertegenwoordigers is een finaal staaltje van nutteloze, maar symbolisch waardevolle hypocrisie. Dit voorstel wordt gedaan door politici die vrijwel zonder uitzondering al tientallen jaren in het Congres zitten (Gingrich 17 jaar, Bob Dole 35 jaar). De algemene verwachting is dan ook dat dit voorstel een clausule zal bevatten die de zittende politici buiten schot zal laten. Term limits zijn trouwens gezien de ontwikkelingen van de laatste jaren overbodig: in de laatste vier jaar is bijna de helft van de leden van het Congres vernieuwd. Bovendien is dit idee mogelijk in strijd met de Grondwet.

Het Contract with America zal de Republikeinen wellicht politiek gewin opleveren, in het landsbelang is het echter zeker niet, mocht het ooit uitgevoerd worden. De begroting van de federale overheid zal in 2002 niet in evenwicht zijn, aan de kwetsbare economische positie van grote delen van de middenklasse en de arbeidersklasse zal niets veranderen (die is namelijk het gevolg van veranderingen in de wereldeconomie waar de Republikeinen noch de Democraten iets aan kunnen doen) en de verloedering van de onderkant van de samenleving zal gewoon doorgaan. De effecten van het Contract zullen niet anders zijn dan die van het geniale beleid van Ronald Reagan: de rijken worden rijker, de middenklasse schiet er niets mee op en de armen worden armer.

De vraag is natuurlijk of het Contract in de komende twee jaar überhaupt gerealiseerd kan worden. Erg waarschijnlijk is dat niet. De Republikeinen in het Huis moeten in de eerste plaats rekening houden met de Republikeinen in de Senaat, die ten dele wat gematigder zijn. Vooral Robert Dole, de leider van de Republikeinen in de Senaat, die zich in 1996 wil kandideren voor het presidentschap, kan het Gingrich c.s. heel lastig maken. Wil Dole ooit president worden, dan moet hij ook centrumstemmen kunnen werven en dat zal hem moeilijk vallen als zijn collega's in het Huis de federale overheid te lijf gaan met de techniek van de verschroeide aarde.

Dan zijn er de Democraten. Die zijn nu weliswaar in de minderheid, maar de minderheid in het Congres beschikt over ongekende mogelijkheden om de wil van de meerderheid te frustreren. In 1994 heeft de Republikeinse minderheid door systematische en gewetenloze obstructie vrijwel alle Democratische wetsvoorstellen doen mislukken. Waarom zouden de Democraten de Republikeinen in 1995 en 1996 niet een koekje van eigen deeg bakken? De Republikeinen hebben dat ten volle verdiend. Ten slotte is er nog de president, die elk hem onwelgevallig wetsvoorstel met een veto kan treffen. Doet hij dat dan is er een tweederde meerderheid nodig om het wetsvoorstel alsnog aan te nemen. Over die tweederde meerderheid beschikken de Republikeinen niet.

Kortom: als het Contract wordt uitgevoerd zal het geen enkel probleem oplossen maar wel onoverzichtelijke nieuwe problemen creëren. Wordt het niet uitgevoerd, dan heeft het nog louter negatieve effecten. De politieke strijd over het Contract zal de polarisatie in het Congres extra impulsen geven en de machteloosheid van het Amerikaanse politieke systeem nog eens onderstrepen. Het kan zo haast niet anders of de teleurstelling en het cynisme van de kiezers zullen daardoor in 1996 nog groter zijn dan in november 1994. De politieke toekomst van de Verenigde Staten ziet er duister uit.