Hollands Maandblad. Jaargang 1995 (566-577)

[p. 3]

Schone schijn: plagiaat en fraude in de wetenschap
door Frank van Kolfschooten

De pogingen van de Nederlandse overheid om de doelmatigheid aan de universiteiten te vergroten, hebben er sinds het begin van de jaren tachtig weliswaar toe geleid dat veel talentloze of uitgebluste wetenschappers zijn vertrokken, maar hebben daarnaast een negatieve invloed gehad op de morele maatstaven die gelden binnen de alma mater. Ooit was de universiteit een instelling waar ongestoorde kennis- en waarheidsproduktie voorop stonden, maar dat is veranderd door een invasie van bureaucratische eisen vanuit de politiek. Op zichzelf begrijpelijke maatregelen van de minister van Onderwijs en Wetenschappen om de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek te verbeteren, hebben als neveneffect gehad dat wetenschappers het belang van de schone schijn hebben ontdekt. Een voorbeeld daarvan is de invoering van het voorwaardelijk gefinancierd onderzoek, dat bedoeld was om het goede onderzoek te schiften van het slechte of middelmatige. Het opstellen van deze onderzoeksprogramma's liep uit op een vorm van window dressing, die voornamelijk papieren rompslomp met zich meebracht, in plaats van kwaliteitsverhoging. De inspanningen die talloze onderzoeksgroepen de afgelopen jaren hebben geleverd om als onderzoekschool erkend te worden, hadden eveneens veel weg van een etaleurswedstrijd.

De sofisterij is de alma mater ook binnengedrongen doordat het ministerie de financiering van de onderwijstaken van de universiteiten mede afhankelijk heeft gemaakt van het aantal ingeschreven studenten. PR-praat en dure reclamecampagnes moeten zoveel mogelijk studenten naar de eigen universiteit lokken. Begin januari adverteerde de Rijksuniversiteit Leiden met een opstelwedstrijd waarmee vwo-scholieren een jaar gratis studeren kunnen verdienen. Met het beoefenen van wetenschap heeft het schrijven van een opstel natuurlijk weinig te maken; de wedstrijd zou dan ook symbool kunnen staan voor het sterk toegenomen belang van retoriek aan de universiteiten.

Is plagiaat een overtreding? - Deze opmars van het mooie verhaal heeft zijn weerslag gehad op de opvattingen over wat geldt als eerlijke wetenschap. Dat is mij vooral duidelijk geworden bij het standpunt dat veel universiteiten blijken te hebben over plagiaat, een vergrijp dat ik met Van Dale definieer als het overnemen van stukken, gedachten of redeneringen van andere wetenschappers en deze laten doorgaan voor eigen werk. Een plagiator overtreedt de regel dat wetenschappers moeten melden wie hun hebben geïnspireerd. Het is in de wetenschap, in tegenstelling tot de literatuur, gebruikelijk in een noot of met een duidelijke verwijzing aan te geven welke bronnen, ideeën of teksten de eigen creativiteit hebben gevoed.

Tot een jaar of twee geleden dacht ik dat het overtreden van de regel ‘Gij zult niet overschrijven’ een doodzonde is onder wetenschappers, maar ik ben van mening veranderd na het verschijnen van mijn boek Valse vooruitgang. Bedrog in de Nederlandse wetenschap. Sindsdien ben ik mij gaan afvragen onder welke omstandigheden en in welke kring de regel eigenlijk geldt. Naar mijn indruk tillen universiteiten niet al te zwaar meer aan overtredingen van deze norm. Dat bijvoorbeeld de Erasmus Universiteit de bewaking van het auteursrecht niet haar taak vindt, bewijst de afwikkeling van het plagiaat-geval van de econoom Ruud Pruijm, dat ik in 1993 heb onthuld in bovengenoemd boek.

Pruijm is gepromoveerd op een wel heel merkwaardig proefschrift. Hij introduceert daarin in elke paragraaf telkens een auteur die over een bepaald onderwerp heeft geschreven. In plaats van zijn bron te citeren of te parafraseren volgt zonder aanhalingstekens diens vrijwel letterlijke tekst, soms pagina's achtereen. In één paragraaf heeft Pruijm zelfs de indeling in koppen en onderkoppen van de oorspronkelijke auteurs overgenomen. Zijn proefschrift heeft nog het meeste weg van een bloemlezing of reader, met dit verschil dat het de lezer niet duidelijk is dat

[p. 4]

van de genoemde bron de tekst vrijwel letterlijk is overgenomen. Dit staaltje overschrijfwerk had Pruijm in Rotterdam een baan opgeleverd als hoogleraar in de administratieve techniek. Het lag in de verwachting dat de onthulling van het plagiaat consequenties voor hem zou hebben. Maar nee. Het College van Bestuur van de Erasmus Universiteit had het in die periode nogal druk met regelgeving voor bijklussende hoogleraren, en oordeelde dat het plagiaat een zaak van de Economische Faculteit was. Het faculteitsbestuur vond dat de vakgroep waaronder Pruijm viel de affaire maar moest afhandelen. De vakgroep wachtte op het ingrijpen van de promotor van Pruijms proefschrift. Maar die vond dat hij zijn pupil niet kon laten vallen, zeker niet omdat hij hem zelf naar voren had geschoven voor de post van hoogleraar. Pruijm zelf zweeg. De enige actie die volgde, was dat een geheimzinnige figuur in de bibliotheek van de Erasmus een van de geplagieerde artikelen uit de band van een jaargang van Harvard Business Review scheurde.

Ook bij het door mij opgerakelde plagiaat van de hoogleraar in de psychiatrie Herman van Praag ben ik mij gaan afvragen in welke kring plagiaat nu eigenlijk als een overtreding wordt opgevat. De socioloog Paul Schnabel stelde in 1978 vast dat driekwart van de Utrechtse oratie van Van Praag een parafrase, samenvatting, vertaling of zelfs letterlijke overname was van een hoofdstuk uit een boek van de Amerikaanse hoogleraar Walter Gove. Van Praag zei in zijn rede weliswaar dat hij veel steun had gehad aan diens werk, maar dat was te zwak uitgedrukt. Van Praag volgde het betoog van Gove vrijwel op de voet; hij sloeg alleen hier en daar een aantal pagina's over of draaide de volgorde van zinnen om. Ook de literatuurlijst bleek Van Praag grotendeels van Gove te hebben overgenomen, inclusief fouten.

Tot mijn verrassing werd Van Praag nadat ik deze oude koe uit de sloot had gehaald, actief in bescherming genomen door een indrukwekkend relatienetwerk. Dat kwam omdat hij in de maand dat mijn boek verscheen zojuist opnieuw een oratie had gehouden, nu aan de Rijksuniversiteit Limburg, waar hij na een jarenlang verblijf in de Verenigde Staten als zwaargewicht was binnengehaald. Ongelukkig genoeg voor Van Praag lichtten NRC Handelsblad en het televisieprogramma Nova net dit plagiaatgeval als voorbeeld uit mijn boek.

In NRC Handelsblad verscheen in reactie daarop een brief die onder anderen was ondertekend door de huidige minister van Volksgezondheid, Else Borst-Eilers, en door voormalig staatssecretaris Job Cohen, op dat moment rector magnificus in Limburg. De auteurs stelden dat Van Praag geen blaam trof, want hij had zijn bron toch genoemd, waarmee ze totaal voorbij gingen aan de kern van Schnabels (en mijn) kritiek.

Ook de cardioloog Frits Meijler, emeritus hoogleraar in Utrecht, stelde in Het Parool dat Van Praag helemaal geen plagiaat had gepleegd. Niet Van Praag, maar ik zou een bedrieger zijn. De onschuld van Van Praag was volgens Meijler vastgesteld door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Meijler zoog dat volkomen uit zijn duim, en het bestuur van de knaw distantieerde zich dan ook van zijn uitspraken in een persoonlijke brief aan mij. De knaw had niet de moed dit in het openbaar te doen. Wel benoemde de knaw Van Praag op voordracht van de sectie Geneeskunde tot knaw-lid. Van Praag stuurde het artikel van Meijler in kopie rond aan collega's in den lande om zijn operatie-Rookgordijn te completeren, en schroomde zelfs niet om een advocaat op mij af te sturen. Blijkbaar alleen om mij schrik aan te jagen, want hij is nooit naar de rechter gestapt.

In Valse vooruitgang heb ik ook het plagiaat beschreven van de psycholoog Johannes Kingma. Zijn plagiaat was aan het licht gekomen toen hij in 1989 verwikkeld was in een sollicitatieprocedure voor een hoogleraarschap in Groningen. De sollicitatiecommissie besloot daarop Kingma niet voor te dragen voor de post. Daar nam de plagiator geen genoegen mee, en hij daagde de Rijksuniversiteit Groningen voor de rechter. Hij eiste onder andere dat de universiteit niet met andere kandidaten voor de vacature in zee zou gaan, zolang de rechter niet had uitgesproken of de verdenkingen van plagiaat juist waren. Kingma speelde wel héél hoog spel, en hij verloor. De rechter oordeelde dat het zonneklaar was dat hij het bewuste artikel had overgeschreven. Kingma's kansen om ooit nog aan de slag te komen in de Nederlandse wetenschap leken na deze doldrieste actie verkeken. Verbazend genoeg heeft hij daarna toch weer werk gevonden, en nog wel aan de Rijksuniversiteit Groningen. Men is in het Noorden blijkbaar erg barmhartig.

Als overtredingen van het auteursrecht door universiteiten niet ernstig worden opgevat, door wie dan wel? Plagiaat is weliswaar strafbaar volgens de Auteurswet, maar dan moet er wel een

[p. 5]

auteur zijn die het erg vindt dat er inbreuk is gemaakt op zijn geestelijk eigendom. Een slachtoffer van plagiaat kan een civiele zaak aanspannen om te eisen dat het werk van de plagiator uit de handel wordt genomen en de schade vergoed wordt. Maar dit is nog nooit gebeurd in Nederland. Meestal vindt de geplagieerde het alle moeite niet waard.

Het Openbaar Ministerie heeft bovendien de bevoegdheid om de plagiator via het strafrecht te vervolgen, omdat het volgens de wet een vorm van bedrog is die kan worden bestraft met ten hoogste zes maanden gevangenis of een boete van f 25.000,-. Maar het Openbaar Ministerie stelt andere prioriteiten, dus ook dit is nog nooit gebeurd.

Mijn conclusie is dan ook dat door het ontbreken van actieve bewakers van de regel ‘Gij zult niet overschrijven’ het aan de kaak stellen van plagiaat op dit moment vooral is gereduceerd tot een happening voor de pers, met als attracties de schandpaal en de vermakelijke uitvluchten van de plagiator.

Creatief publiceren - Misbruik van andermans creativiteit heeft nog andere verschijningsvormen, die verwant zijn aan plagiaat. Een voorbeeld daarvan is het niet opnemen van wetenschappers als co-auteur van een artikel, terwijl deze wel een bijdrage hebben geleverd aan een onderzoek. Hierover hebben een aantal jonge onderzoekers mij vergeefs om advies gevraagd. Ze waren bang dat ze door te fel te protesteren hun superieur tegen zich in het harnas zouden jagen, met alle risico's vandien voor hun verdere wetenschappelijke carrière.

Het omgekeerde komt ook voor, namelijk dat de auteurs toestaan dat een wetenschapper parasiteert op hun werk, het honorair auteurschap. De naam van een wetenschapper wordt toegevoegd als co-auteur terwijl deze niets van doen heeft gehad met het onderzoek. Deze co-auteur schenkt zijn naam bijvoorbeeld aan het artikel omdat hij aanzien geniet in de wetenschappelijke wereld, waardoor het eerder geaccepteerd zal worden door de referees, de collega-wetenschappers die voor de vaktijdschriften beoordelen of een artikel voldoende kwaliteit heeft om te worden gepubliceerd.

Onder deze referees bevinden zich soms ook dieven. Door het tijdrovende systeem van beoordeling van ingezonden manuscripten en het grote aanbod van artikelen, verstrijkt er vaak de nodige tijd tussen schrijven en publikatie van een artikel. Veel onderzoekers halen opgelucht adem als hun resultaten eindelijk zijn gepubliceerd, en anderen hen niet voor zijn geweest. Er is wel enige grond voor deze bezorgdheid, omdat niet alle referees even rechtschapen zijn en sommige hun eigen belangen najagen. De Amsterdamse hoogleraar Interne Geneeskunde Ab Donker keurde ooit een artikel af van een auteur met wie hij een vete had. Het komt ook voor dat referees artikelen afwijzen omdat ze zelf op het punt staan om een dergelijke publikatie aan te bieden bij een tijdschrift. Andere referees maken het nog bonter en stelen het idee dat in het manuscript is verwoord, of pikken zelfs het hele manuscript in en publiceren het in een ander tijdschrift. Het stelen van ideeën uit nog ongepubliceerd werk is een ernstiger vergrijp dan het plagiëren van al verschenen werk, omdat het vermoedelijk tot gevolg heeft dat al het werk van de bestolene voor niets is geweest. Deze wetenschappers zijn werkelijk gedupeerd. Hun geldschieters verwachten immers dat onderzoek tot publikaties leidt en kunnen de geldkraan dichtdraaien als die uitblijven.

Andere manieren om de eigen publikatielijst indrukwekkender te maken zonder extra inspanning zijn het twee keer publiceren van hetzelfde artikel (dubbelpublikatie) en het uitsmeren van één onderzoek over verschillende publikaties (salami-publikatie). Aan sommige wetenschappers is moeilijk uit te leggen dat het verwerpelijk is om je creatiever voor te doen dan je bent. Bovengenoemde hoogleraar Donker stapte zelfs naar de Raad voor de Journalistiek nadat ik had geschreven dat twee van zijn publikaties elkaar fors overlappen. Hij bleek niet op de hoogte van de zogenaamde Vancouver Rules, de gedragsregels van de internationale medische tijdschriften, die dit soort publikaties verbieden.

Er valt wel iets te zeggen ter excuus van salami-wetenschappers: soms worden onderzoekers op vijf verschillende congressen uitgenodigd om een tekst te leveren over hetzelfde onderzoek. Het valt natuurlijk niet mee om hetzelfde verhaal op vijf verschillende manieren op te schrijven. Dat hoeft ook niet, zolang de onderzoeker maar open kaart speelt over de aard van zijn artikel. De Vancouver Rules zijn daar heel helder over: stuur alle publikaties mee die van belang zijn voor de afweging van de referee om al dan niet tot publikatie over te gaan, dus ook salamischijfjes die al elders zijn aangeboden of verschenen.

[p. 6]

Er is in Nederland één vorm van heimelijke dubbelpublikatie die wel door de beugel kan. De meeste artikelen in bèta- of biomedische proefschriften verschijnen daarna nog in internationale tijdschriften. In deze artikelen ontbreekt vrijwel altijd de verwijzing naar het proefschrift. Dat is geen bedrog, maar wijsheid want anders krijgt de jonge onderzoeker zijn artikel niet gepubliceerd.

Data-massage - Oneerlijke wetenschap beperkt zich niet tot diefstal van ideeën en teksten. Wat ook voorkomt is fraude in de uitvoering en de verslaglegging van wetenschappelijk onderzoek. Zulk bedrog vatten wetenschappelijke instellingen ernstiger op dan plagiaat, al zullen ze de sancties tegen de fraudeurs vaak binnenskamers proberen te houden.

Volgens sommige postmodern geïnspireerde fdosofen is wetenschappelijke fraude overigens geen zinvol begrip. Zij beweren dat onderzoekers altíjd claims op tafel leggen die ze op grond van de feiten nog niet waar kunnen maken. Het interessante van onderzoek bestaat volgens de postmodernen uit de beloften die het inhoudt. Onderzoekers balanceren vaak op de rand van bedrog omdat de chaos op de grens van de wetenschap alleen te ordenen is door gegevens te masseren of weg te gooien. Maar dan zullen wetenschappers hierbij toch een integer selectiecriterium moeten hanteren, lijkt mij. Ik denk dat elke wetenschapper, postmodern of niet, heel goed weet wanneer hij te ver gaat met het masseren van gegevens. Als een onderzoeker veel resultaten die afwijken van de verwachte of gemiddelde waarden moet toeschrijven aan storingen van zijn meetapparatuur, behoort hij de proefopstelling te verbeteren, of zou hij in elk geval nevenexperimenten moeten uitvoeren om de hypothese ook langs een andere weg te toetsen.

Het gaat misschien te ver om in een artikel alle weglatingen van gegevens te rapporteren, maar de onderzoeker kan wel aangeven welke technische problemen hij heeft ondervonden bij het onderzoek en welk selectiecriterium hij in het algemeen heeft gehanteerd bij het weglaten van resultaten. Waar het om gaat is dat dit weglaten niet heimelijk gebeurt, zoals Nobelprijswinnaar Robert Millikan deed, toen hij de lading van het elektron bepaalde met behulp van oliedruppeltjes. In zijn publikaties beweerde hij alle metingen te melden, maar uit zijn notitieboeken bleek later dat hij wel degelijk alleen fraaie resultaten selecteerde. Wel ging hij voor zichzelf heel precies na waarom sommige resultaten minder goed uitvielen. Een fraudeur pur sang was Millikan dus niet, maar andere onderzoekers die Millikans werk probeerden te herhalen vroegen zich door zijn geflatteerde verslaglegging af waarom zij niet net zulke mooie eenduidige resultaten vonden als hij.

Een bijzondere vorm van weglaten van gegevens is het afzien van publikatie als het onderzoek negatief uitvalt. Soms vloeit dat voort uit het beleid van tijdschriftredacties, die niet zitten te wachten op berichten dat een wetenschapper niets heeft gevonden. Wel kan daardoor bij meta-onderzoek een vertekening van overall behaalde resultaten ontstaan. Om die reden is ooit serieus gepleit voor het oprichten van een Journal of Negative Results.

Soms gaat een onderzoeker uit zichzelf publikatie uit de weg. De Maastrichtse hoogleraar Epidemiologie Paul Knipschild stuitte op een medicus die al jarenlang een homeopathisch middel tegen hooikoorts test, en die daar elk jaar een positief artikel over schrijft. Maar in sommige jaren publiceert hij niets. Waarom? Omdat het in zo'n jaar behaalde resultaat statistisch niet significant is. Onder wetenschappers zal consensus bestaan dat dit geen eerlijke wetenschapsbeoefening is.

Sommige tijdschriftredacties zeggen het niet erg te vinden als auteurs hun resultaten wat geflatteerd presenteren, maar er zijn denk ik geen redacties die onderzoekers aanraden om niet goed passende gegevens maar te vervangen door verzonnen gegevens. Dat is wat een wetenschapster in 1990 bij het Centraal Diergeneeskundig Instituut in Lelystad deed bij een onderzoek dat uiteindelijk moest leiden tot een prikpil voor mannen. Zij maakte onder andere gemiddelde waardes passend door er simpelweg het cijfer één voor te zetten. Deze manipulaties zaten verborgen in tussenstappen in de berekeningen, waardoor het niemand opviel. De onderzoekster voegde verder een hormoon toe aan een oplossing, om te verhullen dat de synthetische stof die de werking van dit hormoon zou nabootsen, in feite helemaal niet biologisch actief was. Ook over de verwerpelijkheid van deze vorm van creativiteit zal onder wetenschappers consensus bestaan. Datzelfde geldt voor het deels of geheel verzinnen van experimenten, zoals in de jaren zestig professor Anthonie Stolk van de Vrije Universiteit deed, die beweerde dat hij 1828 ratten

[p. 7]

een stof had toegediend in plaats van 180, en de resultaten daarvan bovendien veel te rooskleurig voorstelde.

Ook zullen wetenschappers het erover eens zijn dat knoeien met illustraties uit den boze is. Met foto's van gefluoresceerde coupes van antilichamen is makkelijk te sjoemelen, zoals een onderzoeker mij een keer demonstreerde. Er is altijd wel een gebied op de foto te vinden dat er imposant uitziet. Ook met een proton-nmr-spectroscoop, een apparaat dat razendsnel magnetische golven door een oplossing jaagt, kunnen makkelijk indrukwekkende maar frauduleuze plaatjes gegenereerd worden. In Utrecht is een chemicus ontslagen die de nmr twintigduizend pulsen door een stof liet sturen totdat hij uiteindelijk de gewenste grafiek te pakken had. In de affaire rond de Eindhovense hoogleraar Scheikunde Henk Buck viel ook het woord fraude in verband met een nmr-grafiek, hoewel deze beschuldiging nooit bewezen is. Het is jammer dat deze kant van de affaire nooit grondig is uitgezocht. Buck heeft zich hierover in mijn ogen terecht beklaagd, hoe ontremd hij zich verder ook gedragen mag hebben.

Wetenschappers gaan soms zeer creatief te werk bij het werven van fondsen. Ze stellen de vooruitzichten van hun onderzoek opzettelijk te rooskleurig voor. Ze kunnen daarbij de pers te hulp roepen, zoals Buck, die hoopte dat hij zo nieuwe gelden kon binnenhalen voor vervolgonderzoek naar zijn vermeende anti-aidsmiddel.

[p. 8]

Hersenonderzoek bij ratten wordt wel aangeprezen met de belofte dat het inzichten kan opleveren over de ziekte van Parkinson, terwijl dat onzin is omdat er bij ratten onmogelijk een ziekte opgewekt kan worden die daar ook maar enigszins op lijkt. Onderzoekers blijken overigens nauwelijks last van schuldgevoelens te hebben bij het op frauduleuze gronden werven van fondsen; er moet nu eenmaal brood op de plank van de vakgroep of het instituut komen, zo redeneren ze; en bovendien doen alleen de dommen er niet aan mee. Dan moeten de geldschieters inhoudelijk maar beter beslagen ten ijs komen, stellen de meest cynische karakters onder hen.

Gedragsregels - Mijn verhaal eindigt niet in mineur, want ik heb goed nieuws: de wetenschappers van de schone schijn lijken toch hun beste jaren te hebben gehad in Nederland, al heeft het even geduurd voordat de discussie op gang is gekomen over het systematisch onderzoeken en bestraffen van wetenschappelijk bedrog in Nederland. Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde hield vorig jaar als eerste een conferentie over de vraag of daarvoor in Nederland in navolging van de Verenigde Staten en Denemarken een nationale commissie zou moeten komen. De deelnemers concludeerden dat een dergelijk orgaan niet past in het liberale Nederlandse klimaat. Zij zagen eerder een belangrijke taak weggelegd voor de redacties van wetenschappelijke tijdschriften en hun referees bij het aan de kaak stellen van fraude. Ook vonden ze dat de universiteiten en faculteiten goede en eenduidige regels zouden moeten opstellen voor het uitvoeren van onderzoek, om fraude te voorkomen; en ze zouden sancties tegen bedriegers op papier moeten zetten. De Medische Faculteit van de Rijksuniversiteit Limburg heeft hiertoe onlangs het voortouw genomen, onder andere naar aanleiding van de commotie over het bovengenoemde plagiaat van Van Praag.

Voorzitter Jan Borgman van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek nwo heeft, na de affaire in Lelystad met de vermeende prikpil voor mannen, het onderwerp fraude op de agenda gezet van het overleg met de knaw en de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten vsnu. De drie organisaties hebben afgesproken dat zij dit jaar gedragsregels zullen opstellen voor het voorkomen van fraude en voor het onderzoeken van beschuldigingen van fraude.

Het is wat laks, want eigenlijk had in 1990 de affaire-Buck al aanleiding moeten zijn tot maatregelen. Vreemd genoeg heeft die zaak alleen geleid tot het opstellen van een gedragscode voor de omgang van biomedische wetenschappers met de pers. Hoewel Buck zijn ondergang toch echt aan zichzelf te wijten had, luidde de conclusie dat wetenschappers niet genoeg kunnen oppassen met het journaille. Want daar vind je, zo wil het vooroordeel, de ware meesters van de schone schijn.

Dit is een licht bewerkte versie van een lezing gehouden op de TU Eindhoven op 11 januari 1995.