Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 36]

De Zwijnenburg
door Aat Ceelen

Het was vroeg in de morgen, in een grote stad aan een grote rivier. Het regende. Ik liep over de natte keien van de kade. In de lucht tekenden zich kranen af. Het was nog donker; het blauwe licht van de vuurbaak aan de mond van de haven lichtte met korte tussenpozen op. Ik passeerde pakhuizen en vemen en bereikte een brede, verlaten pier; op het hoofd stond een klein, houten gebouwtje, rederij.

Ik opende de deur en stond in een halletje dat uitkwam op een volgende, beglaasde deur. Eer ik kloppen kon, klonk er al een bevelend ‘Binnen!’ van daarachter. In het kantoor stond een man als een waterdruppel; smalle schouders en een lijf dat naar beneden steeds wijder uitliep, daarop een hoofd als een ei waar bij wijze van haar nog wat veertjes aan kleefden, zijn gezicht was rood en opgedroest, eraan vast zat een paarse en met kleine kraters overdekte neus boven een rommelig, grijs snorretje. Hij was in hemdsmouwen, zijn broek werd opgehouden door brede, stevige bretels. De man bracht zijn hand naar een schakelaar op de muur en boven twee tegen elkaar geplaatste bureaus floepte schokkerig een tl-balk aan; de lamp hing aan een absurd grote haak, men had er gerust ook een tros bananen aan kunnen hangen. ‘Zwijnenburg,’ stelde hij zich voor, en vervolgde: ‘Het loon van een jongste bediende in opleiding tot waterklerk bedraagt 366 gulden bruto.’

Ik zei hem dat ik eigenlijk matroos wilde zijn en toonde hem mijn maagdelijk monsterboekje.

‘Natuurlijk, natuurlijk,’ zei Zwijnenburg, ‘maar dan zal dat verrekte schip toch eerst binnen moeten lopen, het is een trampboot, jongen, wilde vaart, maak je tot die tijd nuttig, gebruik je hersens, hebbie hersens, eh, hebbie hersens?’

Ik knikte.

Zwijnenburg zette zich achter zijn bureau en noodde mij tegenover hem aan het andere. Hij trok een lade open en diepte er een fles zonder etiket uit op.

‘Van drinken is nog nooit iemand doodgegaan, wel aan vochtgebrek, daar sterven de mensen bij bosjes aan.’ We dronken de wodka uit kleine glaasjes, ik werd raar in mijn hoofd maar Zwijnenburg monterde per slok op; zijn ogen verkleinden zich tot kraaltjes omringd door rode vleeskringen.

‘Het is een mooi vak, beste jongen, een mooi vak, waterklerk, het woord alleen al!, water-klerk, hoor je die contractie van dat vloeiende oneindige “water” met dat stevige kloeke “klerk”? Dat verraderlijke “water” dat stroomt en deint en golft en vliet maar ook beukt en ziedt en schuimt, en dan dat droge “klerk” waarin al het water van de wereld opdroogt als in een zemen lap? Zie de waterklerk, zie de man van papier staan te midden van de golven die hem willen verzwelgen, doorweken, tot pap vermalen, maar nee!, elke druppel verdampt op deze man, als was hij een gloeiende plaat, beschermd door zijn kennis van connossement en cargalijst. Is hij eigenlijk niet een zeeman gelijk? Welzeker is hij dat! Hij heerst over de schepen als een kapitein, zegt hun waar te varen, oost of zuid, wat te laden, hout of mout, wanneer te passagieren of op te stomen, welke havens binnen te lopen of te mijden. Neem nog een glaasje.’

Ik vroeg Zwijnenburg hoeveel schepen de rederij in de vaart had.

‘Ach jongen, brave jongen, alles is verkocht. De Meerburg, de Walburg, de Maasburg, de Zeeburg en zelfs de Poolster, ach, de stella polaris!, altijd koersend onder de bescherming van de stella maris, moge de Heilige Moeder en haar zoon schip, bemanning, passagiers en lading veilig over de zeeën loodsen in een behouden vaart

[p. 37]

naar veilige havens, amen.’

Het tolde mij; met mijn laatste restje helder verstand vroeg ik hem hóe dan, ik bedoelde, als er geen schip en zo, hoe kon dan, hoe zou ik dan, en met welk schip precies...

‘Met De Zwijnenburg,’ zei Zwijnenburg.

Maanden gingen voorbij. Het was mij langzaam gaan dagen dat deze havendependance van een scheepvaartmaatschappij opgeheven zou worden. Het hoofdkantoor, gevestigd in de stad, had geen schepen meer in eigendom en richtte zich vooral op agenturen, cargadoorszaken en voyages-passages. Zwijnenburgs dagen als reder in dienst van de maatschappij waren bijna geteld. Wat restte aan werkzaamheden, waren wat rekeningen, afwikkelingen van oude schadegevallen, archiefwerk. Het was eenvoudige arbeid: ik borg staten in mappen op, diepte oude polisbladen op, legde nota's op volgorde. Zwijnenburg zat meestentijds achter z'n bureau, staarde naar buiten en schonk zichzelf in uit de fles zonder etiket. Als de fles leeg was, droeg hij me op te gaan zien of er ergens nog ‘een volksboot uit de heilstaat’ lag, een Russisch schip waar ik de fles zonder etiket voor enkele guldens kon laten vullen. Zijn alleenspraken werden afgewisseld met lange stiltes, dan dommelde hij weg, onderuitgezakt in z'n stoel en met z'n voeten op het bureau. Ook voelde ik soms dat hij mij, terwijl ik tegenover hem over de papieren gebogen zat, lang opnam, om dan uit het niets los te barsten.

‘Wat ben jij eigenlijk een raar ventje, kom je soms uit een groot gezin, ja ja, je hebt een echt grote-gezinnenhoofd, een ordinaire kop welbeschouwd, zo'n kop die je vaker aantreft bij leden van grote gezinnen woonachtig in een arme wijk van een stad die aan een rivier ligt en veel minder bij leden van grote gezinnen woonachtig in een arme wijk van een stad die niet aan een rivier ligt, daar tref je weer meer boerenkoppen aan, begrijp je, varkenskoppen, afstammelingen van de agrarische trekkers naar de grote stad tijdens de industriële revolutie, die de mens aan de machine ketende en hem beroofde van zijn identiteit maar niet van z'n boerenkop, zo zit dat als het je interesseert, wat kijk je nou bescheten, zie je water branden?’

Maar soms ook kwam hij achter me staan, legde een hand op mijn schouder en mompelde: ‘Je bent een hele brave jongen, een hele brave ziel, doe maar goed voort, jongen, doe maar goed voort.’

Hij kon ook op onverwachte momenten in gezang uitbarsten. ‘Der Heinrich hat ein Pferdenschwanz, jawohl, jawohl! Damit hat er immer Chance, jawohl, jawohl!’

Op een keer kwam hij het kantoor binnen en vroeg in alle ernst wie ik was en wat ik daar deed. Ik vertelde het hem en hij knikte, wantrouwend, zweeg dan, maakte aanstalten iets te zeggen maar leek niet te weten wat en verdween naar de wc, waar hij langdurig bleef zitten. Toen hij weer verscheen, leek hij beschaamd, wierp me steelse blikken toe en greep snel naar de fles zonder etiket.

Zijn gedrag kwam vast voort uit die fles zonder etiket, was mijn gedachte.

Daar was bijvoorbeeld dat schip, De Zwijnenburg. In geen enkel document vond ik het vaartuig terug. Dat hele schip leek me een verzinsel, maar als ik ernaar vroeg ontstak hij in grote woede, die zich eerst op mij richtte en vervolgens het schip gold.

‘'n Godverdomd spookschip, dat is wat het is!’

Er kwam bijna geen post meer binnen, maar op een dag ontvingen we een verlate doktersrekening uit Caracas, betreffende een zeker bemanningslid van... De Zwijnenburg! Alle doktersrekeningen die uit de verschillende landen binnenkwamen waren altijd voor consult en behandeling van gonorrhoea, gonorrhö, gonorrea, gonörö en gonorrheia, en ook deze maakte daarop geen uitzondering.

‘Om wie gaat het?’ vroeg Zwijnenburg.

[p. 38]

‘Om Diaz, de donkeyman,’ las ik van de rekening.

‘Diaz de donkeyman? Diaz de donkeyman?’ riep Zwijnenburg uit, ‘Diaz de donkeyman?’

Hij liet een schampere lach horen.

‘Verscheuren die rekening, ze proberen ons op te lichten. Diaz is vier jaar geleden z'n zakie kwijt geraakt in de lier van de dekkraan. Ha!, sterk staaltje, om de gonococcus op te doen aan een lul die je niet meer hebt! Gaat u zitten, zeg! Daar drink ik op! Verscheuren, meteen!’

Ik wilde de rekening nog eens goed bekijken, er was iets vreemds mee, het leek wel of...

‘Verscheuren!’ brulde Zwijnenburg; hij trok de nota uit m'n handen, verscheurde 'm met driftige bewegingen en wierp de snippers in de prullenbak.

‘Gaat u zitten, zeg!’

Zo verliepen onze dagen. Tussen de middag stuurde hij mij naar de toko aan de ingang van het haventerrein voor brood en rolmopsen en bier. Na het eten doezelde hij weg in een sluimer en wandelde ik door de haven en keek naar de vertrekkende schepen, dagdromend over mijn aanstaand zeemanschap. Maar wanneer? Op de een of andere manier kon ik mij er niet toe zetten mijn baantje bij Zwijnenburg op te geven en bij een andere maatschappij aan te monsteren. Ik was gewend geraakt aan ons merkwaardig samenzijn in dat kleine kantoor waar de buizenkachel ronkte en loeide - Zwijnenburg had het altijd koud: ‘Geef'r nog 's 'n slinger aan, boy, ik bevries zowat’ - en waar de drank je in de loop van de dag aangenaam loom maakte. Als ik Zwijnenburg soms zag zitten, doelloos starend uit het raam, ontroerde hij mij en vermoedde ik met mijn onvolwassen hersens iets van de meedogenloosheid van het bestaan. Ik had hem eens gevraagd of hij een vrouw had; hij had in een pijnlijke grimas zijn hoofd geschud. Terwijl ik zo uitkeek over het water, in gedachten verzonken, voelde ik iets warms en vlezigs in mijn op de rug gevouwen handen. Ik keerde me om en keek recht in de brutale bekken van twee bootwerkers; een van hen had zojuist zijn bootwerkerslul in mijn handen gefrommeld. Ze lachten, hard en dom.

‘Zo, kantoorkut, sta je op De Zwijnenburg te wachten?’ zei de een.

‘Dan kan je wachten tot je zak op je enkels hangt,’ zei de ander. Ze lachten, nog harder en nog dommer, en liepen voort. Ze draaiden zich nog een keer om en riepen dat ik een kurk in mijn reet moest stoppen omdat anders Zwijnenburg..., maar de rest ging verloren in de wind. Ik keerde terug en trof Zwijnenburg luid snurkend aan achter z'n bureau. Er was niets te doen. Ik schonk mezelf in uit de fles zonder etiket, schoof m'n stoel naar achter en legde mijn voeten op het bureau. De kachel snorde en heel, heel in de verte loeide een scheepshoorn.

‘Aan dek! Aan dek!’

Ik opende m'n ogen en keek in het donkere gat van een scheepstoeter die het hoofd van Zwijnenburg aan mijn zicht onttrok.

‘We moeten de misthoorn laten loeien, boeee! boeee!’ deed hij.

Ik keek naar buiten, maar er was geen buiten meer. De mist zat dik als een deken tegen de ruiten. Het schemerde al en Zwijnenburg ontstak de tl aan de haak.

Al bijna een jaar was nu verstreken. Zwijnenburg was snel achteruitgegaan; het drinken ging nu de hele dag door, in gestaag tempo. De werkzaamheden waren praktisch tot nul gereduceerd. Het hoofdkantoor had het archief en het grootste deel van de administratie al laten ophalen. Het kantoor was bijna leeg, wat restte waren onze bureaus, de stoelen, een kast, wat mappen en dozen.

Post kregen we niet meer, maar volgens Zwijnenburg zou er best nog wat binnen kunnen komen. ‘Een bepaalde brief is wel eens veertig jaar onderweg geweest,’ zei hij, ‘veertig jaar, van afzender naar geadresseerde, wist je dat, jongen? Het was

[p. 39]

een liefdesbrief vol smachtingen en kussen en altijd de jouwe. Ja, goeiendag, gaat u zitten, zeg, altijd de jouwe, na veertig jaar! Het was een geparfumeerde brief, snap je, beste jongen, en niet met de post meegegeven maar in een fles verzonden, over zee, zie je, ja ja, wat zeg je daarvan, roept een en ander niet een groot verlangen bij je op, bij mij wel, een groot verlangen naar een glaasje.’

Bij onze middagmaaltijden at hij geen brood meer, maar schrokte de rolmopsen zo uit het potje en klokte daarna het zuur naar binnen. Volgens mij was dat de oorzaak van zijn toenemende winderigheid. Telkens als hij zich verhief of ging verzitten, ontsnapten hem lange reutels, die ook hemzelf leken te verrassen.

‘Hè, wat?’ zei hij dan, terwijl hij me vragend aankeek. Hij verbleef steeds langer op de wc, waar hij zuchtte en kreunde. Eén keer hoorde ik hem van achter de deur

[p. 40]

in lachen uitbarsten. Hij kwam te voorschijn met een boek in z'n hand, het was een van de boeken die in het kantoor aanwezig waren, een boek over in- en uitklaring.

‘Kijk nou toch eens wat ik hier lees!’ riep hij. ‘De klaargemaakte hoertouwen sjorren kontementen bagger, punt komma, avonturen en karresporen, zeesoep, Romeinse zeven, dubbele punt, scheepsbevruchting! Hier, hier, kijk dan!’

Ik las: ‘De ingeklaarde goederen behoren...’

‘Hier met dat boek, jongen, het is je reinste pornografie!’

Ik keek nog 's naar buiten, de mist leek nog dikker geworden. Het was al vijf uur, tijd om naar huis te gaan, maar Zwijnenburg en ik bleven aan onze bureaus zitten. We dronken. Het was aangenaam warm binnen, en Zwijnenburg orakelde er verward op los. Of ik wist wat sterren waren - ‘niets dan zwevend gas samengetrokken onder invloed van de zwaartekracht’. Waarom veel schepen onder Panamese vlag voeren. Wat een trireem was. Waar Schokland lag. Wat laskaren waren. Wie gezegd had ‘Navigare necesse est, vivere non est necesse’ en wanneer en waarom en wat het betekende. Of ik gedachten over de liefde had. Kende ik het zeemanslied ‘Al word ik ook ziek, ongeneeslijk ziek, altijd klopt, altijd klopt, altijd klopt mijn maritieme hartritmiek’? Was ik wel goed voor mijn moeder? Zijn moeder was hem in een droom verschenen terwijl hij te midden van vrienden was, hij had zich geschaamd voor haar, want zij had haar poep niet kunnen ophouden, het was langs haar benen gegleden. ‘Moeder, u poept’ had hij gezegd, en zijn moeder had haar armen naar hem uitgestrekt en gezegd ‘Kom, mijn zoon’, maar hij had geroepen ‘Ga weg, ik wil geen moeder die haar poep niet op kan houden’, en zijn vrienden hadden gelachen en zijn moeder had gehuild...

Zwijnenburg stokte. Dikke tranen biggelden plotseling over zijn wangen. Hij gaf een vreemd geluid af, hoog en klaaglijk, een haperend huilen. Ik zat als verlamd, wist niet wat te doen. Hij kalmeerde.

‘Neem me niet kwalijk, jongen.’

We dronken verder. Nog nooit had ik zo veel gedronken. Ik durfde niet op te staan om naar huis te gaan. We zwegen. Buiten was de mist. Zwijnenburg keek me aan.

‘Jongen...’

‘Ja, meneer Zwijnenburg?’

‘Zou je je voor mij willen ontbloten?’

Ik stond op en moest me aan het bureau vasthouden. Ik boog naar mijn schoenen en het bloed bonkte in mijn hersens. Wankelend kleedde ik me uit, tot ik naakt voor hem stond. Ik vermeed hem aan te kijken. Het duurde. Toen zei Zwijnenburg: ‘Dank je wel, jongen.’

Ik kleedde mij weer aan en liep het kantoor uit. Bij de deur zei ik: ‘Dag, meneer Zwijnenburg.’

‘Dag, lieve jongen,’ zei Zwijnenburg.

Toen ik de volgende morgen het kantoor binnenkwam, waren onze bureaus van elkaar geschoven. Op mijn bureau stond een scheepje, primitief in elkaar geknutseld. Het casco bestond uit een oude archiefdoos, drie potloden moesten de laadmasten voorstellen, de kabels en trossen waren gemaakt van elastiekjes en touwtjes, en als schoorsteen diende een closetrolhouder. Op de zijkant stond de naam van het schip: De Zwijnenburg. Er lag een briefje naast dat meedeelde dat het schip voor mij was.

Maar dit alles zag ik pas later. Het eerste wat ik zag was Zwijnenburg, hangend met zijn bretels aan die vreselijke, verschrikkelijke haak in het plafond.