Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 16]

Een edel deel
door Bastiaan Bommeljé

‘Een wonderlijk lotsbestel,’ schreef Johan Huizinga in zijn Nederland's Geestesmerk uit 1935, ‘heeft ons volk, gescheiden van den oorspronkelijken stam, tot een edel deel van West-Europa gemaakt.’

Nu verstaan wij tegenwoordig iets anders onder ‘edele delen’, maar de strekking van Huizinga's woorden verliest daarmee weinig aan duidelijkheid: Nederland was volgens hem een ‘wonder’, een parelende anomalie op het vanouds door de grote en absolutistische mogendheden verscheurde continent. En juist in deze bijzonderheid lag de ‘uitzonderlijke kracht’ van de Nederlandse natie, die als kleine, burgerlijke gemeenschap vrijheid stelde boven zelfstandigheid, openheid boven eigenheid, en verdraagzaamheid boven leerstelligheid.

‘In onze westelijkheid ligt onze kracht en de reden van ons bestaan. Wij hooren aan den Atlantischen kant,’ vervolgde Huizinga zijn voordracht die hij in mei 1934 gaf ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. De rede was een voorlopig hoogtepunt in zijn langdurige speurtocht naar de identiteit van de nationale Nederlandse beschaving. Tegelijkertijd was het een betoog dat sterk werd gekleurd door zijn afkeer van de ontwikkelingen in Duitsland - de hartekreet ‘Tussen Delfzijl en Vaals loopt de grens tusschen West- en Middel-Europa’ had daar alles mee te maken.

Nederland's Geestesmerk werd zo behalve een geschiedkundige verhandeling over de vaderlandse cultuur een poging tot plaatsbepaling van een ‘van extremisme afkerige’ natie in een door demonen bezeten continent. Vandaar ook dat Huizinga liever sprak van Geestesmerk dan van Volkskarakter (dat zo Duits klinkt); vandaar ook dat de deugden van ons land zo hartgrondig en luid en zonder valse schaamte klinken: gematigdheid, nuchterheid, soberheid, tolerantie, zindelijkheid - wij zijn in de ogen van Huizinga een volk van louter Erasmianen.

Wie het stuk nu leest, wordt getroffen door de bijna wanhopige diagnose van ‘een wereld hollende naar haar verderf’ maar ook door Huizinga's subtiele laveren tussen de wispelturigheid van de geschiedenis en het onloochenbare gegeven dat er zoiets als een Nederlandse volkseenheid bestaat. Hij zag scherp dat hier de paradox schuilt van onze natie: Nederland is uiteindelijk toevallig ontstaan, onder andere omdat de Verenigde Provinciën jammerlijk faalden de soevereiniteit bij een koningshuis aan de man te brengen, maar toch is er culturele gelijkgestemdheid, een homogene grondslag van ons land die ons bindt, die ons onderscheidt en die wij ogenblikkelijk herkennen als ‘typisch Nederlands’.

Dat geldt niet alleen voor de zeventiende eeuw, die wat betreft natie- en karaktervorming onze baarmoeder is, maar ook voor thans. Landgenoten in het buitenland kunnen wij doorgaans moeiteloos onderscheiden van Duitsers, Engelsen, Belgen of Fransen - door hun uiterlijk, hun mimicrie, hun ‘typisch Nederlandse’ aureool. Dat Nederland een multiculturele samenleving is, doet daaraan niets af, sterker nog: dat is juist een wezenstrek van onze nationale beschaving. Ook Huizinga signaleerde in zijn Nederland's Geestesmerk die ‘zeer belangrijke eigenschap, die wij alweer niet aan eigen verdienste maar aan onze positie te danken hebben, namelijk ons openstaan voor de erkenning van de waarde van het vreemde’. Hij noemde die traditie van openheid een kostbare weelde: ‘Wij kúnnen het vreemde niet weren, en wij willen het niet weren.’

Later zou Huizinga nog menigmaal die internationale oriëntatie en openheid van onze geesteshouding beklemtonen - en hij was niet de enige: de idee van Nederland als gidsland in een wereld van halfblinde naties is niet van vandaag of gisteren. De kern van de Nederlandse eigenheid werd in dit perspectief juist het vermogen aspecten van andere culturen moeiteloos op te zuigen en te versmelten met het ‘typisch Nederlandse’.

De consequentie hiervan is zonneklaar: wie neerkijkt op de nasibal, de magnetron-croissants en de pizzakoeriers, kijkt neer op de fundamenten van vier eeuwen Nederlandse beschaving. Juist omdat wij moeiteloos overstappen van Vietnamese loempia's naar shoarma-broodjes, en van

[p. 17]

Maigret naar Hill Street Blues is het voor ons onvoorstelbaar dat deze zaken in grote delen van continentaal Europa tot op de dag van vandaag letterlijk beschouwd worden als volksvreemde cultuurelementen. Alleen met behulp van nasynchronisatie (‘vietnamesische Frühlingsrolle’) zijn ze daar te verteren. Dat is au fond de kloof die ons scheidt van naties ten oosten van de lijn tussen Delfzijl en Vaals. Vanuit antropologisch oogpunt is het trouwens interessant dat de etnocentrische afweerreacties niet in werking treden tegenover Coca Cola en Big Macs; deze cultuurgoederen zijn ontstegen aan elk nationaal besef en worden blijkbaar wereldwijd beschouwd als een kosmisch geschenk, dat men zonder schade aan de eigen ziel in ontvangst moet nemen om mee te tellen.

Toch is de bepaling van ons geestesmerk minder eenvoudig dan Huizinga suggereerde. Afgezien van het feit dat hij nooit heeft mogen genieten van een magnetron-croissant, kon hij uiteindelijk geen oplossing vinden voor het evidente probleem dat hij het nationale karakter, de Nederlandse eigenheid, volledig ophing aan alleen die ene, vanwege de sombere tijd waarin hij leefde zeer geïdealiseerde periode van de Gouden Eeuw. Het is moeilijk vol te houden dat de kenmerken der zeventiende eeuw genetisch zijn vastgelegd in ons stamverband, en niemand zal thans beweren dat Nederlanders een volk van louter Erasmianen zijn. Nederlanders definiëren zichzelf nu vanuit de symbolen van deze tijd, vanuit voor of tegen Ajax, Oranje, de Telegraaf, en het paarse kabinet. Bovenal is natuurlijk de taal ons bindmiddel, de taal die misschien ver weg staat van de zeventiende eeuw, en alles van doen heeft met nu en thans, maar ons toch steeds weer drukt in het Nederlandse zielemerk van rekkelijk danwel precies. Afgezien daarvan is het zo dat wij ook woordenloos iets in elkaar herkennen dat ons onderscheidt van andere naties; dat is dat raadselachtige Nederlanderschap dat het doorwaaide polderlandschap aan ons oplegt, waar we ook vandaan komen - en dan bedoel ik niet de glanzende trainingspakken van de hema, maar iets dat wellicht in de verte wel degelijk met Erasmus te maken heeft, of met veel tegen de wind in fietsen - en eigenlijk zou dat wel eens hetzelfde kunnen zijn.

Nederland is tegenwoordig bovenal een zelfbewuste natie, of beter, een natie van zelfbewuste inwoners, en heeft daarom onbekommerd kritiek op de eigen gebreken, op het voortdurende gevaar van zelfverguizing af. ‘Vergeleken met andere volken,’ schreef Huizinga eufemistisch, ‘zingen wij minder luid onze eigen lof.’ Dat moge zo zijn, maar wie nu met het vliegtuig vanuit verre landen, waar wij denken dat de zon altijd schijnt, Nederland nadert, en onder zich het geometrisch patroon als kern van ons geestesmerk ontwaart, mag vanuit het diepst van zijn gemoed zachtjes mompelen: ‘Kijk! Een edel deel.’