Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 52]

De dagen van een pensioenganger
A.L. Schneiders

In het Duits verkeert een gepensioneerde in de ‘Ruhestand’; het is een taal die niet veel te raden over laat. Ik zie de Duitse gepensioneerde op de kritieke leeftijd zorgzaam opgetild en in zo'n verstelbare chaise longue van kunstleer gedeponeerd, met hendels om het meubel in lees- danwel sluimertoestand, im Ruhestand, te plaatsen. In het Spaans wordt men op die leeftijd een ‘Jubilado’, een soort jubilaris. Men ziet de oude stakker dag in dag uit voor het raam in een stoel versierd met bloemen, geestdriftig zijn stokje zwaaiend naar de vrouwtjes en de kinderen van z'n buurt. In minder gunstige buien houd ik mij, wakker wordend zonder duidelijke opdracht of dagprogramma, voor dat ik met al dat pensioen voor nietsdoen toch eigenlijk alle reden heb om zachtjes jubelend uit bed te stappen. Nu alweer drie jaren ben ik een jubilaris, het eerste jaar heb ik nog een aardig baantje gehad, de laatste twee jaar is het gebleven bij voornemens om ernstig over allerlei bezigheden te gaan spreken, bezoldigd dan wel onbezoldigd. Dat er nog niets is besloten, zal komen doordat ik mij nog geen ogenblik heb verveeld. Toch komt nu en dan dat verlangen, die drang, terug om mij naar een kantoor te begeven, om met anderen rond een vergadertafel te zitten, moeilijke stukken te lezen en degelijke rapporten te schrijven. Ik denk dat het een soort verlate kramp is, vergelijkbaar met die van de persoon aan wie een been of een arm is geamputeerd. Die arm of dat been is weg maar over het graf ervan blijft het janken en zeuren. Wat voor emplooi het moet worden? Ik denk aan bezigheden ter bescherming van walvissen, beren en land- en zeeotters, maar ook komt mijn oude droom weer boven om oorlogscorrespondent te worden. Daar ligt een nog steeds groeiend arbeidsterrein en fysiek ben ik ook nog in een uitstekende conditie. Waren ook de grote Duitse generaals en maarschalken niet al ver in de zestig? Vlugger dan menig jonger correspondent zie ik mij door het veld hollen, zoniet voorwaarts dan naar achteren. Hoe dan ook wil ik niet het voorbeeld volgen van Bart B., een middelbare ambtenaar die maar geen afscheid van zijn ministerie kon nemen. Dag in dag uit dwaalde hij rond de ingang of zat hij in een koffiehuis daartegenover, iedere passerende ambtenaar aanschietend voor een praatje. Dikwijls ging hij gekleed in Lederhosen - wandelen in Oostenrijk was zijn hobby geweest-, misschien om de indruk te wekken dat hij daar niet écht bij het ministerie liep, maar er toevallig langs kwam op weg naar het station.

Hoewel de zeventig al een beetje naderend vind ik mezelf niet veel veranderd. Misschien ben ik wat zwijgzamer geworden, de avonturen en grote reizen uit het verleden zijn opgeborgen. Mijn nieuwe bezigheden, onder andere golf en tuinieren, geven niet veel gespreksstof. Over mijn haricots sans fil extra fins, alhoewel overheerlijk, is niet veel te zeggen. Niettemin heb ik veel plezier in die tuin, spittend, plantend, harkend onder de milde Loire-zon met een uitzicht op de bosrand en daarachter de trage stoomwolken van de nucleaire centrale, en France Culture uit mijn radio op een paal gezet. Mijn Franse schoonzoon en zijn familie zullen er zowat om lachen want in nette kringen is het houden van een ‘potager’ niet iets wat je doet. Bloemen, struiken, bomen, dat is heel goed, maar een groentetuin nee. Dan heb ik mijn tuin ook laten zien aan mijn Franstalige Brusselse schoondochter. Ach, zei ik, het is een beetje zo'n tuintje als je soms ziet uit de trein, voor het huisje van de spoorwachter, wat tomatenplanten, koolstronken, prei en flits is het weer voorbij. Terwijl je voortraast, denk je een moment aan het mannetje dat daar z'n hele leven vastgenageld heeft gezeten. ‘Oui, oui’; ze knikte heftig bevestigend, de pony dansend op haar voorhoofd. Ik had al gedacht dat zij die boontjes van mij niet helemaal comme il faut zou vinden. Toch is het niet zo makkelijk, vooral niet om de planten in lange rechte lijnen te krijgen. Veelal ontsporen de mijne en lopen zo krom als een banaan, overigens net zo als ik het overal in Afrika heb gezien en dat zijn toch echt mensen van de grond. Blijkbaar is de natuurlijke weg die met een kronkel in het hoofd; het bevestigde mijn

[p. 53]

gevoel van verwantschap met mijn Afrikaanse broeders en zusters uit onze goede oude tijd daarginds. Kalmer zijn we dus geworden, zwijgzaam tuinderstype met pijpje in de verweerde kop. De enkele keer dat er nog iets voorvalt, raken we er niet over uitgepraat. Dat pakte ongelukkig uit bij ons bezoek aan onze ernstig zieke vriendin, Paulien. Wij mochten aan haar bed zitten in een verduisterde kamer nadat ze ons met een flauwe glimlach welkom had geheten. Nadat wij een tijdje op die gedempte, zorgelijk belangstellende toon over haar ziekte hadden gepraat, had ik het idee dat het misschien beter was haar gedachten af te leiden met flitsen uit de buitenwereld. Nu had ik eindelijk een vers incident te melden, dat van het imperiaal dat van het dak van onze auto was gevlogen met daarop vastgebonden een tafel en twee hoge bamboestoelen uit Indonesië. De hele handel was neergekomen op de autobaan tussen Luik en Bergen (Mons), goddank op een vroege zondagochtend met nog weinig verkeer. Een Belgische auto achter ons had nog tijdig kunnen stoppen en was zelfs zo vriendelijk om achter onze treurige knoedel meubels met z'n knipperlichten aan te blijven wachten. Omdat we de bevestiging van het imperiaal niet meer konden vertrouwen restte ons niet anders dan het hele zitje over een vangrail te tillen en neer te zetten op een stuk aarde tegen de rand van een fraai bos. ‘Paulien,’ zei ik, ‘als je ooit nog eens tussen Luik en Bergen-Mons reist en je even uit wilt rusten, kijk dan uit naar ons zitje aan de bosrand. Het kan er best nog wel staan, er wordt nooit meer iets opgeruimd tegenwoordig.’ Zij lachte niet, de kansen dat ze daar nog langs zou komen, zijn misschien



niet zo groot meer. ‘Ja, wat een geluk hebben we nog gehad,’ dramde ik door, ‘stel je voor dat het was gebeurd op een drukker uur, op de périférique door Parijs. Ik heb nóg nachtmerries van een kilometerslange kettingbotsing met talloze dooien en zwaar gewonden in de berm, met tientallen ambulances en zwaailichten, de hele ramp door één bamboezitje.’

Zij wierp ons een vermoeide blik toe en fluisterde dat ze nu toch wat moe was geworden. Toen we de deur uitgingen, had zij het hoofd al met gesloten ogen in het kussen gelegd. Natuurlijk had ik moeten begrijpen dat men in het huis van de ernstig zieken niet de doden oproept, zeker niet zoveel tegelijk op een rijtje in de berm. Nog vreselijker was dat haar man ons later vertelde dat ze na ons bezoek de hele nacht en ook de dag erop zo misselijk als een hond was geweest. De dokter had het toegeschreven aan een reactie van haar galblaas, maar ik vrees dat mijn gezwets haar te veel is geweest.

Terug bij de Loire wordt de stilte slechts verbroken door het geruis van de eksters, het lachen van de specht en, bij westenwind over de boomrand in de richting van M. en Mme Lucas, vlagen van haar dominerende, bestraffende monoloog. Hem hoor je nooit maar hij is dan ook krachtig doof, althans dat zegt zijn vrouw. Het is wel merkwaardig dat, als ik hem tegenkom, ik geen enkele moeite heb mij verstaanbaar te maken. Hij is een vriendelijke oude baas, voor een Fransman erg lang, dubbelgevouwen op z'n fietsje als hij er door z'n vrouw op uit is gestuurd om boodschappen te doen in het dorp. Toen we voor het eerst kennis met hen maakten, was het eerste dat Mme Lucas zei: ‘Il faut

[p. 54]

savoir, je suis très ecolo.’ Het klonk wat als een waarschuwing, alsof ze ons ervan verdacht vogelnestjes te gaan uithalen of het bos in de fik te steken. Een enkele maal horen we haar ineens moord en brand schreeuwen en wij weten nu wat het is: er is weer een adder in de buurt. Ze komen inderdaad hier veel voor en het huis van de Lucas is omgeven door woeste grond met dicht kreupelhout. Hoewel très ecolo en hoewel de adder een beschermde soort is, patrouilleert Lucas geregeld met een spade om de adders de hersens in te slaan. Het reptiel vormt de voornaamste gespreksstof in onze schaarse ontmoetingen. Ze worden nu en dan met plastic zakken tegelijk uit helikopters gegooid, vooral in onze streek, zo verzekerde Lucas mij. Dat komt doordat de laboratoria die er gif aan hebben onttrokken, ze voor de wet niet mogen doden en ze niet anders kwijt weten te raken dan door ze in helikopters te laden en in verlaten streken te laten storten, bij voorkeur achter het huis van de Lucas.

Wij hebben ze nog eens uitgenodigd voor een borrel, of liever een ‘aperitief’, zoveel formeler zijn ze hier. Toen ze langzaam de weg kwamen oversteken, schrok ik, want hij was in een donker pak gestoken met een zilverige das, zoals je op huwelijken en begrafenissen ziet, en zij ging in een fraaie zomerjurk. Eenmaal binnen hadden wij wel wat te bepraten, over de aanhoudende droogte, over de buurt en over de adders natuurlijk. Toen ik hem een tweede whiskey inschonk, riep zijn vrouw hem toe dat het zo wel genoeg was. Al een paar maal had zij zich verontschuldigd dat hij zo oud, ach zo oud was. Ik begreep niet waarom, er leek mij niets met hem aan de hand en als hij al doof was, voornamelijk vis-à-vis z'n vrouw, kwam dit doordat hij destijds had meegewerkt aan de ontwikkeling van de Concorde, inderdaad een luidruchtige machine en niet zo goed voor de oren, maar prachtig om te zien, een wilde zwaan.

‘Ach, in die tijd zette je nog geen oorkleppen op,’ gebaarde hij berustend. ‘Die jongelui van tegenwoordig zetten die dingen al op hun kop als ze op de grasmaaimachine gaan zitten.’ Nog geen half uur was verstreken toen Mme Lucas onrustig begon te worden en op haar horloge begon te kijken. ‘Het is tijd, Papa,’ riep zij naar de oude man, ‘we moeten weer eens opstappen.’ Wij hebben het nog een minuut of twintig weten te rekken, maar toen moesten zij echt. Het was zeker geen onvriendelijkheid of demonstratie dat ze het bezoek mislukt vonden, het was meer dat zij vonden dat ze ons niet te lang lastig mochten vallen. Fransen zijn meer aan hun ‘privacy’ gehecht dan wij en bemoeien zich in ieder geval minder met elkaar. De schoonouders van mijn dochter, wonend in een kleine provinciestad, waarschuwden haar dat ze maar beter niet al te intieme relaties met de buurtbewoners moest aanknopen. ‘De mensen gaan dan te veel van je weten, het geeft alleen maar problemen.’

Een van die verplichtingen uit mijn oude beroep die door zijn blijven drammen als een nodeloze kramp is het contact houden met landgenoten in de streek, in ‘het ressort’. Zo is daar Dick D., tot voor kort getrouwd met Odile. Hij was al op vrij jeugdige leeftijd schatrijk geworden met het laten rooien en verzagen van omvangrijke wouden in Ivoorkust en Brazilië. Hij is dus wel mijn natuurlijke vijand en ik had hem liever gemeden ware het niet dat zijn straf tijdig had toegeslagen, in de vorm van zwaar en vermoedelijk ongeneeslijk alcoholisme. Mijn wens om hem een enkele keer te gaan opzoeken moet mij zijn ingegeven door een bitter sap van wraakzucht, nieuwsgierigheid en maar een klein beetje medelijden. Sinds de scheiding van Odile had hij een kasteelboerderij in een bos aan de andere kant van de weg gekocht, geld genoeg, bos en kastelen genoeg. Daar woonde hij alleen, de eenzaamheid slechts onderbroken door tweemaal per week een uurtje bezoek van z'n beide kinderen. Ik had moeite hem in z'n nieuwe behuizing te vinden. In het dichtstbijzijnde dorp, Tigy, bleek iedereen hem te kennen, ‘Ah, oui, Monsieur Dick,’ maar de aanwijzingen hadden mij niet op het goede spoor gebracht. Ik dwaalde over landwegen tussen maisvelden en bossen van eeuwig ruisende dennebomen, volgde een tijdje een al lang geleden opgeheven spoorlijntje, totdat ik eindelijk een eenzame wandelaar in een trainingspak tegenkwam. ‘Ah, Monsieur Dick,’ natuurlijk, hij zou wel even instappen om het te wijzen. Nee, nee, geen enkel probleem, hij had toch niets te doen, hij was genezende. Been gebroken, ribben en sleutelbeen. ‘Zo,’ zei ik, ‘een auto-ongeluk?’ Nee, dat was het niet, lachte hij. In het donker gestruikeld, in een diepe greppel gevallen. U begrijpt het wel en hij lichtte een arm op alsof hij een fles aan zijn mond zette en deed van klok klok klok. Was hij zo openhartig omdat hij aannam dat ik door mijn relatie met Monsier Dick ook wel van de natte broederschap zou zijn? Dicht bij het huis gekomen leek hij wat schichtig te worden en haast te hebben om uit te stappen. Misschien kon hij de alcoholdampen al een beetje ruiken en was hij bang weer aangestoken te worden. Voor de poort van de vers gerestaureerde woning, meer een klein kasteel dan een boerderij, stond een kleine vloot auto's,

[p. 55]

waaronder een Jaguar en een Mercedes. Ik dacht niet dat ze van bezoekers zouden zijn, misschien had hij er zoveel van nodig omdat hij ze geregeld tegen bomen en in greppels reed. Toen Dick me opendeed, schrok ik van de bijna tastbare drankwalm die naar buiten kwam rollen en van z'n vervallen uiterlijk, een nog levende vogelverschrikker met een geschrompeld oude-mannengezichtje en rood ontstoken ogen. Ja, als hij in dit tempo doorging, gaf ik hem geen jaar meer. Toen rolden hem de tranen over de ingevallen wangen, ik voelde mij een ogenblik bedroefd en goed, al had ik hem niet veel te zeggen. Hij herstelde zich en wij zaten tegenover elkaar in het grote donkere vertrek naast de schouw waar een haardvuur knetterde of het midwinter was op een mooie milde voorjaarsdag. Hij had mijn blik op het vuur gezien en zei: ‘Dat is nog het beste ogenblik van de dag, als Jean in de ochtend langs komt om hout te brengen en het vuur aan te leggen. Meestal blijft hij dan nog een uurtje ouwehoeren.’ Ik knikte vol deelneming, nog steeds zoekend naar de opening die hem op het goede spoor zou zetten. Het was zo eenvoudig: ‘Ach, papa, laat de fles toch staan.’ Ik voelde mij erbij zitten als een beginnende, ongeschoolde Leger des Heilssoldaat. ‘Behalve Jean en mijn kinderen, twee keer een uurtje in de week, zie ik niemand.’ Zijn eenzaamheid waarde inderdaad als een zwart spook door de ingedikte dode lucht van het vertrek. ‘Maar waarom ga je dan niet weg van hier?’ zei ik, ‘ik denk dat ieder ander hier ook gek zou worden in dit eenzame huis in dat stille bos, met Tigy voor het fameuze uitgaansleven.’ Ja, maar de kinderen, hij kon niet zonder ze. Ik informeerde naar z'n behandelingen, een vraag waar hij gretig op inging. Zenuwartsen, klinieken, sanatoria, in Nederland, inclusief de Jellinek, in Vichy, in Orleans, in Toulouse, een paar in Parijs, zelfs eentje in Chili, waar een oom van hem woonde. Ik moest denken aan Don Juans opsomming van minnaressen, in Spanje mille tres, al ging het hier om een treuriger flirt met de vergetelheid. Dat het allemaal niet had geholpen lag meer aan de zenuwartsen en de klinieken dan aan hemzelf, begreep ik. ‘Wat wil je nou, in de Jellinek, toch niet de eerste de beste, begroeven de gasten stiekem flessen whiskey in de tuin om ze na donker weer op te halen.’ Hij lachte triomfantelijk met z'n slimme oude-man-nengezichtje alsof hij het definitieve bewijs had geleverd dat het allemaal niet meer hoefde, dat hem niets meer overbleef dat de oude getrouwe fles.

‘En als je eens zou proberen,’ waagde ik, ‘met het instellen van drankloze zones, ik bedoel zones in de tijd. Je schuift iedere dag een half uurtje op, dus geen drank vóór negen uur dertig voormiddag, de volgende dag niet vóór tien uur, enzovoort. Enfin, je kunt natuurlijk een beetje variëren, bijvoorbeeld opschuiven met maar een kwartiertje als een half uur te moeilijk is.’ Hij keek mij een ogenblik nadenkend aan, maar een tegenargument had hij al gauw gevonden. ‘Maar die nachten, jongen, die eeuwige nachten, ik slaap niet, ik doe geen oog dicht. Potten met pillen hebben ze me gegeven, maar het helpt niet.’ Hij stond op en liet mij ze zien: rode pillen, gele pillen, geelrode pillen, in de vorm van een torpedo die je toch endgültig de vergetelheid in zou moeten blazen. Ik herkende het probleem, ik herkende de pillen en zweeg stil. ‘Het enige wat helpt, is wodka, een fles wodka, ja dan slaap ik.’ Toen, sluw lachend, de zakenman een ogenblik naar boven bubbelend, wijzend op een duur leren attachékoffertje in een hoek van het vertrek, onthulde hij dat hij toch niet aldoor hier in dit huis zat. Nog altijd reisde hij naar Ivoorkust, naar Brazilië. Het viel hem zwaar genoeg maar hij moest wel want anders werd hij overal belazerd achter z'n rug. Daar ging hij dan, met een fles wodka in het koffertje, de rondgang makend langs wat er over was van de bossen, de rest al kaal geslagen en tot halfwoestijn vervallen, om er nog wat geld uit te persen voor z'n drank, z'n zenuwartsen en klinieken en z'n vloot deels al in puin gereden auto's. Laat hem hier maar rustig afbranden, dacht ik, dat is beter voor de mensheid en voor hemzelf. Ik ging al op de punt van mijn stoel zitten om mijn vertrek te gaan aankondigen. In de stilte die was gevallen ronkte dreunend een vliegtuig over, traag als een hommel, een ouderwetse propellermachine. Hij keek op z'n horloge en stak een vinger omhoog: ‘Drie uur twintig, dat is het postvliegtuig naar Bordeaux,’ zei hij plechtig. ‘Ik ken ze allemaal, alle postvliegtuigen, ik kan m'n horloge erop gelijk zetten.’ Ik zag hem daar zitten, dag in dag uit, de oren gespitst op het volgende postvliegtuig, naar Marseille. Ik keek naar de potten met pillen, de gekleurde, de torpedovormige en huiverde een moment bij de gedachte hier plotseling naar binnen te kunnen worden gezogen. Ik stond op. Terugrijdend door Tigy zag ik de man bij de benzinepomp die mij de weg nog had gewezen. Hij zwaaide mij toe, hij gaf mij een knipoog, of dacht ik dat maar? Ik draaide het raampje open om frisse lucht binnen te laten, ik dacht het lome dreunen van een vliegmachine te horen, een postvliegtuig, misschien op weg naar Marseille.