Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 23]

Kleine anamnese van de herkenningn
Willem Otterspeer

Op 15 november 1978 ging de dichter Oerlemans deel uitmaken van mijn canon. Plaats: de Utrechtse boekhandel Kemink, handeling: het lezen van het gedicht ‘Aflandig’. Dat gedicht eindigt met de woorden ‘en je staat daar maar en je bent er niet’. Een harteloze chemie verandert wanhoop in knorrende tevredenheid: je staat daar, en boy, wat ben je er.

Behalve de dichter kende ik, aangezien ik in die tijd geschiedenis studeerde, een historicus met precies dezelfde naam, schrijver van een proefschrift over de weerstanden tegen de industriële maatschappij in de 19de eeuw. Dat boek had mij al eens goede diensten bewezen in een eenmanscamarilla tegen de Utrechtse Historische Studentenkring, die, zijn naam ten spijt, een marxistische mantelorganisatie was die allerlei interessante vormen van geschiedenis als achterhaalde bourgeoisbezigheden beschouwde.

De lectuur van de beide Oerlemansen was derhalve een ietwat narcistische, in ieder geval onmaatschappelijke bezigheid. Er is veel voor een dergelijke lectuur te zeggen en iemand als Roland Barthes heeft dat ook gedaan. Le plaisir du texte opent met het verzoek ons een vreemd schepsel voor de geest te halen dat zichzelf bevrijd heeft van de vrees met zichzelf in tegenspraak te zijn, iemand die logica en consistentie heeft afgezworen en leest als een hond die gaat liggen waar hij wil. Het leesplezier dat daarvan het gevolg is, is voor Barthes alles waard. Zelfs, zo zegt hij elders, als de geboorte van de lezer ten koste moet gaan van de dood van de auteur, dan was hij bereid die prijs te betalen.

Dat ging mij een beetje ver. Ik had die Oerlemansen nog maar net, per slot. Bovendien, mijn Utrechtse plezier in het lezen van zowel de historicus als de dichter had geleid tot het tegenovergestelde van wat men in Parijs ervoer. Daar in het zuiden heetten boeken opeens ‘teksten’ en iedereen scheen te weten dat zo'n tekst een, ik citeer Barthes, meerdimensionele ruimte is waarin een variëteit van schrifturen, geen ervan origineel, mengen en botsen. Een tekst is een weefsel van citaten afkomstig uit ontelbare cultuurcentra. Het is waar, zulke teksten bestaan, al weet niemand of het hier om plagiaat of een ragfijn postmodern spel gaat. Die vraag schijnt ook niet van belang, want er is maar één plek waar die menigvuldigheid samenkomt en dat is niet de auteur maar de lezer. De eenheid van de tekst, zo luidt het adagium, ligt niet in de oorsprong maar in de bestemming.

Nog los van het feit dat me dat niet zozeer de schaamte van de zelfcontradictie alswel de schaamte van de hoogmoed voorbij leek, had ik juist de indruk gekregen dat die twee Oerlemansen van mij er niet duizend waren maar slechts één. Ongetwijfeld gevangen in oude humanistische vooroordelen resulteerde mijn lectuur in de evidentie dat het werk van Oerlemans door één stem gedragen werd.

Niet alleen de auteur werd in Parijs afgeschaft, het meeromvattende idee van de continuïteit werd er ontmaskerd als een oudmodische behoefte. Franse denkers nemen het woord rupture als een caramel in de mond. Die radicale verandering, of die nu voor de toekomst gepredikt of in het verleden geprojecteerd wordt, heeft als ongelukkig bijverschijnsel dat het heden zich voordoet als een bars afgebakende ruimte, een kerker, waarin wij verstrikt in tautologieën wachten op een niet-bestaande God.

Ik kan in dit alles weinig anders zien dan Konsekwenzmacherei, en het vreemde feit doet zich voor dat juist onder mensen die zo graag met zichzelf in tegenspraak zijn geen evenwichtige omgang met de paradox mogelijk is. Onder historici is die omgang de gewoonste zaak van de wereld. Geschiedenis betekent verandering en de eerste paradox behelst het begrip ‘verandering’ zelf. Veranderlijkheid zonder iets bestendigs is louter chaos. Historisch besef ontstaat niet op het moment dat men constateert dat alles verandert maar wanneer men dit besef combineert met de speurtocht naar het gelijkblijvende, naar een schaal voor de verandering, naar een maatstaf voor de ontwikkeling. Het

[p. 24]

 

Op zijn terras van graniet

 

zijn kijker op scherp

 

 

 

als een roofvogel

 

boven de kloven

 

 

 

schreef hij zijn logboek

 

over het bewegen

 

van de bergen

 

 

 

12 juli 1989

 

wind: zuidzuidwest

 

wolken: geen

 

bijzonderheden: geen

 

koers: onveranderlijk

 

onsterfelijkheid.

 

 

 

Uit: Logboek in de bergen

paradoxale is dan dat het historische zien eenheid en verschil, continuïteit en discontinuïteit, structuur en proces steeds verder uit elkaar drijft. Naarmate de spanning tussen deze polen toeneemt, wint het historische inzicht aan kracht, diepte en originaliteit. Geschiedschrijving is het in tweede instantie overbruggen van een kloof die men in eerste instantie zo wijd mogelijk heeft gemaakt. Frank Ankersmit heeft aan dit verschijnsel prachtige pagina's gewijd.

Van dit alles is het werk van Oerlemans de even elegante als trefzekere illustratie, door de thematiek maar vooral door de formele eenheid ervan. Bestendigheid is misschien wel het belangrijkste thema en kenmerk van het werk van Oerlemans, het klassieke ervan naar vorm en inhoud. Als historicus heeft hij altijd de cultuurgeschiedenis beoefend, een in de periode dat hij zijn proefschrift schreef als verouderd en verkeerd gebrandmerkt genre. Dat onmodieuze kenmerkt ook de poëzie van Oerlemans. De hybris van de godgelijke poëet is er vreemd aan, sofrosyne, een zich beperkende wijsheid, bepaalt de toon. Deze poëzie prefereert helderheid tegenover duisternis, eenvoud tegenover prachtlievendheid, geest tegenover gewaarwording. Zij is typisch klassiek.

Opvallend is hoezeer Oerlemans zijn helderheid in geschiedschrijving en poëzie met een gelijksoortig middel weet te bereiken. Ik noem dat middel voor het gemak het principe van de gelijktijdigheid. Gelijktijdigheid in de poëzie is bijvoorbeeld het gebruik van synesthesie. Bij Oerlemans kunnen herinneringen zichtbaar zijn op met bramen versperde paden, de tijd kan hoorbaar worden in wat hij noemde ‘een dunne tegenzang tegen het leven’. Het einde dat een begin is, ‘iets parelgrijs dat sijpelde uit de nacht’, de dialectiek van dood en leven, iets wat ontstaat uit maanlicht of uit nevel, is constitutief voor deze poëzie, die de gestolde nuance lijkt.

In het cultuurhistorisch werk wordt de gelijktijdigheid waargenomen door het specifiek classicistische middel van de figurae - ik ontleen de term aan Auerbach - het gebruik maken van personen die een duidelijke graad van representativiteit bezitten. In Oerlemans’ boek over de weerstanden tegen de industriële maatschappij vertegenwoordigt Maurice Barrès het nationalisme, Huysmans staat voor de katholieke reactie en Strindberg representeert het socialisme. Als hij in een recenter boek het probleem van de sociale ongelijkheid en sociale mobiliteit in de 18de eeuw cultuurhistorisch doorlicht, hanteert hij Jean Jacques Rousseau als prisma.

In zowel de geschiedschrijving als de poëzie speelt het bestendige een grote maar altijd genuanceerde rol. Oerlemans is de dichter van de trage beweging, van het bijna niet veranderen, van het bewegen van de bergen, van dat wat even hoorbaar is of licht schuurt. Het er bijna niet zijn, het slijten en dunner worden, leger en brozer, later en ouder geeft zijn poëzie die onvervreembare klank van eeuwigheid.

Dat is ook altijd de inzet van de cultuurgeschiedenis geweest. Oerlemans heeft zelf, in zijn oratie, geconstateerd hoe de wederopleving van de cultuurgeschiedenis gekoppeld werd aan de ‘versterkte hang naar het durende/blijvende als tegengif tegen het ephemere dat ons dagelijks leven schijnt te bepalen’. Ook bij Huizinga wist hij een cultuurbegrip dat overwegend bepaald werd door voorstellingen van continuïteit.

Het is opvallend dat hij zijn eigen onderzoek juist richt op wat hij de ‘contratraditie’ noemt. In dit opzicht is zijn werk te vergelijken met dat van Isaiah Berlin, een representant van de Verlichting die vooral de counter-enlightenment heeft bestudeerd. Het liberalisme, individualisme en egalitarisme, de op discontinuïteit gerichte tendensen van de Westeuropese cultuur maken onderdeel uit van zijn onderzoek, geven er de complexiteit aan die de geschiedenis zo'n interessante vorm van intellectuele occupatie maakt.

Dezelfde nuance, hetzelfde evenwicht valt in de poëzie waar te nemen. Continuïteit en contiguïteit, leven en nabijheid lijken in de poëzie van Oerlemans bijeen te horen. Het aftasten van die nabijheid met de precisie van een afgevaste valk is wat deze poëzie zo adembenemend maakt. De kleinste afstand kan de grootste verwijdering betekenen. Licht dient getemperd, kijken mag onder voorbehoud. Aanraken kan stukmaken,

[p. 25]

Amarcord (1973)

te veel licht kan stukmaken en het bazige oog ontmoet niets dan weerzin. Een handwarme wereld, eentje die je nauwelijks kunt voelen, is het ideaal.

Volgens T.S. Eliot vormen de grote literaire werken een ideale onderlinge orde. De introductie van een nieuw kunstwerk tast die orde aan en vraagt om een aanpassing. Een dergelijke opvatting van de canon heeft de charme zowel de blijvende zorg en reverentie die de canon nodig heeft te beklemtonen als te verklaren waarom nieuw werk zo veel moeite moet doen erin door te dringen.

Toch hoeft dat niet altijd. Zo is het werk van de dichter J.C. Bloem vrijwel terstond als klassiek herkend. Het paste in de canon. Ik verwacht dat dit met het werk van Oerlemans, zo diep verwant aan dat van Bloem, eveneens het geval zal blijken te zijn. Het toekomstig onderkomen van deze poëzie is duidelijk.