Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

Niet macht, of status, of prestige
J.W. Paul

1

‘Waar denk jij aan, bij het woord gezag?’ vroeg ik mijn vriend Thom.

Hij dacht na. ‘Aan iets van personen,’ was het eerste dat hij zei.

Goed zo. Geen flauwekul met begrippen als ‘het gezag’ en dergelijke. Het bekijken van een woord in uiteenlopende betekenissen of net niet parallel lopende toepassingen zoals ‘het gezag’ en ‘hij heeft gezag’, en die dan al speculerend met elkaar verbinden, dat leidt maar tot obscurantistische dikdoenerij. Taalspelletjes uitgedost als metafysica.

‘Iemand met gezag heeft overwicht,’ zei Thom vervolgens. ‘Je luistert eerder naar wat hij te zeggen heeft dan naar iemand zonder.’

Een mooi uitgangspunt. Beïnvloedingsprocessen, jazeker, die zijn aan de orde.

Moeten we het daar weer over hebben?

De ene vorm van invloed is de andere niet?

En de moeizame verhouding van willekeurige woorden - met hun wisselende, of verschuivende, of elkaar overlappende, of meerduidige, of uitdijende, of vage en rekbare betekenissen - tot (althans in principe) specifiek analyseerbare menselijke verschijnselen die met woorden moeten worden aangeduid? Dat in een leesbaar stukje?

Vooruit dan maar. Wie weet waar de disciplinering goed voor is. Als het niet al te uitvoerig hoeft. En de teugels vervolgens weer mogen gevierd.

2

Ik onderscheid macht, status en prestige van gezag.

Hou om te beginnen gezag en macht uit elkaar.

Iemand met macht heeft daarom nog geen gezag. Iemand met gezag kan eventueel ‘psychische’ macht over een ander krijgen (de ander wil niet anders doen dan wat hij zegt), maar heeft daarom nog geen ‘echte’, dat wil zeggen sociale macht (de ander moet doen wat de machtige verlangt, of hij daar nu zin in heeft of niet).

Iemand met (sociale) macht ontleent aan een positie in een maatschappelijk bestel zeggenschap over andere deelnemers aan dat bestel. Gezag heeft hij daarvoor niet nodig, al is het mooi meegenomen.

Status en prestige zijn eveneens van die misleidend verwante begrippen. Status slaat op een (hoge) plaats in een hiërarchische ladder van sociaal aanzien (bepaald niet gelijk te stellen met macht, denk maar aan de constitutionele monarchie).

Iemand met een hoge status kan daaraan een zekere mate van gezag ontlenen, maar dat hoeft niet. Het hangt er maar van af hoe statusgevoelig degeen voor wie hij gezag zou kunnen hebben is.

Anders gezegd: allicht krijg je bij een hoge status het voordeel van de twijfel. Zodra je het persoonlijk verprutst, is het voor veel mensen gedaan met je gezag. (Denk aan Koning Gorilla.) Daarentegen kan iemand met een lage status (de fietsenmaker om de hoek) best een man worden van gezag, al gaat dat minder makkelijk.

Wat moet hij daarvoor hebben?

Ja daar gaat het nu net om. Prestige?

Prestige is moeilijker. Prestige is zoals gezag in de hier gehanteerde betekenis, persoonsgebonden; het kan niet aan je positie in het maatschappelijk bestel worden ontleend, zoals op hun verschillende manieren wel status en macht.

(Denk niet dat het om die reden geen so-

[p. 27]

ciaal begrip is. Het gaat wel degelijk om sociaal prestige. Dat is in dit geval niet anders dan het prestige dat men als persoon geniet in bredere kring.)

Waaraan ontleen je prestige? Als je opvallend goed presteert, als sporter, als geleerde, als kunstenaar, maar ook als werker, opvoeder, als iemand die wat voor anderen over heeft, als wat dan ook, en daar bewondering voor oogst, dan heb je in dat opzicht prestige.

Heb je dan automatisch ook gezag?

Als dat zo zou zijn, dan is er óf geen verschil in betekenis tussen prestige en gezag, óf het laatste begrip sluit het eerste in: er is geen prestige zonder gezag, er is wel gezag zonder prestige. Of is het juist andersom: geen gezag zonder prestige, wel prestige zonder gezag?

Zo is het alweer bijna een woordenspelletje. Het hangt er immers maar vanaf wat je je woorden laat betekenen?

Misschien is er toch meer aan de hand. Er valt veel voor te zeggen om de betekenis van het woord prestige te beperken tot de bewondering die wordt geoogst voor iets specifieks: een bepaalde deskundigheid, concrete prestaties. Het verschijnsel dat met het woord gezag wordt aangeduid is dan algemener.

(En misschien ook vager. Het hoeft niet per definitie op specifieke verrichtingen te slaan.)

Bovendien gaat de bewondering die iemand met prestige in deze zin ontvangt, niet vanzelf met gedragsbeïnvloeding gepaard. Je bewondering houdt niet per se een tendens tot navolging in. Bij gezag is die tendens er wel.

Dat meer algemene en die tendens tot navolging - niet letterlijk meestal, maar enigerlei vorm van beïnvloeding: ‘luisteren’ - dat bedoelen we toch als we zeggen dat iemand gezag uitstraalt? Dat zijn in elk geval geen loze woorden; het gaat om een voor nagenoeg iedereen herkenbaar fenomeen.

3

Van het ‘wat’ naar het ‘waarom’. Bij al deze zaken gaat het om mensen die blijkbaar op een of andere manier worden geacht verheven te zijn boven andere mensen. Ze zijn niet alleen anders dan anderen maar in een bepaald opzicht beter, meer.

Iemand die macht uitoefent moet worden gehoorzaamd en ontmoet daarbij doorgaans, als het geen heimelijke haat is of al dan niet verhulde wrok, gevoelens van groot ontzag. (De complexiteiten van de menselijke geest staan ervoor garant dat het ene type sentiment - zelfs binnen één persoon - het andere bepaald niet uitsluit.)

Bij status en prestige ligt het iets eenvoudiger. Iemand met hoge status krijgt gevoelens van respect en eerbied in de schoot geworpen. Aan prestige gaan gevoelens van bewondering zonder meer gepaard. (Tegenvoeters, afgunst op de status en jaloezie op iemand met prestige, liggen ook hier voortdurend op de loer, maar zijn niet zoals bij grote machtsverschillen maatschappelijk als het ware ingebouwd.)

Bij macht, status en prestige is de meerwaarde ten opzichte van andere mensen gemakkelijk te begrijpen: zij lijkt gezien de sociale gegevenheden ‘terecht’ of althans ‘passend’ te noemen, of gezien de persoonsgegevens ‘verdiend’. Of juist het omgekeerde desnoods, ‘onterecht’ of ‘onverdiend’. Maar met gezag is er iets merkwaardigs aan de hand.

Legitimeringstermen als terecht, of passend, of verdiend, of hun verwerping, doen hier nauwelijks ter zake, zo op het oog.

Een uitstraling van gezag lijkt er zomaar te zijn, aan de persoon inherent. Iemand die gezag uitstraalt, heeft de meerwaarde blijkbaar vanzelf.

Een imposante aanwezigheid of zo? Een ‘natuurlijk’ overwicht?

Uiteraard bestaat zo'n uitstraling nooit voor iedereen - mensen zijn verschillend: sommigen zijn niet gevoelig voor dit soort dingen, anderen zetten zich af. Maar zodra iemand er maar een beetje gevoelig voor is en ervoor open staat, valt het verschijnsel waar te nemen.

Culturen van de Stille Zuidzee hebben een speciaal woord, ‘mana’, dat aandacht vraagt voor de bijzondere psychische kracht die een mens kan hebben (parallel aan en in tegenstelling tot lichamelijke kracht). Er kunnen allerlei bovennatuurlijke vermogens aan worden verbonden (in de cultuur van het ene eiland meer dan op het andere), maar het komt neer op wat wij kennen als een uitstraling van gezag.

Iemand met ‘mana’ zal zelden om die reden institutionele macht verwerven, maar is altijd een persoon van grote invloed, van ‘gezag’, iemand naar wie ‘geluisterd’ wordt, en bovendien met eerbied.

(‘Mana’ is typisch zo'n kernwoord uit een andere cultuur waar onze woordenboeken met meerdere benaderingsbetekenissen omheen moeten draaien: gezag, macht, psychische kracht, prestige zijn woorden die we te-

[p. 28]

genkomen. Het hoeft geen verwarring te scheppen, zolang we voor ogen houden dat het niet om sociale macht gaat en het ‘prestige’ van de persoon hier niet oorzaak is, maar gevolg van de ‘natuurlijke’ uitstraling van gezag.)

Onze westerse culturen zijn niet geheel onverschillig voor het verschijnsel. Als het bij publieke figuren optreedt en opvallend wordt voor velen, hebben ook wij een speciale naam: charisma.

Maar allicht zijn wij (op onze betere momenten) ook vrij nuchter: om zo te zeggen realistisch ingesteld. Mystificatie, of zelfs verheerlijking van persoonskwaliteiten, daar doen we niet snel aan.

We hoeven het bestaan niet te ontkennen: maar zou zo'n uitstraling van gezag, die alleen voor sommige personen geldt, nu niet gewoon een produkt zijn, uiteindelijk, van die andere bijzonderheden?

Het is toch heel goed mogelijk dat iemand voor anderen een uitstraling van gezag krijgt, simpelweg omdat hem het ‘jij bent meer dan anderen’ van die andere zaken - macht, status, prestige - ten deel valt?

In de vakliteratuur bestaat vanouds het begrip ‘halo-effect’, dat ook over uitstraling gaat. Mensen zijn, zolang de werkelijkheid de illusie niet verstoort, geneigd te denken dat iemand die macht bezit, ook wel een hoge status zal hebben en prestige verdient. Iemand met prestige wordt al gauw meer macht toegeschreven dan hij heeft, en een hogere status dan hij bezit. Een statusfiguur die men niet kent, worden behalve macht ook snel persoonlijke verdiensten toegedicht.

Als zoiets in de verbeelding van mensen al zo'n rol speelt, hoe sterk wordt het dan niet in de sociale werkelijkheid? Verbindingen treden toch op?

Zou gezag niet zonder meer een produkt kunnen zijn van prestige, status of macht, bij voorkeur in een verbinding van twee of nog beter alle drie? Gezag ontstaat dan als die andere bijzonderheden met elkaar in verbinding zijn getreden.

Een mooie omkering, deze gedachtengang. Niet degene die gezag heeft straalt iets uit (iets eigenlijks). Wij die hem als iemand met gezag ondergaan, kennen het hem toe: wij stralen iets uit (iets oneigenlijks).

4

Is hiermee hoe een mens een persoon van gezag wordt niet afdoende verklaard? Denk aan iemand als Nelson Mandela.

Hoge status kreeg hij door geboorte mee, daar kwam later nog het een en ander aan status gevende posities bij. Door de aard van zijn leiderschap en zijn gedrag tijdens zijn jarenlange gevangenschap verwierf hij een enorm prestige. En als onbetwist voorman van het eerst ondergrondse, nu officiële, gigantische machtsblok anc, een man van grote macht.

Geen wonder toch dat die man zo'n gezag uitstraalt, in al zijn waardige eenvoud?

Ja, en denk die waardige eenvoud bij Mandela eens weg. Of denk aan iemand met vergelijkbare sociale attributen en zonder die persoonskarakteristiek (bijvoorbeeld het internationaal geëerde staatshoofd Ceaucescu voor zijn val).

Alle gevoelens die horen bij iemand van grote macht, status en prestige worden opgeroepen misschien; maar die uitstraling van gezag wordt niet gevoeld.

Of blijf dichter bij huis en denk aan onze minister-president Ruud Lubbers. Wat hoort bij status, macht wordt hem volop gegund, er is bovendien grote bewondering voor 's mans uitzonderlijke bekwaamheid. Prestige dus. Maar een echte uitstraling van gezag, nee, die heeft hij niet.

En ja, iemand die zich niet eens zelfverzekerd uitdrukt, zelfs van aarzelingen blijk geeft, leider van een partij van amateurs van goede wil, een politicus die je het kunt aanzien dat hij misschien iets te vaak diep in het glaasje kijkt, Hans van Mierlo, waardoor heeft die het nu bij uitstek wel?

Blijkbaar zijn er toch imponderabilia. Dat is niet erg. Bij de meer subtiele zaken tussen mensen gaat het altijd om imponderabilia. Die overigens misschien ten dele ook te achterhalen zijn, maar op een andere manier.

Hoe? Dat moet, meer indirect, uit verhaaltjes blijken. Dat is iets voor een volgende keer.