Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

Als stikstof in de lucht
A.L. Schneiders

Weerzinwekkende uiting van gezag, of zouden wij het macht moeten noemen: een geweldig grote oudere neger rijdend op de schouders van een veel kleinere, ook niet meer zo jonge zwarte. Het is een wonder hoe de beredene onder die last overeind blijft. Losjes bungelen de enorme geslachtsdelen van de oude rond de hals van de ander. Van de diepliggende ogen van de berijder lijkt een broedende dreiging uit te gaan, maar verder kijken ruiter en beredene in de lens of er volstrekt niets bijzonders aan de hand is. Ook de omstanders merken niets bijzonders op, vermoedelijk was het toch een normale gezagsverhouding. De graad van aanvaardbaarheid of van weerzinwek-

[p. 23]

kendheid van gezag is een betrekkelijke zaak. Bij de foto was geen onderschrift. Misschien was het een Hutu rijdend op een Tutsi, op weg naar een markt of een vergadering van chefs. Misschien op weg naar een religieuze bijeenkomst, want op het lijf van de reus waren hier en daar plakken opgedroogde gelige modder te zien. Het kan natuurlijk ook zijn dat hij onderweg gewoon in de modder is gelazerd. Draaglijker moet het voor de drager zijn geweest als het iets religieus was. Gezag van boven gekomen, of in dit Afrikaanse geval van beneden - volgens wijlen president Houphouet Boigny bevinden de geesten van de voorouders zich op twee meter onder het maaiveld - moet voor de gelovers makkelijker zijn te dragen dan dat van een zootje goddeloze potentaten. Bij ons komt niets meer van boven, nou ja, wij hebben nog het huis van Oranje, aan een laatste zijden draad uit de Hemel bungelend.

Het gezag, ik heb het nimmer graag ondergaan noch uitgeoefend. Verregaand heb ik mij onttrokken aan de opvoeding van onze kinderen, tot ergernis en minachting van mijn schoonvader, een schout-bij-nacht bd, die vond dat ons zoontje veel te vrijpostig was geworden en brutaal tegen zijn moeder. Toen hij mij aanspoorde er iets aan te doen, heb ik de schouders opgehaald en gezegd: ‘Nee, dat doe ik niet. Ik wil voor mijn kinderen niet zo'n vervelende kale potentaat zijn. Ik zie mijzelf meer als hun adviseur.’ Mijn schoonvader was verbaasd en geschokt en hij had groot gelijk. Modieuze kletspraat was het. Die mode van gezagsafbranding waarachter ik tot mijn diepe schaamte ook heb aangewaggeld, één in het lawaaiige lorrige miljoenenleger van Wammes Waggels, is weer voorbij gewaaid, maar niet zonder schade achter te hebben gelaten. Waar vroeger het gezag werd uitgeoefend door clubjes nette heren, lang niet altijd feilloos maar meestal wel vrij consciëntieus en belangeloos, zijn uit wazige diepten uitgestrekte sponzige bestuurslagen naar boven gedreven. Het gezag is daarmee zeker niet doorzichtiger geworden maar de gezagsdragers wel veiliger, ‘safety in numbers’, zwartepieten doorschuivend achter nevels van het soort taal dat je uit de muur trekt als een slappe bleke kroket. Ik vind sommigen of velen van die nieuwe gezagsdragers niet erg aantrekkelijk, kleine haaien van nergens gekomen, rusteloos zoekend naar kolken en stromingen om hoger te komen, nog hoger. Ach, dan mijn oude College van Curatoren toen ik lang geleden nog bij de Leidse universiteit zat. Keurige heren allemaal, een zevental, eens in de paar maanden een avondje vergaderend in de mooie oude kamer met lambrizeringen en donkergroene gobelins. Een kopje koffie werd er gedronken; geluncht of gedineerd nooit. Ik geloof dat de heren het ook geheel of nagenoeg gratis deden. De universiteit liep gesmeerd. De voorzitter van het college was De Vos van Steenwijk, een kleine dappere man met een afgemeten Drents accent. Hij was daar Commissaris van de Koningin geweest. Een efficiënt bestuurder was hij; als hij had gesproken was zo'n stel ruziënde hoogleraren meteen stil en men legde zich neer bij zijn afgemeten Drentse uitspraken. Wel was er wat wrijving tussen hem en een andere curator, de ambitieuze slimme jurist Vismans van Hagendoorn, een zeer lange slungelige man met een smal roofvogelgezicht. Waren deze Vismans en ik bij een of andere bespreking geweest, dan belde De Vos van Steenwijk mij na afloop op en vroeg bezorgd of het wel goed was gegaan. ‘Vismans heeft toch geen ruzie gemaakt? Hij is toch niet te onstuimig geweest?’ Ruzie was voor De Vos wel ongeveer het laagste, onaangenaamste dat hij kende, zoiets als een besmettelijke huiduitslag. Overigens was deze Vismans van Hagendoorn op het privé-vlak een niet-onvriendelijke, wat kinderlijke man, die er behoefte aan scheen te hebben mij in vertrouwen te nemen. Misschien was hij een eenzame man, misschien koesterde hij door mij nostalgie naar zijn jeugd. Hij vertelde mij van een vriend die op het punt stond na veertien jaar huwelijk zijn vrouw te verlaten om een nieuw leven te beginnen met een andere, veel jongere. ‘Ach,’ zei ik, ‘hoe ouwer hoe gekker toch?’ Hij keek mij een ogenblik zó diep getroffen aan dat ik mij afvroeg of hijzelf die vriend niet was geweest. Toen brak hij uit in een overdreven, rasperige lach: ‘Ja ja, u zegt het maar. Hoe ouwer hoe gekker, ha ha.’ Nog enige malen in de daarop volgende maanden kwam hij erop terug, mij schuin aankijkend, met diezelfde onvrolijke lach. ‘Ja ja, hoe ouwer hoe gekker, vindt u ook niet, Schneiders?’ Het maakte mij wat ongerust. Had ik hem gekwetst in zijn betrekkelijke ouderdom? Of had ik juist op het laatste moment zijn huwelijk misschien wel gered?

Ja, zo eenvoudig en persoonlijk ging het nog toe aan het eind van de jaren vijftig. Inmiddels zijn ze gegroeid en uitgegroeid, de logge doofstomme bestuurslichamen, geld slurpend en papier uitspuwend over faculteiten en hoogleraren, zelf op hun beurt bedolven onder karrevrachten circulaires van ‘het ministerie’.

Gezag, al of niet nodig en nuttig, al dan niet hinderlijk, het is er gewoon, als stikstof in de

[p. 24]

lucht. Het begint al onder de dieren. Onze langharige tekkel R. schreed op gevorderde leeftijd ongehinderd door een meute manshoge, valse dobermanns. Als de koninginmoeder in een lang roestbruin kleed schreed zij voort terwijl die grommerige monsters links en rechts voor haar uitweken, onwillig maar gehoorzamend aan de wetten van het gezag. Aan de andere kant moest de tekkel zich weer onderwerpen aan het gezag van de Aap. Die had er speciaal plezier in op de rug van tekkel R. te rijden zoals de Hutu zijn Tutsi bereed. Het hondje vond het nogal hinderlijk en ze keek ons verwijtend aan, maar er was niets aan te doen. En nu al is mijn Franse kleinzoon Arthur op zijn garderie, een pre-kleuterschool, een beetje onderworpen aan het gezag, zo niet de terreur, van ‘Le Loup’, een jongen van Vietnamese oorsprong die huilend als een wolf op de andere kinderen af stuift en ze soms stiekem in de rug stompt. De juffrouw zegt dat zij ‘het nauwlettend volgt’, tot dusver zonder enig resultaat. Ze lijkt minister Hirsch Ballin wel. Ik geef Arthur nu lessen eigenrichting. ‘Foutes le camp’, doe ik hem voor. ‘Kijk eens naar mijn spierballen, ik geef je een geweldige klap voor je kop.’ Ook hier geen resultaat. Als hij soms weer neerslachtig uit school komt en ik informeer of hij Le Loup al heeft verslagen, schudt hij het hoofd, stroopt zijn mouwen op tot aan zijn denkbeeldige spierballen en stort zich dan stompend en trappend op mij.

Al in de groentijd op Sociëteit Minerva van het Leidse Studentencorps begon het rommelige maar taaie spel om gezag en prestige. In de eerste dagen ging het erom geadopteerd te worden door een ‘vader’ en dan natuurlijk een van zo hoog mogelijk aanzien. Wat wonderlijk: nog niet waren de jongeheren uit huis en zelfstandig op kamers of ze zochten weer een vader. In deze eerste fase was ik niet zo succesvol. Midden in de slijtageslag van de groentijd, op smerige planken zittend, in of tussen plassen bier, half doof geworden door de verschrikkelijke kakofonie van gillen, brullen en vloeken, heb ik mij blijkbaar nagenoeg geheel onzichtbaar weten te maken. Het voordeel was dat ik weinig lastig ben gevallen, het nadeel dat niemand van de hiërarchie waaruit potentiële vaders hadden moeten komen, mij had opgemerkt. Ten slotte werd ik gered door een vriendelijke zeer oudejaars, die ik daarna nooit meer heb teruggezien. De tweede fase was die van het ‘clubkonkelen’, het vormen van de jaarclubs. Het gaat erom in een van de ‘betere’ clubs terecht te komen en vooral niet achter te blijven als ‘Rotte Peer’, het verschrikkelijkste lot denkbaar. Aangezien die adoptiefvader van mij Rotteveel Mansveld had geheten, was ik wat bezorgd dat de voortekenen niet goed waren. Maar het viel mee, vrij snel werd ik uitgenodigd in een heel aardige club. Als Rotte Peer daarentegen word je door de Kroegcommissie toegewezen aan een van de al gevormde clubs, waar de Peer zeker niet met open armen werd ontvangen. Wie het gezag toekwam anderen uit te nodigen c.q. af te wijzen, welke de betere clubs waren en waarom, ik vond dat allemaal moeilijk te doorgronden. Intelligentie, eruditie, talenten, geestigheid, dat speelde wel een rol maar zeker niet de hoofdrol. Het was toch vooral een kwestie van de positie van papa, van afkomst en vooral die bijna te ruiken potentie om zelf zo'n solide, vertrouwenwekkende en rondgeslepen pijler van het establishment te worden. Tijdens dat ‘clubkonkelen’ ben ik één keer afgewezen, door een club die deels bestond uit Rotterdammers. Ik kwam ook uit die stad en een paar vrienden hadden mij voorgedragen, maar toen kwam L.S., telg uit een oude handelsfamilie, uitleggen dat ik er eigenlijk niet bijhoorde, want niet voortkomend uit de inner circle van die stad. Hij had gelijk, mijn vader was van buiten gekomen, hij was maar een gewone arts, en zelfs als hij had gewild, had hij geen lid kunnen worden van de ‘Koninklijke Roei- en Zeilvereniging, De Maas’. Terugziende heb ik nog altijd respect voor die joodse jongen, ongetwijfeld een Rotte Peer, die op het jaarlijkse ‘Semperbal’ met zijn joodse mammie verscheen en daarmee, met haar alleen, de hele nacht danste. ‘C'est bien une école pour petits messieurs,’ schreef John Peereboom ooit, een jonge Fransman aanhalend die een blik op Sociëteit Minerva had mogen slaan.

Het gezag, wie zoekt het, op wie komt het af? Nog zie ik A. van der Y. voor me, op een vaste plaats op zo'n gescheurde oude bank van Minerva, later is hij nog minister geworden. Altijd was hij aan het oreren, gesticuleren met een vieze pruttelende pijp in z'n scheve hoofd, en altijd in een kring toehoorders. Waar konden zij het in godsnaam zo lang over hebben. Misschien over de kandidaatstelling voor een van de commissies of een studentenbijeenkomst, het Corps was zeer naar binnen gericht. Als ik er gewoon bij was gaan zitten, had ik het kunnen weten natuurlijk. En dan is er ook nog een contingent Leidse studenten tijdens de watersnood afgereisd naar Zeeland om de ramp te keren. Tot daden is het niet gekomen omdat Van der Y. met z'n pijpje en M. de B., vergaderend in de bovenkamer van een half volgelopen huisje, het er niet over eens konden wor-

[p. 25]

den wie van de twee de operaties zou moeten leiden.

Frederik, mijn broer, heb ik nooit duidelijk naar het gezag zien streven, maar hij heeft het wel altijd gehad, in verschillende burgemeestersfuncties en talloze bestuursbanen. Het is alsof het gezag steeds weer op zijn schouder is komen zitten, als een grote zwarte kraai. Verbazend is het niet dat hij in onze jeugd gezag over mij uitoefende, zo niet terreur. Hij was drie jaar ouder. Ik werd min of meer gedwongen met hem mee te gaan op die eindeloze fietstochten, die soms in rampspoed eindigden, lekke banden, afgelopen kettingen; het is verbazend wat er aan een fiets nog allemaal kapot kan gaan. Het keerpunt in onze gezagsverhouding kwam onder Zoeterwoude, op zo'n peilloos treurige Zuidhollandse zondagmorgen van wind, mist en regen over de zelfs door de koeien ontruimde polders. De wereld scheen ermee opgehouden, niets bewoog onder de horizontaal zwiepende regenvlagen, het water stond me in de schoenen. Het stonk naar mest, stremsel en zure rotting. Ik stapte soppend af en zei dat ik er de brui aan gaf. Natuurlijk probeerde hij me weer aan de haren mee te slepen, maar bij Zoeterwou begon de victorie, ik gaf niet mee, al lukte het hem wel mijn fiets nog midden in een diepe sloot te flikkeren. Alléén ging hij verder tegen de wind, alléén was ik bezig mijn fiets uit het water te vissen, tot aan mijn middel in de sloot. Goddank had ik terug naar Rotterdam de wind wel in de rug.

Zo'n tien jaar later liep het naar het eind van de oorlog. Frederik was net op het goede moment, zonder veel risico, over de grote rivieren gestoken, ondergedoken in Breda, om zich daar al gauw te laten bevrijden. Toen ten slotte de bevrijders binnen trokken bij ons in Rotterdam maakte zich plotseling uit de lange stoet van soepgroene voertuigen een elegante donkerblauwe Ford v 8 los en stopte voor onze deur. Ja, het was mijn broer, hij was van het Militair Gezag. Wat hij ervoor in donker Brabant gedaan had, hoe hij aan die auto was gekomen die zelfs voor het Militair Gezag ongekend nieuw en mooi was, ik weet het niet. Dat is wel meer zo met gezagsdragers, jong en oud, ze zijn dikwijls vrij zwijgzaam over hun achtergronden.

Hoe dan ook, in Rotterdam heeft mijn broer van het Militair Gezag een nieuwe opdracht ontvangen, het openen van een rekruteringsbureau van het nica, Netherlands Indies Civil Administration, dat personeel moest rekruteren en uitzenden voor de wederopbouw van ‘ons Indië’. Hoe hij daar nu weer aan kwam weer ik ook niet. Hij was nooit in ons Indië geweest, noch expert in irrigatie, suiker, tabak of zelfs maar bananen. Was het omdat hij Indisch Recht had gestudeerd? En zo verdween mijn broer met zijn blauwe Ford naar de half verwoeste en nagenoeg autoloze binnenstad, waar hij al gauw een ruimte had gevorderd op de vierde etage van een voor die omstandigheden fraaie kantoorflat aan de Coolsingel. Er had een of ander Duits bureau in gezeten, het rook er nog wat naar sigaren en goedkope parfum. Dit keer mocht ik een beetje meedoen, mocht ik als onbezoldigd medewerker achter een loket zitten om formulieren uit te reiken en eenvoudige vragen te stellen. Zelf had ik geen of weinig bezoekers verwacht daar midden in die uitgebrande stad, dit in tegenstelling tot mijn broer. De gezagsdragers moet je niet onder de pessimisten zoeken. Het liep als een trein, mijn broer trok assistentie aan, een oudere rozige heer met glad zilveren haar en een dame van onbestemde leeftijd. In de avond reden wij met z'n allen in de Ford naar Scheveningen, waar geen eind leek te komen aan het zomerlicht van de nieuwe vrije wereld. Mijnheer Van Riet, onze suikerplanter, dook met het hoofd onder de bank, onze secretaresse gaf een gilletje. ‘Wat een lijn,’ mompelde Van Riet, weer boven gekomen met een rood hoofd. In die dingen was mijn broer heel tolerant. ‘Wat een lijn, wat een lijn,’ grinnikte hij voor zich uit. Ik weet niet hoeveel mensen wij wel voor dat nica hebben uitgezonden. Wel zijn sommigen ervan na aankomst in ons Indië als honden door de rebellen, de ‘pelopors’, afgeslacht, in mootjes gehakt. ‘Nica-honden’ werden ze door onze tegenstanders genoemd, maar dat was allemaal na onze gezellige dagen aan de Coolsingel.

Kijkend naar kuddes dieren of vluchten vogels zoeken wij naar de leider. Bij schapen is het niet moeilijk de belhamel te vinden; ook onder de apen herkent men al gauw een of ander harig macho individu. Is de spits van die uitgerekte eskaders zich voortspoedende wilde ganzen de leider of leidster? Zoals zo'n vlucht ganzen zou ik mij onze samenleving willen voorstellen, dramatisch in zijn ingeboren dwang weer die enorme sprong naar de verre toendra's te maken, maar ook zo helder georganiseerd en strak op het doel af. Maar ik ben bang dat voor een waarnemer van Mars de mensheid er eerder uitziet als een wolk spreeuwen, schijnbaar zonder doel of richting ronddwarrelend, plotseling van richting veranderend en dwaze pirouettes draaiend om ten slotte, niet eens altijd, met geweldig kabaal neer te strijken in een

[p. 26]

oude boom. Zelfs dan is het nog niet afgelopen. Ze verdringen elkaar, stuiven weer op, lange zwarte slierten maken zich los en verdwijnen in de schemering, maar komen soms weer terug in de boom. Waarom dat alles, god mag het weten.