Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 38]

Vogels vangen in woorden
Dana Constandse

Alleen maar omdat er niets anders in de buurt beweegt, richt ik mijn kijker op de eenzame mus die al een tijdje terug in een conifeer is opgedoken. Hij zit stilletjes binnen in de stekelige wirwar van takken en is helemaal geen mus: op zijn kop heeft hij een rood plekje. Verder ziet hij er inderdaad nogal mussig uit. Wat kan het zijn?

Pas als hij verdwenen is, sla ik mijn gids erop na en constateer dat ik weer ben vergeten op allerlei onderscheidingen te letten. Had hij een zwarte keel? Niet gezien. Zeemkleurige vleugelstrepen? Geen idee. Ik leer het ook nooit.

Determineren van onbekende vogels betekent analytisch bezig zijn. Ik moet niet alleen het totaalbeeld in me opnemen, maar dat beeld afzetten tegen de kennis die in mijn hoofd is opgeslagen over soortgelijke beestjes. En dan, behalve op het uiterlijk, ook nog eens letten op gedrag, motoriek en biotoop. Ik weet dat allemaal wel. Op het moment dat ik een vogel zie, moet er onmiddellijk een afweegsysteem in mijn hersens aan het werk gaan, moet ik alle kenmerken nalopen en checken op kleur en vorm. Vliegensvlug.

Dat lukt me meestal niet. Ik raak zo opgewonden bij het zien van een onbekende vogel, dat ik eerst tijd nodig heb voor emoties. En die emoties wil ik ook beslist niet onderdrukken, die zijn voor mij het zout in de baard. Vogelen is voor mij in de eerste plaats een plezierige spanning en puur genieten. Later komt mijn analytisch vermogen ook wel op gang, maar traag en moeizaam.

Ook bij andere gelegenheden schakel ik maar langzaam over op de analyse. Als ik uit de bioscoop kom, moet je niet meteen een moeilijk gesprek beginnen over de betekenis van de film. Ik weet zelfs de eerste tijd geen woorden te vinden voor mijn gevoelens, dus vraag me ook daar maar niet naar. Ik voel me dan zo dom als een driejarige.

Maar driejarigen zijn niet dom. Sommige peuters in mijn buurt zijn bijvoorbeeld fabelachtig goed in het herkennen van automerken. Ik ken er een die ook van de hem onbekende ondersoorten feilloos weet te zeggen of het een Opel of Volkswagen is. Zijn ouders kunnen dit alleen controleren door de fabrieksnaam van de carrosserie af te lezen. Vraag hem echter niet waaraan hij ze herkent en wat de verschillen zijn.

Zoiets hebben volwassenen natuurlijk ook met het benoemen van de meeste voorwerpen en levende wezens. Automatisch herkennen we vrienden en bekenden, ook zien we vaak familiegelijkenis: ‘Ben jij een broer van...?’ Maar we kunnen maar moeilijk een beschrijving geven van iemand die we dagelijks zien in de lift. Draagt hij een bril? Is hij blond of donker?

Toen A na twintig jaar zijn baard had afgeschoren, kwamen er merkwaardige reacties. ‘Heb je een andere bril?’ ‘Wat ben je mager geworden.’ Zijn volwassen kinderen merkten zelfs helemaal geen verandering.

Zo gaat het mij met vogels. De meeste zijn me vertrouwd, die herken ik ‘vanzelf’. Maar als ik een beginnende vogelaar in de buurt heb die wil weten waaraan ik zie dat een spreeuw geen merel is, moet ik opnieuw gaan kijken. In plaats van het totaalbeeld dat in mijn hersens opgeslagen ligt, wordt er nu een analyse verwacht.

In de leerpsychologie onderscheidt men intuïtieve begrippen en volwaardige begrippen. Intuïtief kunnen de meeste leerlingen allang een zelfstandig naamwoord van een werkwoord onderscheiden, maar hun begrip wordt pas volwaardig genoemd als ze ‘de kenmerkende eigenschappen kunnen noemen en daarbij afzien van de bijkomstigheden’. Dat houdt in dat leerlingen met behulp van die kenmerken kunnen besluiten tot welke categorie bepaalde twijfelgevallen worden gerekend. Als we een goede onderwijzer hebben gehad, heeft die ons dan ook voortdurend hardop laten motiveren waarom we een zinsdeel een onderwerp noemden en geen lijdend voorwerp.

Ik sla er een handboek op na om te kijken wat nu eigenlijk het voordeel is van al dit gedoe. En jawel: volwaardige begrippen zijn waardevoller voor de mens dan intuïtieve,

[p. 39]

omdat we daarmee de ‘cognitieve handeling’ geheel kunnen controleren en fouten vermijden.

Ook vaststellen wat voor soort vogel we voor de kijker hebben, is zo'n cognitieve handeling. Iedere ervaren vogelaar weet natuurlijk allang, zeker intuïtief, dat het beter is daarbij alle kenmerken even na te lopen en niet alleen maar op een indruk te vertrouwen.

Het best leren we die kenmerken door voortdurend te vergelijken en daarbij de verschillen te benoemen. Onze vogelgidsen zijn daar ook helemaal op ingesteld: de vogels die het meest op elkaar lijken, staan op dezelfde bladzij, soms wordt er met behulp van pijltjes aangegeven waarop we moeten letten en altijd staan de kenmerkende eigenschappen in de tekst genoemd.

Maar ik ben niet begonnen met een vogelboekje. Als kind leerde ik een aantal vogelnamen vanzelf, zoals ik alle woorden leerde. Een grote zwart-witte vogel noemden de volwassenen in de buurt een ekster, en een stoel heette een stoel. Een definitie ervan werd natuurlijk niet gegeven. Als ik maar vaak genoeg eksters en stoelen zag, onthield ik de beelden met de naam erbij. Zoals ik nu nog nieuwe mensen leer kennen: ze stellen zich voor en op den duur onthoud ik wel dat iemand Willem heet. Intuïtieve begripsvorming.

Een vogelboek kreeg ik pas op mijn vijftiende in handen: het heette Zien is kennen. Die titel wekt de indruk dat het zien van de plaatjes en de echte vogels genoeg zou zijn om ze te leren kennen. Maar dat is niet altijd zo. Er zijn vogels die zo veel op elkaar lijken dat het niet voldoende is alleen maar te kijken. En er zijn vogels die ik zo zelden zie dat ik elke keer weer vergeet wat het zijn. Ik moet dus leren op de relevante kenmerken te letten en dat doe ik het best zoals ik heb leren ontleden: door iedere keer weer hardop te analyseren, tot het automatisch gaat. Waarom kost me dat toch zo'n moeite?

Er bestaat een theorie dat de ene hersenhelft de fantasierijke processen bestuurt, gericht is op het inventieve, het creatieve. De andere helft beheerst dan de meer rationele, logische, causale verbanden. Bij het schrijven van een verhaal kunnen die twee clusters elkaar aardig in de weg zitten als je op beide tegelijk een beroep doet. De meeste mensen kunnen niet, terwijl ze creatief bezig zijn, tegelijkertijd ook al letten op zinsbouw, spelling of compositie. Dat vereist een omschakeling. Niet voor niets wordt er altijd geadviseerd een tekst een paar dagen te laten liggen. Pas als je er afstand van hebt, kun je er met kritisch oog naar kijken.

Een vogel kun je alleen een paar dagen laten liggen als hij dood is. Vroeger schoot men dan ook een heel bos leeg bij wijze van inventarisatie, maar nu hebben we goede verrekijkers en wordt er snelheid geëist. Ik moet al voordat zo'n pluisbol zijn vleugels uitslaat van hersenhelft wisselen. Dat doe ik vaak niet.

[p. 40]

Ik herinner me hoe een collega-vogelaar me daarover kapittelde toen we in India waren. Want ik beweerde een stel grote grijze babblers te hebben gezien, maar wist alleen als kenmerk te vermelden dat hun roep me zo aan het lachen had gemaakt. ‘Dat heb ik bij de jungle-babblers niet,’ voegde ik er nog verklarend aan toe. Maar of ze lichtere onderstaartveren hadden gehad, nee ik zou het niet weten. Ik had vooral staan lachen.

Onlangs las ik nog een specifiekere verklaring over die theorie van de hersenhelften. Toen zich bij een oudere dame een kleine hersenbeschadiging had voorgedaan, bleek ze niet meer in staat de namen en eigenschappen van dieren te noemen. Wel kon ze aangeven of afbeeldingen van dieren al of niet klopten met de realiteit, bijvoorbeeld als ze een plaat van een paars gekleurde olifant te zien kreeg, of een verkeerde kop op een verkeerd lijf. Haar gebrek is misschien een bewijs dat eigenschappen van dieren (en van andere zaken) op twee verschillende manieren in de hersenen liggen opgeslagen: op basis van woorden en op basis van beelden. Blijkbaar kan er een strikte scheiding bestaan tussen het taalsysteem en het visuele systeem. Zou er bij mij zo'n voorkeur voor het zichtbare bestaan dat ik niet tegelijk kan kijken en woorden vinden voor wat ik zie? Ook bij het nieuws op de televisie heb ik er moeite mee twee dingen tegelijk te doen: de beelden staan me in de weg bij het horen van de woorden.

Want het is niet alleen een kwestie van omschakelingstijd, ook van voorkeur. Zelfs als ik uren in een schuilhut zit en er vlak voor me op het water een troep onbekende eenden dobbert, dan nog heb ik grote tegenzin om een vogelgids te raadplegen. Als ik buiten ben, kijk ik liever mijn ogen uit en sla de beelden op in mijn hoofd. Aantekeningen maak ik ook niet. Pas thuis loop ik in alle rust een gidsje door. Afwisselend kijken naar levende vogels en naar plaatjes, daar word ik knap zenuwachtig van. Misschien heeft dat ook te maken met de angst om iets te missen. Als ik in mijn boekje blader, kunnen ze net wegvliegen of er komt toevallig een zeldzame geelstaartpieper voorbij. Ik blijf dus kijken naar wat er zich aan vogels voordoet.

Eigenlijk zou ik me beter tot planten kunnen beperken. Die lopen niet weg, ik kan ernaast gaan zitten en zo lang kijken als ik wil; en dan een bloemetje en een blad meenemen en thuis op mijn gemak bestuderen, met de flora erbij. Maar nee, het moeten zo nodig vogels zijn. Misschien juist wel omdat ze vlugger zijn dan ik.