Hollands Maandblad. Jaargang 1994 (554-565)

[p. 34]

Piramide
Arnout Kors

Ik ben begonnen met de weg wijzen. Elf jaar moet ik toen zijn geweest. Mijn ouders letten nauwelijks op me, want ik kwam uit een gezin van veertien kinderen. Zodra ik niet meer de jongste was, werd ik min of meer aan mijn lot overgelaten, dat wil zeggen was ik afhankelijk van de goede gaven van broers en zusters en later van wat mensen me op straat afstonden. Als ik eerlijk ben, moet ik zeggen dat er een tweesprong in mijn leven was waarbij ik makkelijk de criminele kant op had kunnen gaan. Achteraf ben ik blij dat niet te hebben gedaan: mijn leven zou zeker niet zo kleurrijk zijn geweest en ik zou ook niet mijn huidige leeftijd hebben bereikt, die ik u helaas niet precies kan meedelen, omdat mijn ouders zich later het geboortejaar niet meer herinnerden.

Ik nam een andere route, die zoals gezegd begon met de weg wijzen. Ik zie die Griekse reizigers nog staan op de kades. Verloren, met bijna altijd te veel bagage, de lange reis in de ogen. Besluiteloos bleven ze dan naar elkaar kijken, maar niet lang want vele jongetjes, waaronder ik, stortten zich op hen en trokken aan hun gewaden. Ik kende toentertijd net genoeg woordjes, die ik op straat had geleerd, om hun vertrouwen te winnen. ‘Vers water’ was een zinsnede die wonderen deed, hen bovendien harder deed lopen, zodat ik ook sneller naar mijn volgende klanten kon gaan. De beheerders van gastenverblijven betaalden me voor iedere reiziger een kleinigheid, maar het meeste ontving ik uit de dankbare handen van uitgetelde Grieken. Hoe ik het redde, ik kan het u niet precies vertellen, maar langzamerhand had ik wat geld. Mijn zachte donkere ogen en ijzeren gestel moeten daarbij een rol hebben gespeeld. Zelden was ik ziek en ik leek van zon en wind te leven. Door het vele lopen en sjouwen ontwikkelde mijn lichaam zich tot het Olympische vormen had. Geregeld werd ik door sportieve Grieken uitgedaagd aan een wedren mee te doen en éénmaal heb ik het aanvaard, maar dat is een ander verhaal.

Het geld besteedde ik aan lessen. Ik kan u vertellen dat het ongewoon was voor een jongen van mijn leeftijd. Degenen die al wat geld over hadden, kochten verdovende middelen of de warmte van een vrouw die ze aan hun moeder deed denken. Maar mijn honger naar kennis was sterker, ik werd zelfs gierig tegenover mijn huilende zusjes. Het maakte mij in die jaren egoïstisch en solitair, mijn leraren gelukkig. Ik kocht de meest vreemdsoortige lessen en ook kennis waar ik later niets aan bleek te hebben. Als ik u vertel dat ik wist hoe de kust van Lydië en Lycië er uitzien, dan zult u misschien glimlachen; ik achtte het toentertijd van fundamenteel belang. Ook werd mij geleerd hoe ik afrodisiaca moest maken, middeltjes die alleen bleken te helpen als men wist dat men ze innam. Het belangrijkste waar ik in werd onderwezen, was het schrift. Het kostte me heel veel geld en het moest in het geheim gebeuren daar ik niet behoorde tot de ambtenarij en geen baan bij een van de tempels kon bemachtigen. Op mijn veertiende las ik mijn eerste rollen en leerde het Museion kennen. Tot die tijd had ik gedacht dat het sombere kolossale gebouw een tempel was ter ere van een onbekende godheid. Het was niet gemakkelijk binnen te komen, maar met aanbevelingen (ook weer betaald) wist ik uiteindelijk in dit heiligdom van de kennis door te dringen. De eerste dag ben ik verdwaald. Ik sliep in een van de vele alkoven en werd door een bibliothecaris gewekt.

‘Nieuw zeker hè,’ was het enige dat de Griek zei.

Hij schonk verder geen aandacht aan me. Ik dwaalde nog enkele uren door het gebouw voor ik de uitgang vond. Het daaropvolgende jaar was een van de gelukkigste van mijn leven. Ik verwaarloosde mijn reizigers een beetje en dook in het Museion onder wanneer ik maar kon. Soms nam ik wat gedroogd gebraden gevogelte, vruchten en brood mee en bleef enkele dagen weg. Ik maakte mezelf wegwijs, want de bibliothecarissen wandelden me voorbij zonder me een blik waardig te gunnen. Ze droegen te allen tijde rollen onder de oksels en leken op zoek naar lege nissen. Het ontcijferen van de labels bleek een kunst op zich. Ieder handschrift moest ik me eigen maken, maar al spoedig hoefde ik lopend door de gangen slechts een blik te werpen op de index om te weten wat de papyrusrol voor mij verborgen hield. Alles wat maar enigszins interessant kon zijn voor mijn Griekse reizigers, las ik.

[p. 35]

Het moeilijkste in die tijd was door mijn collega-gidsen te worden geaccepteerd. Met cadeaus en het doorvertellen van pikante verhalen wist ik hun gunst te winnen. Op mijn zeventiende was ik een goede gids bij wie men waar voor zijn geld kreeg. Het enige was dat men mij soms wat droog vond. Ik bleef dan ook steeds op zoek naar vreemde verhalen zonder de geschiedenis geweld aan te doen. Gewoon maar wat verzinnen, zoals de meeste van mijn collega's deden, kon ik niet over mijn hart verkrijgen. Ongewild werd ik zo gevraagd door een bepaald publiek, de rijkere Grieken, die over een brede kennis en belangstelling beschikten en nogal decadent waren.

Op een dag viel mijn oog op een rol waarop een heel aardig verhaal stond, dat als een heel lekker maaltje aan mijn Griekse toeristen kon worden geserveerd. De geschiedenis handelde over de zogeheten ‘vergeten piramide’. Nu kende ik een bouwwerk met die naam, een van de noordelijkst gelegen piramides, niet ver van Merinde, die in de loop van eeuwen (hoeveel?) was ondergestoven door woestijnzand. Men zag nog net een kleine platte top, alsof er een piepklein grafmonument in de woestijn was gebouwd, maar in werkelijkheid, zo werd beweerd, lag vijfennegentig procent onder het zand. Het kon niet anders, zo meende ik, of het verhaal over de vergeten piramide moest op dit ondergestoven monument slaan, te meer omdat de stad Merinde werd genoemd. Voortaan als ik met mijn reizigers bij het topje was aanbeland, omzeilde ik de lastige vragen niet meer maar begon direct te vertellen.

‘Dit is de vergeten piramide,’ zei ik dan. ‘In een “onderwijzing” wordt hierover gesproken. Hij is gebouwd ten tijde van Sesostris iii, was oorspronkelijk bedoeld als zijn graf maar hoort wat er gebeurde.

Er was een hoofdopzichter, Amesis genaamd, die belast was met het belangrijkste gedeelte van de piramidebouw. Hij was een onopvallende verschijning met nogal grote oren en kort krullend haar. Hij had een vriendelijk en standvastig karakter en deed altijd direct wat hem werd opgedragen. Hij wist dat hij een schakeltje in een groter geheel was, had zich erbij neergelegd dat hij nooit verder zou komen dan hoofdopzichter (hoewel hij in zijn jonge jaren weleens had gedroomd dat hij militair strateeg zou worden en verre landen zou aanschouwen) en prees zich als het hem zwaar te moede werd gelukkig dat hij geen slaaf was. De bouw van de piramide van Sesostris was het grootste project waar hij aan had deelgenomen en de verantwoordelijkste taak die hij ooit had uitgevoerd. Onder zijn hoede had hij twintig opzichters, ieder op hun beurt weer honderd hulpopzichters onder zich hebbend. De hulpopzichters waren ieder belast met het toezicht op twintig betrouwbare slaven die vijftig slaven de man te controleren en bij slecht functioneren te straffen hadden. Door dit systeem hoefden de Egyptische hulpopzichters niemand daadwerkelijk te slaan. Deze taak hadden ze overgeheveld naar de betrouwbare slaven. Een niet goed functionerende betrouwbare slaaf werd eenvoudigweg vervangen.

Van het begin af aan bleek het een en ander minder soepel te verlopen dan de bedoeling was. De voorraden stenen groeiden met de dag, waarschijnlijk vanwege een verkeerd geplande aanvoer. Daarnaast bezweken in een extreem hete periode meer slaven dan voorzien. Amesis begaf zich op een dag naar een van de uitvoerende architecten en legde hem zijn problemen voor. De man wuifde ze weg. Een week later verscheen Amesis nogmaals bij hem omdat wederom meer dan honderd slaven waren bezweken en op deze manier het project werkelijk in gevaar leek te komen. Hij vroeg de architect of het niet mogelijk was dat groepen die belast waren met de aanvoer of die op de Nijl voeren, konden worden ingezet bij de bouw. De architect zei dat hij niets kon beloven maar dat hij met de twee andere hoofdopzichters zou praten. Na twee weken vol kleine calamiteiten vervoegde Amesis zich weer bij de uitvoerende architect. Deze had inmiddels gesproken met de twee hoofdopzichters, die beweerden geen slaaf te kunnen missen. Tevens had de uitvoerende architect hem een onprettige boodschap over te brengen. Zijn chef, de secretaris-architect, was op voorinspectie geweest en had geconstateerd dat de bouw van de piramide niet snel genoeg vorderde. Hij had met een steeds knorriger gezicht op zijn kameel rondgereden en de uitvoerende architect op het laatst geen blik meer waardig gegund. Het enige dat hij bij vertrek had gezegd, was dat ieder moment de hoofdarchitect langs zou kunnen komen en dat de farao eveneens grote belangstelling voor de voortgang van het project had. Hij was dus gewaarschuwd, want zoals het nu ging, beloofde de toekomst niet veel goeds.

Amesis huiverde, hij wist dat hij de scharnier was waardoor het grote mechanisme al dan niet goed functioneerde. Normaal gesproken had hem dat een gevoel van verantwoordelijkheid en dankbaarheid gegeven. Nu echter, voor het eerst in zijn leven, zag hij geen oplossing. De slaven harder laten werken kon eenvoudig niet. Hij kende de formule van Sethos: na een zeker punt betekende een toename van de druk, bij gelijk-

[p. 36]

blijvende omstandigheden, een zeer snel afnemende gemiddelde kracht en een daardoor sterk dalende produktie. Zelfs al zou er voor iedere dode slaaf een nieuwe worden ingezet, de gemiddelde hoeveelheid verrichte arbeid per slaaf per dag zou buitensporig afnemen. De uitvoerende architect kende die formule natuurlijk ook en wist tevens dat er nog een paar hele warme maanden op komst waren. Toch deed hij niets anders dan zich door een slaaf laten bewaaieren en Amesis, nadat deze nog éénmaal had verzocht om extra slaven, met een wijzende vinger heenzenden. De uitvoerende architect viel ook weinig te verwijten, moest Amesis bekennen: natuurlijk waren de twee andere hoofdopzichters bang voor hun hachje en zouden ze niet de kleinste slaaf met twee linkerhanden hebben afgestaan. Eigenlijk was het niemands schuld, of misschien wel van Ra, maar na deze gedachte schudde Amesis snel zijn hoofd en besloot een offer te gaan brengen. Afgezien van de farao was er maar één man die beslissingen kon nemen: de hoofdarchitect. Zou hij zelf direct naar de hoofdarchitect stappen op gevaar af dat hij voor de krokodillen geworpen zou worden? Amesis kon die nacht niet slapen en liep naar buiten de kou in. Hij staarde naar de talloze sterren, de sluier van de melkweg en liet alle mogelijkheden nog eens de revue passeren. De maan kroop langzaam omhoog, leek hem iets te willen zeggen. Opeens drong het tot hem door dat er één zekerheid was: het werk moest doorgaan, met of zonder hem, hoe dan ook. Goed, dan zou het ook gebeuren, maar op zijn manier. Had iemand daar bezwaren tegen, dan kon hij altijd nog zeggen: het moest toch gebeuren, ik had toch geen keuze?

De volgende dag was hij met de eerste slaven bij de piramide. Van de zevenhonderd bouwvoorschriften liet hij een kleine veertig procent schrappen. Het resultaat was verbluffend. Het werk ging geweldig veel sneller. Controles op cement, beschadigingen van stenen, het aansluiten van de blokken en nog veel meer handelingen werden grotendeels achterwege gelaten. Amesis vroeg zich af hoelang dit goed zou gaan. Ieder moment verwachtte hij dat het werk in het honderd zou lopen, men op een hoek zou constateren dat het systeem niet meer sluitend was. Maar niets van dien aard gebeurde. Er gingen weken, maanden voorbij en de piramide naderde zijn hoogste punt.

Niet lang voordat de laatste hand aan het bouwwerk zou worden gelegd, keek Amesis vanaf een zandheuvel naar de piramide en dankte de goden. Toen hij zijn blik op het oosten richtte, zag hij een kleine karavaan naderen. Herauten sprongen even later rond in het kampement en kondigden de komst van de hoofdarchitect en de zoon van de farao aan. De uitvoerende architect liet zo snel mogelijk een maaltijd bereiden, kruiken drank aanrukken en Amesis zag al die bedrijvigheid met een glimlach aan. Hij moest zich bedwingen niet op de hoofdarchitect af te rennen en te zeggen: kijk eens, dat heb ik toch eigenlijk gebouwd, zonder mijn pragmatische aanpak waren we nog niet tot de helft gevorderd. Mag ik u met een bescheidenheid zo groot als de woestijn verzoeken me te gedenken bij volgende aanstellingen? De goden zullen u behoeden. Hij zou willen knielen voor de zoon van de zon, die mooie goddelijke knaap, zijn vuist op zijn hart slaan en het hem geven met gestrekte arm. Hij zou... maar hij bleef staan kijken naar die duizenden krioelende mensen. Het was of hij een opgetogenheid voelde onder de slaven nu het werk bijna ten einde liep. Voor sommigen zelfs het absolute einde: die zouden vanwege hun kennis worden gedood. De zon begon te dalen en Amesis zag de zoon van de farao in gezelschap van alle architecten in de richting van de piramide lopen. Kleurrijke parasols en waaiers dansten rond het gezelschap. De stoet verdween in het zwarte gapende gat van het monument. Nu werd het heel stil. De slaven zaten in grote groepen bijeen op de heuvels. Rond enkele kookvuren viel nog bedrijvigheid te bespeuren, maar gepraat werd er bijna niet. Vlakbij viel een kreet van een ibis te horen. De zon daalde achter het bouwwerk en in de verte klonk onweer.

Onweer? Amesis schrok op en staarde om zich heen. Hij zag uit hun slaap opgeschrikte slaven, net als hij, verbaasd om zich heen staren. Het was een dof rommelend geluid dat uit het binnenste van de piramide kwam. Langzaam werd het luider en bij een van de hoeken leek iets te bewegen. Kort daarop zakte er een klein deel met een oorverdovende klap neer. Amesis strekte zijn armen uit, jammerde en zakte op zijn knieën. Binnen in de piramide bleef het rommelen, met tussenpozen de hele avond door. Het enige dat uit het gapende gat kwam, waren grote stofwolken die het licht van de sterren verduisterden. Direct gevormde expeditiegroepen togen de piramide in en stuitten al snel op bergen stenen. Gangen bleken volgens het dominoprincipe te zijn ingestort. Er was geen doorkomen aan, hoe men ook hakte en sjouwde.

Toen de farao arriveerde, het was de volgende ochtend, waren duizenden slaven aan het werk met het leeghalen van de gangen. Echter op het moment dat men een gang bij-

[p. 37]

na schoon leek te hebben, stortte een ander deel, hoewel gestut, weer in. Na een week, toen men de moed had opgegeven nog overlevenden te vinden, gaf Sesostris het sein de activiteiten te staken. De goden hadden het zo gewild. In hun ondoorgrondelijke wijsheid hadden ze besloten dat hij, Sesostris, de piramide zou bouwen voor zijn zoon. En Amesis? Deze had zodra de volle betekenis van de ramp tot hem was doorgedrongen zichzelf veranderd in een slaaf. Het leek hem de enige manier om zijn straf te ontlopen. Zijn kostbare kleren had hij begraven en hij was opgegaan in een groep slaven die later naar Thebe werden gestuurd. Daar schijnt hij enige tijd meegewerkt te hebben aan een onbeduidende tempel en spoedig bezweken te zijn vanwege zijn ongetrainde lichaam en de vele zweepslagen die hij te verduren kreeg.’

Dat laatste verzon ik er voor mijn Grieken bij, want over Amesis wordt in het oorspronkelijke verhaal niet meer gerept na het instorten van de piramide. Ik weet ook niet of hij wel de mogelijkheid had om zomaar onder te duiken tussen de slaven, want waren ze niet gebrandmerkt? Toch vond ik het een aardige vondst en wist dat de toeristen dit eerder zouden accepteren dan een open einde. Zodra ik het verhaal had verteld, keek men met groot ontzag naar het stukje piramide met het platte uiteinde. Ik wist dat ze geen andere gids meer zouden willen en dat ze mijn naam zouden doorvertellen in hun kringen in Athene of Lamia. Zo gingen tientallen jaren voorbij. Ik werd door mijn vakbroeders gerespecteerd, ging met enkele vrouwen in een huisje aan de Nijl wonen en had vele kinderen. Geregeld bezocht ik nog het Museion, waar ik nu werd gegroet door de bibliothecarissen.

Het was op een dag in het hartje van de zomer toen ik weer eens de koelte van de tempel der kennis zocht. Ik dwaalde door de gangen en liet mijn getrainde ogen over de labeltjes gaan. Ergens op een kruising stond ik met een schok stil. Kwam het door de vele nissen die hier vlakbij elkaar waren aangebracht? Of had iemand papyrusrollen verwisseld, misschien hier een nieuwe geplaatst. Ik kon mij niet voorstellen dat ik het document over het hoofd had gezien. Het ging over de vergeten piramide. Ik rukte de rol uit de nis en toog naar een alkoof. Snel las ik het stuk, dat kraakte van ouderdom. Toen ik het uit had, liet ik het los en het kronkelde als een geslagen slang. Het duizelde me. De vergeten piramide was niet mijn piramide! Ik had de Griekse reizigers jarenlang iets voorgelogen. Op basis van dit verhaal moest de vergeten piramide veel verder de woestijn in liggen en was ze bovendien niet zo ver afgemaakt. Verbijsterd keek ik naar de rol die in het midden van de gang lag. Ik moest het geval meenemen en verduisteren. Het risico dat iemand het zou vinden, kon ik niet lopen, zo vond ik.

Nu ik eraan terugdenk, had ik het natuurlijk prima kunnen laten liggen. Ik, als geoefende in dat labyrint, had er dertig jaar over gedaan het te vinden. Hoelang zou het duren voordat een tweede persoon het inzag? Ook had ik het voorzichtig in een andere rol kunnen schuiven of iets dergelijks. Maar mijn geest was beneveld en ik koos voor de slechtste oplossing. Ik probeerde langs de alziende bibliothecarissen te glippen die zijn aangesteld om de poort te bewaken. In het Grieks riepen ze me te stoppen. Als ik een dergelijk woord nu op straat hoor, dan lopen de rillingen over mijn rug. Ze wezen naar mijn mantel. Ik weet heel zeker: ze hebben een zesde zintuig. Ze ruiken en zien dingen die u en ik niet ruiken of zien. Een plooi, een schaduwval in mijn kleed, een muf papyrusparfum, wie zal zeggen wat hen tot actie deed overgaan. Eén greep mijn arm, een ander schudde mijn kleren uit en de rol stuiterde op de grond. Ik greep naar mijn hoofd. Aan het jarenlange vertellen moet ik een gave tot dramaspel hebben overgehouden.

‘Hoe heb ik dat kunnen doen,’ vroeg ik mij af, ‘ben ik echt zo verstrooid, het is onbegrijpelijk, gisteren stapte ik op de staart van een kat en nu dit. Het is ongehoord... duizendmaal excuses, duizendmaal excuses...’ Ik begon te weeklagen en uiteindelijk lieten ze me gaan, ik denk vanwege een soort medelijden. Maar ze zagen natuurlijk wel wat ik wilde meenemen. Al mijn collega's die inmiddels mijn verhaal navertelden, kwamen het te weten en brachten mijn naam in diskrediet.

Zo ben ik het mooiste beroep van de wereld kwijtgeraakt en moet ik waarderende blikken van Griekse vrouwenogen ontberen. Bovendien praten mijn eigen vrouwen alleen nog maar met elkaar. Wat die uilskuikens niet weten, is dat ik bezig ben met het ontzenuwen van het belachelijke verhaal als zou die vergeten piramide echt ver in de woestijn liggen. Mijn verhaal is het enig juiste! Het zal me alleen veel moeite kosten die waarheid boven tafel te krijgen, want daarvoor moet een van de bibliothecarissen instemmen. Er is echter een goede kans... nee, daarover wil ik hier niets meedelen. Ik weet dat ik bepaalde vijanden heb, zelfs aan het hof van Ptolomeus. Maar als het me lukt, zal ik nog meer verdienen en zal het eerste wat ik doe het vervangen van mijn vrouwen zijn.